DZIAŁ II: RÓŻNORODNOŚĆ PROKARIONTÓW,

PROTISTÓW, GRZYBÓW I POROSTÓW

2.1 Klasyfikowanie organizmów
➤ Wielkie zasługi dla klasyfikowania organizmów miał Karol Linneusz, który
brał pod uwagę podobieństwo zewnętrzne organizmów dzieląc je na taksony.
Jako pierwszy wprowadził dwuimienne nazewnictwo gatunków.
nazwa rodzajowa+epitet gatunkowy np.: dzwonek brodaty

➤ Systematyka – dział biologii zajmujący się klasyfikacją organizmów na

taksony, ma na celu:
 opisanie, nazwanie i klasyfikacja wszystkich organizmów
 zbudowanie naturalnego systemu klasyfikacji dającego obraz
ewolucyjnej historii życia
Taksonomia – dziedzina określająca reguły klasyfikacji i nazewnictwa
Filogenetyka – dziedzina określająca pokrewieństwo między taksonami

➤ System klasyfikacji
 struktura hierarchiczna: domena, królestwo, typ/gromada,
klasa/gromada, rządz, rodzina, rodzaj, gatunek

➤ Systemy sztuczne – opierają się na podobieństwach morfologicznych, nie

oddają naturalnego pokrewieństwa między organizmami
 metoda logicznego podziału – rozpatrywanie tylko pojedynczych cech
organizmów, „od góry do dołu”
 metoda fenetyczna – rozpatrywanie wszechstronnego podobieństwa
cech organizmów, całych zespołów cech, „od dołu do góry”
Analogia – podobieństwo, które nie wynika z pokrewieństwa, a jedynie z
prowadzonego trybu życia albo funkcjonowania w podobnym środowisku.
Dotyczy całego organizmu lub elementów.
Narządy analogiczne – narządy, które nie mają wspólnego pochodzenia, ale
zewnętrznie podobne na skutek pełnienia tych samych funkcji, np.: skrzydła
owadów i ptaków, odnóża grzebne turkucia podjatka i kończyna grzebna kreta.

➤ Systemy naturalne – polegają na klasyfikacji organizmów z

uwzględnieniem ich pochodzenia i pokrewieństwa. Wiedzę o nich
zawdzięczamy Karolowi Darwinowi, który sformułował teorię ewolucji w dziele
„O powstawaniu gatunków”. Mówiącą , że wszystko ma przodków, a
wyłanianie się z nich organizmów nazywamy filogenezą.
Filogenezę można przedstawić graficznie jako drzewo filogenetyczne, a jego
gałęzie to linie filetyczne.
Homologia – podobieństwo budowy wynikające ze wspólnego pochodzenia.
Dotyczy całego organizmu lub elementów.
Narządy homologiczne – narządy o wspólnym pochodzeniu, ich podobieństwo
nie zawsze jest widoczne, np.: kończyny przednie foki i nietoperza.

➤ Rodzaje taksonów (przedstawienie graficzne – kladogramy)

 takson monofiletyczny (klad) – naturalna grupa, wspólny przodek i jego
wszyscy potomkowie, np.: ssaki
 takson parafiletyczny - sztuczna grupa, wspólny przodek, ale nie
obejmuje wszystkich potomków np.: gady, z których wykluczono ptaki
 takson polifiletyczny – sztuczna grupa, różni przodkowie, obejmuje
bardzo daleko spokrewnione organizmy np.: organizmy stałocieplne –
rośliny, protisty i bakterie.

➤ Współczesny system klasyfikacji

Zaproponowany przez Carla Richarda Woese. Wyróżniamy 3 domeny:
 bakterie
 archeowce
 eukarionty (człowiek)
2.2 Organizmy prokariotyczne - bakterie i archeowce
➤ Wśród organizmów prokariotycznych wyróżniamy bakterie i archeowce.
Nazywamy je organizmami kosmopolitycznymi, występują na całej kuli
ziemskiej. Archeowce to ekstremofile – żyją w ekstrymalnym środowisku.

➤ Kształty bakterii:
 bakterie kuliste (skupiska o różnym kształcie):
-ziarenkowce, dwoinki, gronkowce
 bakterie cylindryczne (pojedynczo lub proste nici):
-pałeczki, laseczki, przecinkowce
 bakterie spiralne (zwykle pojedynczo):
-krętki, śrubowce
 bakterie nieregularne (zwykle pojedynczo):
-promieniowce, maczugowce, prątki

➤ Budowa komórek bakterii

 wszystkie bakterie:
-brak jądra komórkowego
-ściana komórkowa
-materiał genetyczny - chromosom bakteryjny – genofor
-plazmidy – kolista cząsteczka DNA
-rybosomy – przeprowadzają syntezę białek, 70S
 nie wszystkie bakterie:
-błona zewnętrzna – dodatkowa bariera ochronna
-fimbrie – krótkie białkowe włókna, umożliwiają przyczepianie do podłoża
-pilusy – dłuższe białkowe włókna, uczestniczą w procesach płciowych
-tylakoidy – tylko u bakterii fotosyntetyzujących, fotosynteza
-rzęski – umożliwiają aktywny ruch
-warstwy śluzowe albo otoczki – przyczepienie się do podłoża

➤ Ściana komórkowa bakterii

Jest zbudowana głównie z peptydoglikanu - mureiny.
  Gram-dodatnie (fioletowe):
-penicylina działa na nie bakteriobójczo
-gruba
-zawiera kwasy tejchowe
 Gram ujemne (różowe):
-penicylina działa opornie
-cienka
-okryta dodatkową błoną zewnętrzną

➤ Zdolność wiązania azotu atmosferycznego mają sinice i bakterie

Rhizobium, które współżyją z roślinami motylkowatymi. Rhizobium asymilują
azot cząsteczkowy, przekształcają do amoniaku, a następnie utleniają do
NO3-. Rośliny dzięki symbiozie mogą żyć na glebach ubogich w azot.

➤ Odżywianie się bakterii

 Bakterie heterotroficzne - odżywianie związkami wytworzonymi przez
żywiciela
-pasożyty: korzyść dla samych siebie, a żywiciel ponosi szkody
-symbionty: obie strony mają korzyści
-saprobionty: odżywianie martwą materią organiczną
 Bakterie autotroficzne – wytwarzanie związków organicznych
-fotoautotrofy:
o fotosynteza oksygeniczna – sinice, chlorofil a (CO2 + H2O)
o fotosynteza anoksygeniczna bakterie zielone i purpurowe siarkowe,
bakteriochlorofile (CO2 + H2S)
Celem obu procesów jest glukoza – substrat do wytworzenia energii.
-chemoautotrofy (np.: Nitrobacter)
zw . nieorganiczny +O2 → zw . organiczny + energia chemiczna

CO 2+ H 2 O →C 6 H 12 O6 +..

➤ Oddychanie bakterii
Bakterie są tlenowe lub beztlenowe. Oddychanie bakterii beztlenowych:
 oddychanie beztlenowe – inny akceptor niż tlen np.: b. denitryfikacyjne
  fermentacja – alkoholowa np.: Sarcina, mleczanowa np.: Lactobacillus
Oddychanie bakterii tlenowych:
 glikoliza, reakcja pomostowa, cykl Krebsa w cytozolu, a łańcuch
oddechowy w błonie komórkowej

➤ Formy przetrwalne bakterii

W niesprzyjających warunkach środowiska bakterie wchodzą w stan anabiozy.
Wytwarzają formy cysty lub endospory.
 cysty – odwodnienie i otoczenie grubą ścianą komórkową
 endospory – komórka dzieli się na dwie mniejsze , a jedna przeżywa

➤ Ruch komórek bakterii

 obracające się rzęski
 taksje – obroty w kierunku bodźców zewnętrznych
-fototaksja – reagowanie na światło
o dodatnia – ruch w kierunku światła
o ujemna – unikanie światła
-termotaksja – reagowanie na temperaturę

➤ Procesy płciowe
Wszystkie bakterie rozmnażają się bezpłciowo. Celem procesów płciowych
jest rekombinacja materiału genetycznego, która zwiększa szanse na
przeżycie w różnych warunkach środowiska.
 Koniugacja
Dwie komórki bakteryjne (F+ i F-) łączą się za pomocą pilusów i następuje
przekazanie plazmidu przez F+ do F-, które ulega rekombinacji materiału
genetycznego.
 Transformacja
Pobieranie przez bakterie nagiego DNA z podłoża, bakteria ulega
rekombinacji materiału genetycznego.
 Transdukcja
Przekazywanie fragmentów DNA między dwoma komórkami bakterii.

➤ Archeowce
Są ekstremofilami – żyją w ekstremalnych warunkach. Cechy różniące od
bakterii:
  w chromosomie DNA nawinięte na zasadowe białka niehistonowe
 geny często zawierają odcinki niekodujące
 w lipidach błonowych kw. tłuszczowe są rozgałęzione i połączone z
resztą glicerolu wiązaniami eterowymi
 ściana komórkowa bez mureiny, na powierzchni ochronna warstwa S

➤ Znaczenie prokariontów
 rozkład martwej materii organicznej
 wiązanie azotu atmosferycznego
 źródło pokarmu dla innych organizmów
 udział w procesach trawiennych zwierząt
 udział w wytwarzaniu witamin (B, K)
 zastosowanie w przemyśle spożywczym
 zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym
 zastosowanie w biotechnologii
 chorobotwórczość

➤ Profilaktyka chorób bakteryjnych

Zazwyczaj stosuje się antybiotyki działające bakteriobójczo lub
bakteriostatycznie.
2.3 Protisty – proste organizmy eukariotyczne
➤ Królestwo protistów to takson parafiletyczny. Protisty to różniące się od
siebie organizmy eukariotyczne. Występują w zbiornikach wodnych, miejscach
wilgotnych lub organizmach zwierząt.

➤ Podział protistów
 ze względu na budowę i sposób odżywiania
-protisty zwierzęce – jednokomórkowe lub kolonijne, heteroficzne
odżywianie
-protisty roślinopodobne – jednokomórkowe, kolonijne lub wielokomórkowe,
większość autotroficzna, ale są też miksotroficzne
-protisty grzybopodobne – jednokomórkowe lub kolonijne, budowa
plechowa, głównie heterotroficzne
 ze względu na występowanie
-protisty jednokomórkowe:
a) kokoidalne – nieruchome, np.: okrzemki – komórka okryta błoną
komórkową i ścianą komórkową, zbudowaną z pektyny wysyconej
krzemionką.
b) aktywnie ruchome:
o np.: pełzaki – komórka okryta błona komórkową,
zmiennokształtne, tworzą nibynóżki umożliwiające pełzakowaty
ruch.
o np.: wici i rzęski – cytoplazmatyczne wypustki, okryte błoną
komórkową i pellikulą, ruch undulipodialny.
-formy kolonijne:
Zespoły komórek połączonych ze sobą za pomocą ścian komórkowych lub
galaretowatych otoczek. Życie w koloniach ułatwia unoszenie się organizmów
w wodzie oraz chroni przed atakiem drapieżników.
-protisty wielokomórkowe:
Plecha – słabo zróżnicowane lub niezróżnicowane tkanki. Rodzaje plechy:
a) komórczakowe – z licznych wielojądrowych komórek lub jednej
b) nitkowate – zbudowane z nici
c) nibytkankowe – zbudowane z wielokomórkowych nici
d) tkankowe – zbudowane z tkanek twórczej i miękiszowej
➤ Odżywianie się protistów
 heterotrofy – endocytoza:
-fagocytoza – pobieranie przez komórkę drobnych, nierozpuszczalnych
cząstek (trawienie niekompletne, usuwanie niestrawionych resztek)
-pinocytoza – pobieranie przez komórkę małych kropli płynów (strawienie
całego pęcherzyka)
 autotrofy – fotosynteza, poprzez chloroplasty z barwnikami: chlorofile,
karotenoidy, fukoksantyna, fikoerytryna
-pirenoidy magazynują powstałe zw. organiczne
Niektóre protisty są miksotrofami – odżywiają się -auto lub -hetero troficznie
w zależności od warunków środowiska, np.: euglena zielona.
Chloroplasty u protistów roślinopodobnych są otoczone 3/4 błonami.
Powstały prawdopodobnie w wyniku endosymbiozy wtórnej, która polegała
na fagocytozie komórek roślin pierwotnie wodnych.

➤ Osmoregulacja – zachodzi za pomocą wodniczek tętniących, obecnych w

protistach słodkowodnych. Wodniczka tętniąca utrzymuje równowagę
osmotyczną, usuwa nadmiar wody w komórce, co zapobiega pęknięciu
komórki.

➤ Oddychanie protistów
Większość oddycha tlenowo, a gatunki beztlenowe uzyskują energię dzięki
fermentacji.

➤ Budowa protistów
 jądra komórkowe (-makro i -mikro nukleus)
 toksycysty – pod błoną komórkową, uwalniają toksynę
 cytostom – otwór prowadzący do gardzieli, przez niego zachodzi
pochłanianie pokarmu
 gardziel – kanał prowadzący do wnętrza komórki, zachodzi endocytoza i
trawienie pokarmu
 rzęski – sprawny ruch komórki
 cytopyge – cienka pellikula, usuwa niestrawione resztki pokarmu
 wodniczki tętniące – usuwają nadmiar wody z komórki
Pellikula – błona komórkowa ze wzmocnieniami, u orzęsków są alweole.

➤ Rozmnażanie się protistów

  r. bezpłciowe:
-podział poprzeczny (pantofelek)
-podział podłużny (euglena)
-fragmentacja plechy
-pączkowanie
-przez mitospory 2n (aplanospory – nieruchome, zoospory – ruchome)
a) +
o zachodzi niezwykle szybko
o zwiększa się liczebność populacji
o nie potrzeba organizmu przeciwnej płci
b) –
o brak rekombinacji materiału genetycznego, co może doprowadzić
do wyginięcia
 r. płciowe:
Poprzez zapłodnienie – syngamia, łączenie gamet dwóch osobników
przeciwnej płci.
-izogamia – obie gamety zdolne do ruchu, morfologicznie jednakowe
-anizogamia – obie gamety zdolne do ruchu, gameta ż. większa
-oogamia – gameta ż. większa i nie porusza się, a gameta m. porusza się
W rozmnażaniu płciowym zawsze zachodzi mejoza, występuje przemiana faz
jądrowych. Haplofaza (1n) od mejozy do zapłodnienia, a diplofaza (2n) od
zapłodnienia do mejozy.
- p.f.j. u protistów zwierzęcych
o z przewagą fazy haploidalnej (haplonty)
 mejoza po zapłodnieniu nosi nazwę mejozy postgamicznej
o z przewagą fazy diploidalnej (diplonty)
 mejoza przed zapłodnieniem, która prowadzi do wytworzenia
gamet nosi nazwę mejozy pregamicznej
-p.f.j. u protistów roślinopodobnych
o przemiana pokoleń – regularne następowanie po sobie pokolenia
rozmnażającego się za pomocą gamet – gametofitu i mejospor –
sporofitu.
  gamety powstają w gametangiach (żeńskie – lęgnie i męskie -
plemnie)
 mejospory powstają w zarodniach
o mejoza zachodząca u organizmów z przemianą pokoleń nosi
nazwę mejozy pośredniej
Dwa typy przemiany pokoleń:
o izomorficzna – pokolenia są dla siebie podobne
o heteromorficzna – pokolenia różnią się
a) +
 dochodzi do rekombinacji materiału genetycznego, podczas mejozy, w
procesie crossing-over, który pozwala na nie wyginięcie gatunków

➤ Koniugacja pantofelka
Uczestniczy mikronukleus, który najpierw przechodzi mejozę, a następnie
mitozę. Dochodzi do fuzji jąder haploidalnych i do rekombinacji materiału
genetycznego.

➤ Znaczenie protistów
 źródło pokarmu i tlenu
 udział w rozkładzie martwej materii organicznej
 tworzenie siedlisk i skał
 źródło cennych substancji
2.4 Grzyby – heterotroficzne beztkankowce
➤ Grzyby to eukarionty będące heterotrofami (potrzebują gotowych zw.
organicznych z podłoża, do którego wydzielają enzymy hydrolityczne – tr.
pozaorganizmalne)

➤ Budowa komórek grzybowych

 ściana komórkowa z chityny
 substancje zapasowe – glikogen i tłuszcze
 wakuole o funkcji trawiennej

➤ Grzyby jedno- i wielokomórkowe o budowie plechowej

Plechy, zwane grzybniami są zbudowane ze strzępek, podzielonych septami.
 g. jednokomórkowe (drożdże, piwne, winne)
 przeważające ilością g. wielokomórkowe zbudowane z luźnych strzępek
(borowik szlachetny)

➤ Odżywianie się grzybów

Złożone zw. organiczne po strawieniu z udziałem enzymów wydzielanych do
podłoża za pomocą wodniczek trawiennych, które pobierane są na zasadzie
osmotrofii do komórki. Wśród grzybów wyróżniamy:
 saprobionty – odżywiające się martwą materią organiczną
 pasożyty – chorobotwórcze, żywią się innymi organizmami
 symbionty – żyją w symbiozie z innymi organizmami (np. mikoryza –
sosny i czarny łepek, brzoza i koźlaki)
 drapieżniki – za pomocą przekształconych strzępek chwytają niewielkie
zwierzęta glebowe i penetrują je
-mikoryza:
 zewnętrzna (ektotroficzna) – strzępki grzyba wnikają między komórki
korzenia i tworzą wokół niego rodzaj mufki. Ograniczają jego wzrost i
przejmują funkcje pobierania wody.
 wewnętrzna (endotroficzna) – strzępki grzyba wnikają do wnętrza
komórek korzenia, nie ograniczając jego wzrostu.
-korzyści mikoryzy:
 dla rośliny:
o zwiększony dostęp do wody z solami mineralnymi
o grzyb wydziela substancje podobne do antybiotyków, ochrona
o grzyb wydziela substancje pobudzające wzrost korzenia
o grzyb zwiększa przyswajalność korzenia na sole mineralne np.: P
 dla grzyba:
o ma dostęp do produktów fotosyntezy pochodzących z korzenia,
nie korzysta z nich z nadmiarem

➤ Oddychanie grzybów
Uzyskują energię przez oddychanie tlenowe lub przeprowadzają fermentację.

➤ Rozmnażanie się grzybów

 bezpłciowo
-fragmentacja plechy – każdy fragment plechy może dać początek grzybni
-pączkowanie – wyrostki, które rosną, a później odrywają się
-rozsiewanie mitosporów
Zarodniki powstające z mitozy to mitospory, a z mejozy mejospory.
-mitospory:
 r. bezpłciowe
 z. sporangialne – powstają w kulistych zarodniach np.: u sprzężniowców
 z. konidialne – powstają przez odrywanie pojedynczych komórek od
konidioforu np.: u workowców
-mejospory:
 r. płciowe
 z. workowe – powstają w podłużnych zarodniach np.: u workowców
 z. podstawkowe – powstają na podstawkach np.: u podstawczaków

 płciowo
-gametogamia – łączenie gamet, przyjmuje postać izo-, anizo- lub
oogamii, np.: u skoczkowych
-gametangiogamia – łączenie całych gametangiów, u np.: workowców
-somatogamia – łączenie i zrastanie przeciwnych płciowo strzępek, u np.:
podstawczaków
 o plazmogamia – połączenie cytoplazmy gametangiów lub strzępek,
powstają strzępki dwujądrowe dikariotyczne (n+n)
o kariogamia – połączenie jąder komórkowych

➤ Znaczenie grzybów
 udział w rozkładzie martwej materii organicznej
 udział we wzroście i rozwoju roślin
 źródło pokarmu innych organizmów
 zastosowanie w przemyśle spożywczym
 zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym i biotechnologii
 grzyby pasożytnicze atakują: rośliny i zwierzęta (również człowieka)