Bezpośrednie dowody ewolucji

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Bezpośrednie dowody ewolucji

Dickinsonia costata z okresu ediakaru (od 542 do 635 mln lat temu) w Górach Flindersa (Australia
Południowa).
Źródło: Rick Sharloch, Flickr, licencja: CC BY-NC-ND 2.0.

Historię życia na Ziemi można odtworzyć m.in. dzięki skamielinom, które są przykładem
bezpośrednich dowodów ewolucji. Dzięki nim zidentyfikowano organizm uznawany obecnie
za najstarsze zwierzę na Ziemi – Dickinsonia. Pierwszy raz jego szczątki odkryto pod koniec
lat 40. Przez wiele lat trwał spór, czy jest to zwierzę, grzyb czy organizm jednokomórkowy.
Zagadkę udało się wreszcie rozwiązać w 2018 r., na podstawie nowo odnalezionej, dobrze
zachowanej skamieliny i jej analizy chemicznej. Odkryte szczątki zawierały molekuły
cholesterolu, co stanowiło dowód, że Dickinsonia jest zwierzęciem. Badania potwierdziły
ponadto, że organizm ten żył ponad 550 mln lat temu, jego szczątki są więc najstarszą znaną
obecnie skamieliną zwierzęcą.

Twoje cele

Wyjaśnisz, czym są bezpośrednie dowody ewolucji.

Scharakteryzujesz bezpośrednie dowody ewolucji.
Wyjaśnisz, dlaczego antybiotykooporność jest przykładem zmian ewolucyjnych.
Przeczytaj

Dowody na istnienie ewolucji i mechanizmy nią rządzące pochodzą z różnych dziedzin

nauki, m.in. paleontologii, anatomii porównawczej, biogeografii, biochemii czy genetyki.
Można je podzielić na dowody bezpośrednie oraz pośrednie. Te drugie to m.in.: narządy
homologiczne i analogiczne, narządy szczątkowe, atawizmy, podobieństwa struktury
i funkcji związków występujących w komórkach różnych organizmów czy rozmieszczenie
organizmów na kuli ziemskiej.

Bezpośrednie dowody ewolucji

Do bezpośrednich dowodów ewolucji należą dane paleontologiczne (świadectwa kopalne –

skamieniałości i odciski skalne organizmów), żywe skamieniałości oraz wnioski
z bezpośrednich obserwacji zmian ewolucyjnych.

Dane paleontologiczne

Paleontologia jest nauką zajmującą się badaniem organizmów, które żyły w ubiegłych
epokach geologicznych, a ich szczątki lub całe organizmy zachowały się w postaci
skamieniałości. Zadaniem paleontologii jest wszechstronne poznanie szczątków kopalnych
organizmów w celu rekonstrukcji ich budowy i czynności, ustalenie warunków ich
występowania w czasie, w środowisku i w przestrzeni oraz odtworzenie na tej podstawie
historii rozwoju poszczególnych grup i całej biosfery.

Skamieniałości, zwane również skamielinami czy fosyliami, to szczątki, odciski, ślady

kopalnych organizmów lub rzadko występujące - całe organizmy z zachowanymi tkankami
miękkimi. Powstawanie skamieniałości jest długotrwałym procesem zachodzącym
w warunkach beztlenowych. Martwy organizm ulega rozkładowi, na skutek czego zanikają
tkanki miękkie, zaś pozostaje szkielet (zewnętrzny lub wewnętrzny). W procesie zwanym
fosylizacją tkanki zostają wysycone związkami mineralnymi. W wyniku fosylizacji szkielet
organiczny może ulegać zwęgleniu lub np. skrzemionkowaniu (jak w przypadku drewna
roślin kopalnych). Szkielet mineralny (wapienny i fosforowo‐wapienny) zachowuje się bez
zmian lub ulega rekrystalizacji czy też zastąpieniu, np. przez krzemionkę. W niektórych
sytuacjach szkielet zewnętrzny (np. muszla) może ulec całkowitemu zniszczeniu,
zostawiając jednak ślad w postaci litej skały, będącej jego wewnętrznym odciskiem. Taka
skamieniałość nazywana jest ośródką zewnętrzną.

Powstawanie skamieniałości właściwych.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Trylobit Asaphellus jujuanus – odcisk znaleziony w Maroku.

Źródło: Dwergenpaartje, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Znacznie rzadziej zachowują się tkanki miękkie. To właśnie one ulegają rozkładowi jako
pierwsze. Pomimo to istnieją skamieniałości kompletne, w których zachowały się tkanki
miękkie.

Ważne!

Skamieniałości mają doniosłe znaczenie dla nauk biologicznych i geologicznych,

zwłaszcza tzw. skamieniałości przewodnie (organizmów żyjących na rozległych obszarach,
lecz krótko) w stratygrafii.
Wymarłe głowonogi – amonity. Dzięki ich odciskom można określić wiek skał osadowych, w których zostały
odnalezione. Świadectwa kopalne dostarczają dowodów na temat budowy i trybu życia wymarłych
organizmów. Na ich podstawie można odtwarzać historię życia na Ziemi i odkrywać pokrewieństwa
organizmów, a także ścieżki, którymi podążała ewolucja.
Źródło: Pixabay, licencja: CC 0.

Formy przejściowe (brakujące ogniwa)

Wiele informacji na temat przemian ewolucyjnych niosą skamieniałości tzw. brakujących

ogniw. Są to zwykle organizmy łączące cechy budowy dwóch różnych grup
systematycznych (niekoniecznie będąc ich bezpośrednimi przodkami), z których jedna
istniała wcześniej, a druga później. Ich przykładem jest ichtiostega (Ichthyostega) – zwierzę
o cechach rybich i płazich, a także archaeopteryks (Archaeopteryx), wykazujący
podobieństwa do gadów i ptaków.
Ich ostega to pierwszy odkryty kręgowiec uznany za przodka czworonogów i jedno z najsłynniejszych
brakujących ogniw (form przejściowych). Z czasem stwierdzono, że stanowi boczne odgałęzienie linii
filogenetycznej czworonogów, a nie ich bezpośredniego przodka. U ich ostegi łączyły się cechy rybie (szczątki
kości wieczka skrzelowego, promienie w płetwie ogonowej) z cechami kręgowców lądowych (kończyny kroczne,
miednica połączona z kręgosłupem).
Źródło: ArthurWeasley, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Żywe skamieniałości – relikty filogenetyczne

Żywe skamieniałości to żyjące do dziś reliktowe pojedyncze gatunki lub nieliczne grupy
organizmów należące do wymarłych grup systematycznych, które były znacznie bardziej
zróżnicowane w przeszłości geologicznej. Do żywych skamieniałości należą m.in. hatteria
(Sphenodon), latimeria (Latimeria), hoacyn (Opisthocomiformes) i miłorząb (Ginkgo biloba).
Są one przykładem skrajnie powolnego przebiegu anagenezy.

Źródło: Anolisu, Linda De Volder, licencja: CC BY-SA 4.0.

Wnioski z bezpośrednich obserwacji zmian ewolucyjnych

Zmiany ewolucyjne najczęściej zachodzą

bardzo wolno, jednak w przypadku bakterii,
które mają krótki cykl życiowy, zmiany te
można zaobserwować po kilku pokoleniach.
Przykładem zmian ewolucyjnych, które
możemy bezpośrednio obserwować, jest
antybiotykooporność, czyli zdolność
mikroorganizmów do życia i rozmnażania się
w obecności leku, który normalnie powoduje
ich niszczenie lub zahamowanie ich
rozmnażania.

Antybiotyki są czynnikami selekcjonującymi

bakterie. Przed wprowadzeniem danego
antybiotyku istniały szczepy bakterii mniej Bakterie Salmonella typhimurium .
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
i bardziej wrażliwych na jego działanie, przy
czym bakterie oporne na działanie
antybiotyku stanowiły mniejszość. W wyniku stosowania antybiotyku przeżywają jedynie te
szczepy, które są na niego oporne. Kolejne pokolenia tych bakterii wykazują już oporność na
działanie wprowadzonego wcześniej antybiotyku. Antybiotykooporność bakterii wskazuje
zatem na zaawansowanie ewolucyjne.

Proces powstawania mechanizmu oporności u bakterii. Mechanizm rozprzestrzeniania się szczepów

wytwarzających enzymy warunkujące oporność jest wynikiem stosowania np. penicylin. W środowisku
szpitalnym występują wrażliwe i oporne szczepy bakterii. Oba szczepy namnażają się w szybkim tempie.
W wyniku bezpośredniego kontaktu komórek dochodzi do transferu genów ze szczepów opornych do
szczepów wrażliwych. Wrażliwe szczepy bakterii otrzymują DNA od szczepów opornych, a wraz z nim geny
oporności na dany antybiotyk, co skutkuje namnażaniem się wyłącznie opornych szczepów bakterii.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik
anageneza

procesy ewolucyjne prowadzące do ulepszeń budowy i funkcjonowania organizmu, a tym

samym do zwiększenia niezależności organizmu od środowiska

brakujące ogniwa

inaczej formy przejściowe; zwykle kopalne organizmy łączące cechy budowy dwóch
różnych grup systematycznych (np. archeopteryks – forma przejściowa między gadami
a ptakami); stanowią dowód ewolucji organizmów

fosylizacja

proces powstawania skamieniałości w osadach; dzięki fosylizacji szczątki organizmów

stają się składnikami skorupy ziemskiej
mumifikacja

wysychanie zwłok, które przez dłuższy czas znajdują się w suchym, przewiewnym i dość
ciepłym środowisku, np. na pustyniach piaszczystych, w przewiewnych jaskiniach, na
strychach, w przewodach wentylacyjnych; także postępowanie zmierzające do trwałego
wysuszenia zwłok (ludzkich czy zwierzęcych), poddawanie ich specjalnym zabiegom, np.
balsamowaniu

narządy analogiczne

narządy różnych organizmów, zewnętrznie podobne i pełniące taką samą funkcję, lecz
różniące się budową wewnętrzną i niemające wspólnego pochodzenia, np. skrzydła
ptaków (zmodyfikowane kończyny przednie) i skrzydła owadów (workowate uwypuklenia
zewnętrznej okrywy ciała)

narządy homologiczne

narządy organizmów należących do różnych jednostek systematycznych, powstające

podczas rozwoju osobniczego z podobnych zawiązków; w stadium rozwiniętym mają
jednakowy zasadniczy plan budowy wewnętrznej i jednakowe powiązania z sąsiadującymi
strukturami, natomiast mogą być zewnętrznie niepodobne i spełniać różne funkcje, np.
kończyny ssaków: kończyna chwytna naczelnych, podporowonośna kopytnych, grzebna
kreta, płetwowa wieloryba, lotna nietoperza

stratygrafia

dział geologii historycznej, nauka zajmująca się głównie ustalaniem następstwa zalegania
warstw skalnych, badaniem stosunków przestrzennych między nimi oraz określaniem
wieku skał

żywe skamieniałości

żyjące do dziś reliktowe gatunki organizmów, należące do wymarłych grup

systematycznych, np. hatteria, latimeria, miłorząb
Grafika interaktywna

Polecenie 1

Przeanalizuj grafikę interaktywną i wykonaj poniższe polecenia.

Tiktaalik – przykład ogniwa pośredniego ewolucji

Panderichthyida były znane do niedawna przede wszystkim z kopalnego rodzaju Panderichthys pochodzącego
z przełomu środkowego i późnego dewonu (ok. 370 mln lat temu) stanowiącego rodzaj najbliższy filogenetycznie
czworonogom. (…) Szczególnie głośne stało się przełomowe odkrycie w 2006 roku nowego gatunku
panderich dów. Tiktaalik rosae jest obecnie najbliższą pierwotnym czworonogom (takim jak Acanthostega czy
Ichthyostega) formą panderich dów. (...) Sama nazwa rodzajowa została zaczerpnięta z języka lokalnych
indiańskich autochtonów i oznacza wielką rybę żyjącą na płytkiej wodzie. Trudno rzeczywiście o bardziej
adekwatną nazwę dla tego nowego rodzaju i gatunku. Tiktaalik pochodzi z najwcześniejszego późnego dewonu
i pozwala oszacować czas powstania czworonogów na 375–363 mln lat temu. Niektóre cechy Tiktaalika
stanowią preadaptację lub adaptację do lądowego trybu życia (…). Tiktaalik rosae jest niezwykłym przykładem
odnalezienia organizmu, którego wiele cech było przewidzianych teoretycznie dla formy bliskiej przodkowi
czworonogów i który zbliżył nas w ogromny sposób do zrekonstruowania ewolucyjnej historii powstania
kręgowców lądowych.
Źródło: Łukasz Paśko, WCZESNA HISTORIA RYB IV - SARCOPTERYGII, PRZEGLĄD ZOOLOGICZNY LII-LIV, licencja: CC 0.

Polecenie 2
Zastanów się, dlaczego ktaalika można nazwać ogniwem pośrednim ewolucji.

Polecenie 3
Podaj dwa inne przykłady organizmów, które są uważane za ogniwa pośrednie ewolucji i wymień ich cechy świadczące o tym.
Sprawdź się

Ćwiczenie 1 輸

Poniżej znajdują się dowody świadczące o zachodzeniu ewolucji. Spośród nich zaznacz dwa
będące dowodami bezpośrednimi.

podobieństwo budowy oka człowieka i oka ośmiornicy

inkluzja niewielkiego gada z okresu kredy w bursztynie
występowanie u człowieka wyrostka robaczkowego
uniwersalność kodu genetycznego
skamieniały odcisk stopy neandertalczyka (Homo neanderthalensis)

Ćwiczenie 2 輸

Źródło: Manuae, licencja: CC BY-SA 3.0.

輸
 Ćwiczenie 3

Źródło: Rama, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.

Powyższe zdjęcie przedstawia rekonstrukcję praptaka (Archeopteryx), uważanego za ogniwo

pośrednie pomiędzy gadami i ptakami.

Uzupełnij poniższą tabelę, wstawiając w odpowiednie kolumny cechy archeopteryksa

charakterystyczne dla gadów lub ptaków.

Cechy charakterystyczne dlaCechy charakterystyczne dla

gadów ptaków

輸
Ćwiczenie 4

Zdarza się, że odkrycie archeologiczne dostarcza i bezpośrednich, i pośrednich dowodów na

ewolucję. W 2019 r. w Egipcie odkryto gliniane naczynia służące do fermentacji piwa.
Znalezione w nich drożdże miały ok. 5000 lat i znajdowały się w stanie życia utajonego
(anabiozy). Naukowcy uwarzyli piwo z zastosowaniem odkrytego szczepu oraz równie starego
przepisu. Starożytne drożdże znacznie różniły się od współczesnych szczepów piwowarskich
zarówno pod względem genetycznym, jak i zdolności fermentacyjnych.

Źródło: David Nield, Someone Has Made Beer Using 5,000-Year-Old Yeast From Ancient Egypt, ScienceAlert.com, 24 maja

2019.

Na podstawie powyższego testu i własnej wiedzy dopasuj opis do odpowiedniej kategorii.

Znalezienie drożdży współcześnie niewystępujących, Porównanie genomu i właściwości

browarniczych dawnych szczepów drożdży i współczesnych

Dowód
bezpośredni

Dowód pośredni

醙
Ćwiczenie 5


Źródło: Citron, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Pierwsze z powyższych zdjęć przedstawia osobnika gatunku Neoglyphea inopinata (inopinata

oznacza „niespodziewany”), drugie natomiast – skamielinę gatunku Mecochirus lingimanatus
odnalezioną na terenie bawarskich wykopalisk Solnhofen Limestone. Oba wymienione gatunki
należą do grupy Glypheoidae, spośród której znaczna część gatunków wymarła. Neoglyphea
inopinata znamy jedynie na podstawie analizy 17 okazów wyłowionych z wód Filipin i Australii.
Wszystkie dziesięcionożne gatunki z grupy Glypheoidae wykazują lub wykazywały znaczne
podobieństwa morfologiczne. Jednak prawie wszystkie dane na ich temat pochodzą z prac
kopalnych.
Na podstawie: Jacques Forest, [Neoglyphea inopinata: A Crustacean “Living Fossil” from the Philippines], „Science” 1976, nr

192(4242), s. 884.

Oceń poniższe zdania dotyczące Glypheoidae jako prawdziwe lub fałszywe.

Prawda Fałsz

Wszystkie gatunki □ □
zwierząt należące do
grupy

Glypheoidae
są gatunkami kopalnymi.
 Podobieństwo budowy □ □
zewnętrznej
do
Neoglyphea inopinata

Mecochirus lingimanatus
jest przykładem
bezpośredniego dowodu
na ewolucję.

Odnajdywane osobniki □ □
(żywe lub skamieniałe)
oraz
Neoglyphea inopinata

Mecochirus lingimanatus
stanowią bezpośrednie
dowody na ewolucję.

Ćwiczenie 6

醙
Na podstawie zdjęć i tekstu do ćwiczenia 5 oraz własnej wiedzy oceń, czy gatunek Neoglyphea
inopinata może być uważany za żywą skamieniałość.
Uzasadnij swoją ocenę, używając dwóch argumentów.

難
Ćwiczenie 7


Źródło: Vincent Poirier, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Na pierwszym z powyższych zdjęć znajdują się stromatolity w Zatoce Rekina (zachodnie

w wybrzeże Australii). Na zdjęciu drugim widoczny jest przekrój stromatolitu. Te formacje
skalne powstały poprzez stopniowe odkładanie się warstw cyjanobakterii i ich mineralizację po
śmierci. Szacuje się, że najstarsze z nich mogą mieć nawet ponad 3,5 mld lat. Żyjące dzisiaj
cyjanobakterie są najstarszymi znanymi nam żywymi skamieniałościami. Dzięki zdolności do
fotosyntezy przyczyniły się do uformowania tlenowej atmosfery Ziemi. Ciekawe jest to, że
cyjanobakterie zawierają chlorofil a (charakterystyczny dla eukariotów), podczas gdy inne
organizmy prokariotyczne przeprowadzają fotosyntezę za pomocą bakteriochlorofilu. Genom
cyjanobakterii ma formę kolistą, a sekwencja nukleotydów DNA wykazuje duże podobieństwo
do sekwencji genomu chloroplastowego.

Na podstawie: Jeong-Hyun Lee, Stromatolite, [w:] Reference Module in Earth Systems and Environmental Sciences, Elsevier
2019.

Uzupełnij test dotyczący stromatolitów, wybierając poprawne określenie.

Stromatolity są typowym przykładem skamieniałości inkluzji, a co za tym idzie – bezpośredniego

dowodu na ewolucję. Występowanie zarówno u cyjanobakterii, jak i organizmów
eukariotycznych chlorofilu a świadczy nie świadczy o ich pokrewieństwie ewolucyjnym.
Szacowany wiek cyjanobakterii oraz stosunkowo niewielkie zmiany ewolucyjne, jakim uległy te
organizmy, czynią z nich żywe skamieniałości formy przejściowe. Podobieństwo ich genomu do
genomu chloroplastowego może nie może świadczyć o tym, że organizmy te dały początek
chloroplastom roślinnym.

Ćwiczenie 8

Na podstawie tekstu do ćwiczenia 7 i własnej wiedzy napisz, jak można uzasadnić 難

występowanie chlorofilu a zarówno u cyjanobakterii, jak i organizmów roślinnych.
W odpowiedzi uwzględnij założenia teorii endosymbiozy i obecne w tekście dowody
potwierdzające jej prawdziwość.
Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: biologia

Temat: Bezpośrednie dowody ewolucji

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie podstawowym

i rozszerzonym

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
IX. Ewolucja. Uczeń:
2) przedstawia podstawowe źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji;
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
XVI. Ewolucja. Uczeń:
2) przedstawia podstawowe źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Wyjaśnisz, czym są bezpośrednie dowody ewolucji.

Scharakteryzujesz bezpośrednie dowody ewolucji.
Wyjaśnisz, dlaczego antybiotykooporność jest przykładem zmian ewolucyjnych.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
ćwiczenia interaktywne;
analiza grafiki interaktywnej;
mapa myśli;
 rozmowa kierowana.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
arkusze papieru A2, flamastry, dwustronna taśma klejąca;
koperty z wydrukowanymi hasłami.

Przed lekcją:

1. Uczniowie przypominają sobie podstawowe informacje na temat ewolucji

z wcześniejszych etapów edukacji lub z e‐materiałów „Historia myśli ewolucyjnej”
i „Teoria doboru naturalnego Karola Darwina”.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla temat i cele lekcji zawarte w sekcji „Wprowadzenie”.

2. Odwołanie do wcześniejszej wiedzy. Nauczyciel prosi o przypomnienie, na czym opiera
się teoria ewolucji i jacy badacze ją sformułowali i rozwinęli. Następnie pyta uczniów,
czy wiedzą, czym różnią się dowody bezpośrednie ewolucji od pośrednich. Naprowadza
ich na prawidłową odpowiedź.

Faza realizacyjna:

1. Praca z tekstem. Nauczyciel prosi uczniów o indywidualne zapoznanie się z treścią

w sekcji „Przeczytaj”. Każdy uczestnik zajęć podczas cichego czytania wynotowuje
najważniejsze kwestie poruszone w tekście. Następnie wybrani uczniowie odczytują na
głos swoje notatki.
2. Mapa myśli. Nauczyciel dzieli uczniów na trzy grupy. Rozdaje im arkusze szarego
papieru, flamastry, dwustronną taśmę klejącą oraz koperty z wydrukowanymi hasłami
(zob. materiały pomocnicze). Każdy zespół ma za zadanie przygotować na podstawie
e‐materiału mapę myśli, na której zostaną zawarte informacje dotyczące bezpośrednich
dowodów ewolucji, opisanych w sekcji „Przeczytaj”. Uczniowie samodzielnie dopisują
szczegółowe hasła (takie, których nie ma w kopercie). Zespoły kolejno prezentują wyniki
swojej pracy. Nauczyciel w razie potrzeby dopowiada informacje lub koryguje błędy.
 3. Praca z grafiką interaktywną pt. „Tiktaalik – przykład ogniwa pośredniego ewolucji”.
Nauczyciel prosi uczniów, by korzystając ze źródeł internetowych, zapoznali się
z cechami gatunku uważanego za ogniwo pośrednie ewolucji: tiktaalika (np. na
Wikipedii; hasło: „Formy przejściowe”). Poleca, by uczniowie wymienili cechy
świadczące o tym, że gatunek ten jest formą przejściową między danymi grupami.
Następnie uczniowie zapoznają się z grafiką interaktywną przedstawiającą tiktaalika
oraz tekstem źródłowym (podpisem do ilustracji) – weryfikują swoją odpowiedź i w razie
potrzeby ją uzupełniają.
4. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. Uczniowie dobierają się w pary i wykonują
ćwiczenia nr 7 i 8 (odnoszące się do tekstu źródłowego, dotyczące stromatolitów oraz
występowania chlorofilu a u cyjanobakterii i organizmów roślinnych) w sekcji „Sprawdź
się”. Następnie konsultują swoje rozwiązania z inną parą uczniów i ustalają jedną wersję
odpowiedzi.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji i cele zawarte w sekcji „Wprowadzenie”,

ocenia pracę uczniów podczas lekcji oraz zadaje im pytania podsumowujące:
– Z jakich dziedzin nauki pochodzą dowody na istnienie ewolucji? Jakie dowody
bezpośrednie dostarcza każda z nich?
– Czym są żywe skamieniałości? Jakie potraficie wymienić przykłady tych reliktowych
gatunków?
– Dlaczego antybiotykooporność jest przykładem zmian ewolucyjnych?

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia od 1 do 6 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Neil A. Campbell i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Rebis, Poznań 2019.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.
Załącznik 1. Hasła do mapy myśli (pdf).
Plik o rozmiarze 86.67 KB w języku polskim

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania grafiki interaktywnej:

Grafikę interaktywną można wykorzystać w fazie wstępnej zajęć, w celu wzbudzenia

zaciekawienia uczniów.