FILOZOFIA

 FILOZOFIA - Def za PWN

 tradycyjnie problematykę filozofii dzieli się na następujące działy:
- ontologię (teorię bytu, metafizykę)
- filozofię poznania (teoria poznawania rzeczywistości i szukanie odpowiedzi na ile
człowiek jest w stanie poznać rzeczywistość)
- logikę (logiczność komunikacji międzyludzkich)
- aksjologię (wartości)
- etykę (badanie człowieka jako istoty moralnej i ocena postępowania)
- estetykę ( piękno i wytwory kultury)
 w dosłownym tłumaczeniu oznacza – umiłowanie mądrości
 najbardziej ogólna, fundamentalna, racjonalna i krytyczna wiedza o wszystkim co
istnieje
 w znaczeniu źródłowym filozofia oznacza umiłowanie mądrości czyli nieustanne
dążenie do wiedzy i poszukiwanie pewności
 w XIX w jako dział filozofii ukształtowała się HISTORIOZOFIA, w XX w zaś
ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA, na przełomie XIX i XX w oderwały się od filozofii i
usamodzielniły: PSYCHOLOGIA i SOCJOLOGIA
 w różnych okresach i nurtach filozoficznie bywają wyodrębniane także jako działy
filozofii: filozofia polityczna, filozofia religii, filozofia przyrody, filozofia kultury,
filozofia języka itp.
 Całość naukowej refleksji określano filozofią

 Początki FILOZOFII
Filozofia grecka powstaje na przełomie VII/VI w. p.n.e.
 Powody dla których FILOZOFIA powstaje w Grecji:
• Położenie geograficzne:
• Grecja w środku ówczesnego świata
• Krzyżowanie się szlaków handlowych
• Grecja tyglem kulturowym:
-Wymiana informacji
-Wymiana poglądów
-Wymiana „umiejętności praktycznych”
• Grecja potęgą (bogacenie się Grecji):
-Cło związane z handlem
-Wymiana handlowa (ex. handel oliwą z oliwek)
-Bogacenie się dzięki tzw. „umiejętnościom praktycznym” (ex. leczenie chorób)
• Demokracja (wolność wypowiedzi)
• Mitologia grecka:
Zdolność abstrakcyjnego myślenia:
-Myślenie abstrakcyjne to zdolność do tworzenia wyobrażeń, pojęć, a także umiejętność
wytwarzania narzędzi i posługiwania się nimi.
-Myślenie abstrakcyjne wiąże się ze stosowaniem operacji myślowych(poznawczych), dzięki
którym tworzymy nowe pojęcia, możemy rozwinąć logiczną dyskusję na konkretne tematy.
-Różnicą między myśleniem konkretnym a abstrakcyjnym jest taka, że pierwsze opiera się na
manipulowaniu poznanymi przedmiotami a druga na operowaniu poznanymi pojęciami.
 -Myślenie opierające się na operowaniu pojęciami abstrakcyjnymi wychodzące poza
konkretne znaczenie pojęć, z pominięciem danych.
 Pierwszy FILOZOF
• Tales z Miletu
• Tales miał przepowiedzieć wspomniane przez Herodota zaćmienie słońca, które miało
zdarzyć się pod koniec wojny Medów i Lidyjczyków. Pozwala to określić czas, na który
przypadał szczyt działalności Talesa. Według obliczeń astronomicznych w czasach bliskich
Talesowi w Azji Mniejszej zaćmienie słońca miało miejsce 28 maja (22 maja kalendarza
gregoriańskiego) 585 p.n.e.
• Ojciec matematyki
• Ojciec geometrii:
• tzw. Twierdzenie Talesa
• Aforyzmy Talesa:
-Co jest trudne? Poznać samego siebie.
-Co jest łatwe? Udzielać rad bliźniemu.
-Co jest najprzyjemniejsze? Osiągnąć to, czego się pragnęło.
-Co jest boskie? To co nie ma początku, ani końca.
-Co jest widokiem najbardziej niezwykłym? Tyran, który dożył późnego wieku.
-Jak można najłatwiej znieść nieszczęście? Widząc nieprzyjaciół, dotkniętych jeszcze
większym nieszczęściem.
-W jaki sposób żyć najlepiej i najsprawiedliwiej? Nie czynić tego, co u innych ganimy.
-Kto jest szczęśliwy? Ten, kto ma zdrowe ciało, bogatą duszę i naturę podatną do kształcenia.
-Lekarstwem dla chorej duszy jest dobre słowo
 Epoki rozwoju filozofii są paralelne (tożsame) z podziałem w innych dziedzinach kultury
-Epoka starożytna: VII/VI w. p.n.e. – poł. VIII w. n.e.
-Epoka średniowieczna: poł. VIII w. – poł. XV w.
-Epoka nowożytna: XVI w. – XIX w.
-Epoka współczesna: lata 30. XIX w. – lata 70. XX w.
-Epoka posmodernistyczna, powspółczesna: od lat 70 XX w.
 OKRES PRESOKRATEJSKI
Głównym nurtem zainteresowań filozofów – filozofia przyrody. Początki istnienia świata,
próba odpowiedzi z czego świat jest zbudowany, czy istnieje tylko 1 świat czy kilka. Pytanie:
czy świat jest czymś stałym czy podlega zmianom?
 Główne pojęcia wczesnych filozofów: physis, archē, logos, kosmos.
- Presokratycy odkrywają, że świat należy rozpatrywać jako całość (physis) i że występuje w
nim porządek (kosmos), który można poznać (logos). Ich dociekania to poszukiwanie tego, co
było na początku i co trwa teraz, a kieruje wszystkimi zmianami i wyznacza finał rozwoju
świata (archē). Jest to pytanie o początek i pra-zasadę istnienia świata.
 Filozofowie przed Sokratesem (przełom VII/VI w. przed Chr. do połowy V w. p.n.e.) pytali o
pra-zasadę świata (archē) oraz o istotę zmian zachodzących w przyrodzie.
Byli FILOZOFAMI PRZYRODY.
 ARCHE – prazasada rzeczywistości, cząstka elementarna, co dało początek rzeczywistości –
wprowadził ją Anaksymander
 MONIŚCI – jeden czynnik
 PLURALIŚCI – kilka czynników
 Tales z Miletu – „wszystko pełne jest bogów”.
• Twórca najstarszej szkoły filozoficznej – szkoły milezyjskiej (przełom VII i VI w. p.n.e.), do
której należeli również Anaksymander i Anaksymenes – szkoła nie jako budynek a poglądy;
milezyjska- od Miletu inna nazwa szkoła jońskich filozofów przyrody
• Początkiem wszystkiego jest woda. Jest ona nie tylko tworzywem, ale również życiem,
ruchem, a nawet duszą (wylewy Nilu jako źródło urodzaju). Woda jest nośnikiem życia. Bez
wody nie ma życia
• Był wybitnym matematykiem i astronomem oraz pierwszym dalekowzrocznym
biznesmenem.
 ANAKSYMANDER Z MILETU – 610-546 pne
- był autorem pierwszego w historii ludzkości dzieła filozoficznego – O NATURZE – nie
przetrwało w oryginale – tylko przekaz ustny w odwołaniach innych uczonych
- twierdził ze zasadę rzeczywistości stanowi APEIRON (bezkres) – rzeczywistość która nie
ma końca
- mechanizm tworzenia świata polegał według niego na wyłanianiu się z apeironu
przeciwieństw takich jak ciepło i zimno, suchość i wilgotność; Wszelkie narodziny oznaczają
rozdzielanie się przeciwieństw zaś każda śmierć to ponowne łączenie się ich w bezkształnym
bezkresie – w apeironie panuje ruch który nigdy się nie kończy, pod wpływem ruchu
przeciwieństwa się ścierają (ciepło z zimnem) i w wyniku ścierania się ich tworzy się
rzeczywistość (nawiązanie do Talesa u którego woda też podlegała przeciwieństwom)
- Anaksymander dopuszczał możliwość istnienia nieskończonej ilości światów, skoro
wszystkie powstawały z nieskończonego apeironu
- był twórcą pierwszej mapy świata i autorem tezy ,że gwiazdy krążą wokół gwiazdy
polarnej
- przypisuje mu się wynalezienie zegara słonecznego (gnomon) oraz modelu sfer
planetarnych
 ANAKSYMENES Z MILETU – 585-525 pne
- część źródeł twierdzi że był uczniem Anaksymandra
- początkiem wszystkiego jest powietrze – powietrze uważał za cząstkę elementarną – bez
powietrza nie ma życia
- starożytne świadectwo zakłada że uznał powietrze za ARCHE ponieważ powietrze łatwiej
 aniżeli jakakolwiek inna rzecz poddaje się przemianom
- powietrze jest modalne pod wpływem ciepła i zimna (pod wpływem ciepła rozrzedza się
a pod wpływem zimna gęstnieje…a kamień jest bardzo gęstym powietrzem)
- przypisuje się mu stworzenie mapy przestworzy – nieba
- uważa że życie BIOS wywodzi się z wody, organizmy żywe mają swoją genezę w wodzie,
nastąpiło wyjście z wody i organizmy ulegały przemianom aż do powstania człowieka – K.
Darwin miał podobne teorie setki lat później
 Pitagoras z Samos: guru i uczony
• Założyciel szkoły / wspólnoty religijnej, której celem było odtworzenie boskiego porządku
świata poprzez połączenie poznania filozoficzno-naukowego z moralnoreligijnym trybem
życia.
• Wpływ orfików na pitagorejską koncepcję człowieka.
• Archē świata jest liczba. Stosunki liczbowe odkrył Pitagoras w podstawowych interwałach
muzycznych, i przeniósł te proporcje na całą przyrodę. Świat jest uporządkowany według
stosunków liczbowych. To założenie zapowiada podejście nauk przyrodniczych ujmujących
prawa przyrody za pomocą formuł matematycznych.
 Heraklit z Efezu – „filozof mroczny”
Rzeczywistość jest procesem zmiany; nic nie istnieje, wszystko się staje (wariabilizm).
Obrazem zmienności rzeczywistości jest rzeka oraz ogień, który jest archē świata.
Motorem zmian jest walka przeciwieństw, a zmiany te prowadzą do wyższego rzędu
harmonii.
Zmienność nie jest chaotyczna, jest od wewnątrz kierowana przez logos, który jest w ogniu, a
ogień wszędzie.
Ogień jest nośnikiem logosu.
Skoro rzeczywistość jest zmienna, ma to konsekwencje dla poznania (sceptycyzm,
agnostycyzm).
 Parmenides z Elei – „Nic nie może powstać z tego, czego nie ma, a to, co jest, nie może
przestać być”
• Wyróżniał 3 drogi poznania: absolutnej prawdy, fałszu (złudnych mniemań),
prawdopodobieństwa.
• Głosił monizm statyczny, czyli jedność i niezmienność bytu (byt jest i absolutnie nie może
go nie być, a niebytu nie ma; byt nie powstaje ani nie ginie; nie ma zmiany, bo każda zmiana
to przejście z bytu do niebytu, i na odwrót). Droga mędrca polega na afirmacji bytu i negacji
niebytu.
• Zasada niesprzeczności – nie jest możliwe, aby rzeczy sprzeczne mogły współistnieć
równocześnie. Jeśli jest byt, to niebytu nie ma (podstawa logiki starożytnej i całej logiki
Zachodu).
 Demokryt z Abdery – istnieją tylko atomy i próżnia.
• Atomy i próżnia to elementy, które nie powstały ani nie giną; nie ulegają więc zmianom.
• Atomy są jak cegiełki budujące świat przyrody. Są niepodzielne, wieczne, ale nie mogą być
identyczne. Stale łączą się i rozłączają tworząc rzeczy (np. atom węgla, który znajduje się w
moim mięśniu sercowym, kiedyś znajdował się w ogonie dinozaura!).
• Nie ma żadnej siły dodatkowej, ruch jest własnością atomów.
• Dusza składa się ze szczególnie regularnych i gładkich atomów. Wraz ze śmiercią człowieka,
atomy rozpierzchają się na wszystkie strony. Dusza ludzka nie jest nieśmiertelna.
 Filozofowanie na rynku: Ateny, 450 r. przed Chr.
• Narodziny demokracji, a wraz z nią nowego kierunku w filozofii
• Człowiek i jego miejsce w społeczeństwie, jego mowa i działanie, ludzka wspólnota i
 uprawomocnienie władzy politycznej – w centrum zainteresowania filozofii.
• Pierwsze sygnały takiego zwrotu są obecne już u Heraklita (poj. Logosu).

 SOFIŚCI (Protagoras, Gorgiasz, Trazymach…) – pierwsza grupa filozofów stawiających

człowieka w centrum zainteresowania
• Pierwotnie termin „sofista” oznaczał mędrca.
• Od czasów Platona używano go w znaczeniu pejoratywnym – sofista to mistrz retorycznych
zwodów, to ten, kto opanowawszy pewne techniki wprowadza w błąd innych, kamufluje
prawdę i manipuluje ją (= współczesne rozumienie sofistyki).
• Arystoteles natomiast uważał sofistów za nauczycieli sztuki dyskutowania, za pomocą
której można wszystkiego dowieść i wszystko obalić. Nazywał ich „handlarzami rzekomą
wiedzą”.
• Grupa wędrownych nauczycieli, którzy dostrzegali potrzeby obywateli Aten i próbowali im
zadośćuczynić – chcieli nauczyć ich życia w państwie. Kształcili ich w sztuce skutecznej obrony
ich interesów i poglądów w organach demokracji.
• Uważali, że cnoty można się nauczyć i że wychowanie polega na formacji umysłu.
• Nauczanie innych było dla nich sposobem zarabiania pieniędzy.
 Cechy charakterystyczne nauczania sofistów:
• Specyficzne rozumienie cnoty: cnota to biegłość, cecha właściwa naturze danego
przedmiotu.
• Dlatego ucząc cnoty, uczono dobrej wymowy, a co za tym idzie – skuteczności w życiu
politycznym. Rozumienie cnoty abstrahowało więc od etyki. Bycie cnotliwym to bycie
profesjonalistą.
• Specyficzne rozumienie języka jako instrumentu władzy. Rozwinęli erystykę i retorykę, ale
interesowali się również strukturą języka (czy znaczenie przysługuje słowu z natury, czy na
mocy konwencji?).
• Specyficzne rozumienie człowieka: „Człowiek jest miarą wszechrzeczy, istniejących, że
istnieją, nieistniejących, że nie istnieją” (reguła homomensura, podstawa relatywizmu
sofistycznego, jej twórcą – Protagoras z Abdery).
• Nie ma absolutnego kryterium, normy wiążącej wszystkich ludzi, określającej dobro i zło.
Istnieje tylko norma jednostkowa. Każdy człowiek jest normą dla samego siebie.

 SOKRATES (470-399 przed Chr.)

• Poszukiwacz prawdy
• Mistrz w stawianiu wnikliwych pytań i prowadzeniu rozmowy
• Ojciec etyki
• Ten, który wiedział, czego nie wiedział
• W przeciwieństwie do sofistów uważał, że istnieją normy uniwersalne i bezwarunkowe oraz
że mowa dobra to mowa prawdziwa, a nie skuteczna.
• Jako jedyny filozof w całej europejskiej tradycji filozoficznej nie napisał ani linijki. Znamy
jego myśl z dialogów Platona.
--- „… w mieście są ludzie”.
• „Sprowadził filozofię z nieba na ziemię, do miast, a nawet do domów, i kazał jej badać życie
i obyczaje oraz to, co dobre, a co złe” (Cyceron).
• „On filozofował żartując, pijąc, wojując, chodząc z niektórymi na rynek, a w końcu wtedy,
gdy wtrącony do więzienia pił truciznę. On pierwszy udowodnił, że życie w każdej chwili,
części, uczuciu i działaniu, jednym słowem we wszystkim, może być wyrazem filozofii”
 (Plutarch).
--- „Poznaj samego siebie”
• „Bezmyślnym życiem żyć człowiekowi nie warto” (Obrona Sokratesa, XXVIII E)
• Nie tylko obserwacja, ale również introspekcja i samoświadomość to drogi do poznania
prawdy.
• Zawsze lepiej jest nie być oszukanym (nie oszukiwać też siebie), bo nawet ból
uświadomienia sobie złudy jest dobry.
--- „Wiem, że nic nie wiem”
Tymi słowami zwrócił się Sokrates do Pytii, a ona uznała go za najmądrzejszego człowieka w
Atenach.
• „Bo z nas dwóch żaden, zdaje się, nie wie, co piękne i dobre, ale jemu się zdaje, że coś wie,
choć nic nie wie, a ja, jak nic nie wiem, tak mi się nawet i nie zdaje. Więc może o tę właśnie
odrobinę jestem od niego mądrzejszy, że jak czego nie wiem, to i nie myślę, że wiem”
(Obrona Sokratesa, VI D).
• Wyostrzenie poczucia prawdy sprawiało, że nie zadowalał się jej pozorami.
• Od nowa poszukiwał prawdy o życiu i świecie.
• Uznanie własnej niewiedzy (wiedzy niewiedzy) – symbol dojrzałości intelektualnej („A czyż
to nie jest głupota, i to ta najpaskudniejsza: myśleć, że się wie to, czego człowiek nie wie?”
OS, XVII B).
 Sokratesa odkrycia na polach: etyki i logiki
• Intelektualizm etyczny (w przeciwieństwie do chrześcijańskiej etyki woluntarystycznej):
cnota jest wiedzą.
• Istotą człowieka jest dusza, świadome „ja”, podmiot działań o charakterze moralnym.
• Aby być szczęśliwym, należy czynić dobro. Aby czynić dobro, wystarczy wiedzieć, co jest
dobre. Wiedza to warunek konieczny i wystarczający do tego, by czynić dobro. Zło bierze się z
nieświadomości.
• Problem!!!! A co z wolnością człowieka? Możemy rozpoznawać to, co dobre, ale opowiadać
się w życiu za tym, co złe.
• Logika – sposób przezwyciężania ignorancji i budzenia wiedzy. Wydobywanie prawdy
poprzez pytania.
• 2 metody dyskusji:
- ELENKTYCZNA – negatywna, metoda „zbijania” lub „oczyszczania” umysłu z wiedzy
fałszywej lub pozornej, polega na doprowadzeniu do absurdu i sprzeczności rozmówcy z
samym sobą.
- MAJEUTYCZNA – pozytywna, „położnicza”, uczy jak zdobywać prawdziwe przekonania,
polega na wydobywaniu z człowieka wiedzy, która już w nim jest.
 Akuszer prawdy
- Sokrates mówił, że szuka tych, którzy są „ciężarni prawdą”. Chciał być akuszerem prawdy,
tzn. pomagać wydawać na świat wiedzę. Spełniał więc funkcję „duchowej położnej”.
- Uważał, że prawdziwe poznanie tkwi w głębi człowieka. Gdy człowiek zaczyna „używać
rozumu”, czerpie coś z siebie, dochodzi do prawdy.
 Sokratyczna ironia
• Sokrates często odgrywał rolę nieświadomego, potrafił udawać, że wie mniej niż rozmówca.
Stosując dwie metody dyskusji, wytykał błędy w myśleniu Ateńczyków. Robił to publicznie –
na rynku. Uważany był za dokuczliwego, a ci, którzy z nim zaczynali rozmowę,
kompromitowali się wobec zgromadzonych na rynku ludzi.
• Kiedyś powiedział o sobie, że jest „jak bąk z ręki boga puszczony”, który siadł miastu na kark
i próbuje go pobudzić do życia. Tym ospałym koniem mieli być Ateńczycy, szczególnie ci,
 którzy dzierżyli władzę.
• Sokratesowi chodziło o wstrząśnięcie panującymi dotychczas wyobrażeniami na temat
wartości oraz o wyłonienie nowych wyobrażeń, które sprawią, że naprawdę będzie warto żyć.
 Zapłata za niezależność myślenia
• Kierując się wewnętrznym głosem (daimonion, „boski głos”, który nie pozwalał mu siedzieć
cicho) dowodził swej niezależności (np. odmawiał uczestniczenia w skazywaniu ludzi na
śmierć).
• „Nie ma takiego człowieka, któremu by (…) tłum przepuścił, jeżeli mu ktoś szlachetnie czoło
stawia i nie pozwala na krzywdy i bezprawia w państwie; człowiek, który naprawdę walczy w
obronie słuszności, a chce się jakoś ostać, musi koniecznie wieść żywot prywatny, a nie
publiczny” (OS XIX 32).
• W 399 r. p.n.e. został oskarżony o „wprowadzanie nowych bogów” i o „zwodzenie
młodzieży na manowce”.
• Przez zgromadzenie składające się z 500 osób niewielką większością głosów uznany został
winnym, potem skazany na śmierć.
 Lojalność wobec własnego sumienia i polis
• Wierny zasadzie, by raczej samemu cierpieć niesprawiedliwość niż niesprawiedliwość
wyrządzać, nie zgodził się na zaaranżowaną przez przyjaciół ucieczkę i wolał umrzeć wypijając
kubek cykuty.
• Swoją decyzję rozumiał również jako wierność wobec prawa polis, na mocy którego został
skazany: „Gdzie człowiek raz stanie do szeregu, bo to uważał za najlepsze, albo gdzie go
zwierzchnik postawi, tam trzeba, sądzę, trwać mimo niebezpieczeństwa; zgoła nie biorąc w
rachubę ani śmierci, ani niczego innego oprócz hańby” (OS, XVI D)
• Uważał, że nietrudną rzeczą jest uniknąć śmierci, ale znacznie trudniej zbrodni. Wyrok
Ateńczyków uważał za zbrodnię, w ten sposób pozbyli się rachunku sumienia w życiu polis i
własnym.
• „Krytonie, jestem winny koguta Asklepiosowi, będziesz pamiętał, aby oddać mój dług?”…
 Sokratyczna idea krytycznej kultury społecznej
• Składają się na nią: myślenie analityczne, argumentacja i czynny udział w debacie
publicznej.
• Nie należy przyjmować żadnych przekonań uznawanych powszechnie za autorytatywne z
tej tylko racji, że były one przekazywane z pokolenia na pokolenie na mocy tradycji.
• Należy badać wszystkie przekonania i akceptować tylko te, które sprostają wymogom
spójności i uzasadniania.
• Uniwersytety powinny uczyć młodych krytycznego myślenia, które ośmieli ich do mówienia
własnym głosem oraz do respektowania głosów innych ludzi. Właśnie w ten sposób buduje
się wrażliwe i odpowiedzialne społeczeństwo.

ETYKA

 Kiedy powstaje ETYKA

- Początki Etyki – jako nauki – związane są z osobą Sokratesa, którego uważa się za Ojca Etyki
- Sokrates zaproponował pierwszy zwarty system etyczny nazwany – INTELEKTUALIZMEM
ETYCZNYM
 Czym jest ETYKA?
Etyka jest:
- nauką filozoficzną
- rozumową refleksją nad ludzkim postępowaniem
- nauką o normach etycznych i człowieku jako istocie moralnej (etycznej)
 Arystoteles – drugi Ojciec Etyki
- dokonał podziału na etykę teoretyczną i etykę praktyczną
- zebrał całość wiedzy o Etyce w dziele ETYKA NIKOMACHEJSKA
- nazwał podstawowe pojęcia etyczne i jasno określił przedmiot Etyki jako nauki
- zadaje podstawowe dla Etyki pytanie: CZY WSZYSTKIE AKTY (CZYNY) CZŁOWIEKA
PODLEGAJĄ OCENIE ETYCZNEJ?
- Arystoteles wyróżnia:
- ACTUS HUMANUS – akt ludzki – czyn świadomy i wolny
- ACTUS HOMINIS – akt człowieka – człowiek jest autorem tego aktu, ale bez świadomej
intencji (np.: proces trawienia)
Zaproponowany podział bardzo jasno określa zakres oceny postępowania człowieka
 Wyróżniamy czyny:
- etycznie dobre
- etycznie złe
- etycznie obojętne
 Co bierzemy pod uwagę chcąc dokonać – w miarę obiektywnej – oceny postępowania
człowieka
- świadomość
- wolność
- okoliczności
- Intencja (motyw)
 PRAWO (gr) Epikei
- Epikeia – sprawiedliwość, łagodność, pobłażliwość – termin należący do kultury prawa od
czasów starożytności greckiej. Jest to cnota właściwego, łagodnego stosowania prawa
ogólnego do konkretnych przypadków, będących częścią rzeczywistości, która jest zawsze
bogatsza niż samo prawo – nieraz wbrew literze prawa, ale zgodnie z jego duchem
 PRAWO RZYMSKIE STANOWI:
Placuit in omnibus rebus praecipuam esse iustitiae aequitatisque quam stricti iuris
rationem – We wszystkich sprawach powinna mieć pierwszeństwo zasada sprawiedliwości i
słuszności nad zasadą ścisłego prawa
 Przeszkody:
są to takie czynniki, które oddziałując bądź na świadomość człowieka, bądź na wolę
człowieka, albo równocześnie na świadomość i na wolę człowieka (zaburzają jego normalne
funkcjonowanie) mogą powodować, że nawet, jeśli człowiek uczyni coś etycznie złego może
całkowicie lub w części nie ponosić za to odpowiedzialności
--- Przeszkody dzielimy na:
- AKTUALNE (oddziałują na człowieka przez krótki okres czasu)
- HABITUALNE (oddziałują na człowieka przez długi okres czasu)
 Przeszkody aktualne
- niewiedza
- zawiniona – człowiek miał obowiązek zdobyć wiedzę i tego nie zrobił
- niezawiniona – człowiek nie miał możliwości zdobyć wiedzy
- przymus
- Fizyczny:
- pełny (całkowity)
- niepełny (częściowy)
- Psychiczny
- uczucia
 - temperament a osobowość (charakter)
- same w sobie obojętne etycznie
- działanie w tzw afekcie (pod wpływem silnych uczuć)
- strach
- też uczucie…?
- poziom bojaźliwości (doświadczenie)
- rodzaje strachu:
- lekki
- ciężki
- absolutnie ciężki
 Przeszkody habitualne
- błędne opinie i uprzedzenia
- nałogi
- choroby psychiczne
 Poglądy na obiektywną normę etyczną
1.Intelektualizm etyczny (Sokrates)
2.Eudajmonizm: - z gr. εὐδαίμων eudaimon – szczęśliwy; gr. mono – jeden, tylko jeden, a
więc tylko jedno - szczęście lub szczęście jest najważniejsze
Od strony etycznej: jest to obiektywna norma etyczna w świetle, której etycznie dobre jest
wszystko to, co prowadzi człowieka do osiągnięcia szczęścia, natomiast etycznie złe wszystko
to, co przeszkadza lub uniemożliwia człowiekowi osiągnięcie szczęścia
---- Eudajmonizm: - Aretyczny:
- gr. ἀρετή – areté – cnota
- cnota - ugruntowana, stała etyczna dyspozycja człowieka gotowego posługiwać się swoimi
władzami moralnymi – rozumem, wolą i zmysłami - do postaw i konkretnych czynów
zgodnych z dobrem etycznym
- cnota jest trwałą sprawnością moralną osoby, dzięki której przestrzeganie zasad moralnych
staje się łatwe
- osiągnięcie cnót prowadzi człowieka do osiągnięcia szczęścia
- cztery cnoty główne (pochodzą od Platona): roztropność, sprawiedliwość, męstwo,
umiarkowanie
---- Eudajmonizm: - Hedonistyczny (Arystyp z Cyreny):
- gr. ἡδονή - hedone – przyjemność, rozkosz – przeżywanie przyjemności prowadzi do
osiągnięcia przez człowieka szczęścia, uszczęśliwia człowieka
- Epikur wprowadza podział na przyjemności cielesne i duchowe, a najwyższym rodzajem
przyjemności jest przyjaźń
---- 2.Eudajmonizm: - Perfekcjonistyczny (Arystoteles):
- Każdy człowiek ma „zakodowaną” w sobie możliwość maksymalnego rozwoju, może
osiągnąć stan perfekcji (łac. perfectio-doskonałość)
- osiągnięcie stanu maksymalnego rozwoju uszczęśliwia człowieka
---- Eudajmonizm: -Teologiczny (Augustyn z Hippony):
- gr. Theos-Bóg; zjednoczenie z Bogiem jest źródłem szczęścia człowieka
---- Eudajmonizm: - Agatyczny (Platon)
- Wiąże się z całą koncepcją rzeczywistości i dualizmem świata idealnego i świata widzialnego
- Dualistyczna koncepcja człowieka:
- Człowiek to dusza uwięziona w ciele, a pomiędzy ciałem a dusza panuje antagonizm
- Szczęście człowiek osiąga poprzez kontakt z Ideami, które bytują w Pleromie (świecie
idealnym)
- Poznanie Idei ma charakter inteligibilny (za pomocą rozumu), mowa tutaj o tzw.
kontemplacji rozumowej
3.Deontonomizm (gr. deon – trzeba, powinno się, gr. nomos - nakaz, prawo), powinność
moralną konstytuuje nakaz autorytetu – etycznie dobre jest wszystko to, co jest zgodne z
nakazem zewnętrznego autorytetu.
Od strony etycznej deontonomizm to obiektywna norma etyczna w świetle, której etycznie
dobre jest wszystko to, co jest zgodne z nakazem autorytetu, natomiast etycznie złe jest
wszystko to, co jest niezgodne z nakazem autorytetu
- Możemy wyróżnić różne rodzaje autorytetu, a co za tym idzie różne rodzaje
deontonomizmu
4.Skrajny Indywidualizm (Człowiek sam dla siebie jest najwyższym autorytetem)
5.Sytuacjonizm (w zależności od sytuacji/okoliczności), bazuje na założeniu, że nie istnieją
żadne obiektywne normy
6.”Zasada umowy społecznej połączona z tzw. demokracją etyczną” - jeśli nie ma
obiektywnych zasad, a społeczeństwo – aby panował w nim ład, a nie anarchia – potrzebuje
jakichś norm i praw można się umówić i na zasadzie demokratycznego wyboru zadecydować,
co uznajemy za etycznie dobre, a co za etycznie złe
7.Personalizm - człowiek jako osoba:
- Klasyczna definicja człowieka jako osoby pochodzi od Boecjusza [Anicius Manlius Severinus
Boëthius, ur. ok. 480; zm. między 524 a 526], który stwierdza, iż osoba to: (łac.) naturae
rationalis individua substantia (indywidualna substancja mająca rozumną naturę)
- Jest wyjątkowy we wszechświecie, ponieważ:
- Charakteryzuje go relacyjność (człowiek się realizuje w relacjach)
- Posiada wrodzoną i niezbywalną godność osobową, która staje się imperatywem etycznym
- Godność człowieka zasadza się (wypływa) na jego wyjątkowości w świecie istnień:
- Samoświadomość
- Rozumność
- Wolność
- Sumienie
- Zdolność do wyrażania na zewnątrz swoich wewnętrznych stanów
Personalizm – od strony etycznej to jest: Obiektywna norma etyczna w świetle, której
etycznie dobre jest wszystko to, co prowadzi do poszanowania godności człowieka,
natomiast etycznie złe wszystko to, co narusza w jakiś sposób godność człowieka. Godność
 osoby ludzkiej leży u podstaw wszystkich teorii i postulatów praw człowieka
Personalizm etyczny stoi w kontrze do utylitaryzmu, w którym kryterium oceny ludzkiego
postępowania jest korzyść (użyteczność). O moralnej wartości czynu decydują pożyteczne lub
szkodliwe jego skutki. Oznacza to dopuszczalność użycia osoby jako środka do celu, jeśliby
miało to przynieść korzyść pojedynczej osobie lub społeczeństwu.

 Syndezjologia (nauka o sumieniu)

gr. Prawo synderezy – czyń dobro, a unikaj zła
Każdy człowiek posiada sumienie, które jest umiejętnością dokonywania oceny postępowania
własnego i innych
Sumienie podlega rozwojowi (procesowi rozwoju) i można wyróżnić tzw. Psychologiczne fazy
rozwoju sumienia
--- Stadia rozwoju rozumowania moralnego według Kohlberga:
….Poziom I - przedkonwencjonalny (wiek przedszkolny i młodszy wiek szkolny). Dziecko
kieruje się chceniem, tym, co dla niego przyjemne i przykre.
 Stadium 1 - orientacja posłuszeństwa i kary (egocentryzm). Reguły przestrzega się tylko
po to, by unikać kary. Tylko skutki czynności określają, czy jest ona dobra czy zła. Punkt
widzenia i interesy innych nie są brane pod uwagę.
 Stadium 2 - orientacja naiwnie egoistyczna (relatywizm moralny). Działanie dobre to
działanie, które ma na celu dobro własne, a nie innych. Potrzeby innych są brane pod uwagę,
jeśli rezultat ich działania jest korzystny dla własnego dobra.
….Poziom II - konwencjonalny (aprobata społeczna; ok. 13.-16. rok życia). Jednostka zaczyna
orientować się w konwencjach społecznych, dopasowuje pragnienia do konwencji.
o Stadium 3 - orientacja "dobrego chłopca/dziewczyny". Czynność jest oceniana jako
dobra albo zła ze względu na intencje jednostki. Cenione są społecznie akceptowane
standardy zachowania.
o Stadium 4 - orientacja prawa i porządku. Pojawia się szacunek dla autorytetów oraz
przekonanie, że reguły społeczne muszą być przestrzegane. Zwraca się uwagę nie tylko na
motywy działania jednostki, ale również na standardy zewnętrzne.
…. Poziom III - postkonwencjonalny (zasady moralne, ideały; powyżej 16. roku życia).
Jednostka jest w stanie spoglądać na to, co w danym społeczeństwie jest konwencjonalne
jako na konwencjonalne. Jednostka może być autonomiczna moralnie, może porównywać
własne zasady moralne z zasadami innych.
o Stadium 5 - orientacja umowy społecznej i legalizmu. To, co jest słuszne, zależy od opinii
większości w danej grupie społecznej.
o Stadium 6 - orientacja uniwersalnych zasad sumienia. O postępowaniu decydują wybrane
przez jednostkę zasady etyczne. Gdy obowiązujące prawo wchodzi w konflikt z tymi
zasadami, jednostka postępuje zgodnie z tymi drugimi.

Stadia rozwoju sumienia:

 Etap wczesnego dzieciństwa (0-2):
 małe dziecko rozpoznaje, co jest dobre, a co złe w zależności od tego, czy spełnione są jego
podstawowe potrzeby, czy też nie
 Etap dzieciństwa (3-6):
 tzw. kryzys trzylatka;
 pojawia się nagroda i kara
 pod koniec tego okresu pojawia się naśladownictwo osób znaczących, a najbliższe osoby są
bezwzględnymi autorytetami dla dziecka
  Etap wczesnej socjalizacji (7-12):
 Rozpoczyna się zazwyczaj wraz z pójściem dziecka do szkoły
 Poszerza się krąg autorytetów („Mamo, a Pani w szkole mówiła, że…)
 Wzrasta znacząco znaczenie grupy rówieśniczej i chęć przynależności do grupy „za wszelka
cenę”, stąd czasem zachowania konformistyczne
 etap ten trwa do początku dojrzewania
 Etap dojrzewania (K:13-20, M:13-29):
 rozpoczyna się tzw. buntem młodzieńczym, odrzuceniem wszystkich zasad i autorytetów,
którego celem jest zbudowanie swojego własnego światopoglądu (poglądu na świat)
 tworzy się indywidualna hierarchia wartości
 młody człowiek powoli uwewnętrznia zewnętrzne zasady (to, co pochodziło wcześniej od
innych powoli staje się jego własnym)
 powinno się zakończyć ukształtowaniem się dojrzałego sumienia
 u kobiet ten etap kończy się wcześniej (pomaga w tym natura, przemiany hormonalne
przygotowujące do bycia matką)
 u mężczyzn (obecnie znacznie później) wiąże się z osiągnięciem życiowej samodzielności
(finansowej, zawodowej, bytowej), która jest początkiem osobowej dojrzałości
 u mężczyzn zakończenie tego okresu wydłużyło się również z powodów kulturowych

 Sumienie dojrzałe lub niedojrzałe (patologiczne)

Rodzaje sumienia patologicznego:
 Infantylne:
Często bywa jednym z przejawów infantylnej (dziecinnej) osobowości, człowiek dorosły
zachowuje się i ocenia rzeczywistość jak małe dziecko
 Zależne:
- Często bywa powiązane z tzw. osobowością zależną, która funkcjonuje w paradygmacie
uwikłania w relację zależną z kimś znaczącym (zazwyczaj rodzic, tzw. „nieodcięta pępowina”,
„maminsynek”, czy „kochana córeczka tatusia”)
- Taki człowiek nie potrafi sam podejmować decyzji i za nie odpowiadać, praktycznie zwalnia
się z podejmowania decyzji i odpowiedzialności za nie (trochę również jak dziecko)
 Nieczułe:
- są to ludzie, o których potocznie mówi się, że są „bez sumienia”
- z jakichś powodów zawieszają osąd sumienia, a jest to często wynikiem traumatycznych
przeżyć w dzieciństwie lub wczesnej młodości
- takie osoby nie odczuwają wyrzutów sumienia, ani pochwały ze strony sumienia
 Laksystyczne (szerokie):
- od łac. laxis – luźny
- takie osoby potrafią sobie „wszystko wytłumaczyć”, często racjonalizując
- bardzo rzadko odczuwają wyrzuty sumienia
 Skrupulanckie:
- od łac. scripulum – ostry kamień, Rzymianie tak określali malutki kamyczek, który wpadł
pomiędzy stopę a sandały (tzw. rzymki) i nieustannie uwiera człowieka
- może być przejawem choroby nerwicy natręctw (ZOK)
- osoby z takim sumieniem czują się nieustannie winne (czasem wręcz irracjonalne poczucie
winy), nie potrafią zaznać psychicznego (moralnego) spokoju
- ciągle i wszędzie widzą grzech i odczuwają wyrzuty sumienia
- odczuwają nieustannie lęk o różnym nasileniu, dążąc do kompensacji (równoważenia jednego
 działania innym) lub dekompresji (obniżenia natężenia lęku); osoby religijne nieustannie chcą
się spowiadać, która przynosi dekompresję
 Faryzejskie (fałszywe):
- nazwa pochodzi od faryzeuszów – żydowskiego stronnictwa religijno-politycznego
- typ deformacji sumienia, polegający na odwróceniu hierarchii wartościowania
- osoba z taką deformacją jest szczególnie uwrażliwiona na sprawy drugorzędne, pomijając
istotne kwestie moralne

PLATON

 ur. 7 listopada 424/423 p.n.e. w Atenach lub na wyspie Eginie w domu Feidiadesa (syn
Talesa z Miletu) jako syn Aistona i Periktione
 Data urodzin symboliczna, gdyż według Mitologii 7 listopada przychodzi na świat Apollo
(opiekun muz i mądrości)
 Według Diogenesa Laeritiosa właściwe imię Platona to Arystokles, a Platon jest
przezwiskiem, które nadał mu jego nauczyciel gimnastyki Aristona z Argos (od gr. πλατύς-
szeroki) ze względu na budowę ciała Arystoklesa
 Platon otrzymał staranne wychowanie i wykształcenie pod opieką najważniejszych sofistów
swoich czasów
 Wykształcenie Platona było zgodne z ówczesnymi zasadami greckimi i polegało na
kształtowaniu harmonii ducha i ciała (tzw. kalokagatia), a więc obejmowało zarówno naukę,
jak i rozwój fizyczny
 Kiedy Platon zakończył pobieranie nauk u Kratylosa, ojciec powierzył go nowemu
nauczycielowi – Sokratesowi, u którego boku spędził on 8 lat (aż do śmierci Sokratesa w 399
r. p.n.e.)
 Diogenes Laertios podaje następującą opowieść: Opowiadają, że Sokratesowi przyśniło się
raz, iż trzymał na kolanach młodego łabędzia, któremu natychmiast wyrosły skrzydła i który z
prześlicznym śpiewem wzbił się w powietrze. Nazajutrz przedstawiono mu Platona. Wtedy
Sokrates miał powiedzieć, że tym ptakiem jest właśnie Platon
 Po śmierci Sokratesa Platon puszcza Ateny i udaje się w legendarną podróż, podczas której
przez 12 lat miał wędrować po Afryce, Italii, Egipcie i Grecji (trzy podróże na Sycylię).
 Po powrocie do Aten w 387 r. Platon zakłada w gaju poświęconym herosowi ateńskiemu
Akademosowi szkołę filozoficzną nazwaną Akademią Platońską.
 Akademia Platońską jest jedną z najdłużej funkcjonujących szkół filozoficznych, gdyż istniała
od 387 r. p.n.e. do 529 r. n.e.
 Platon zmarł w roku 348/347 p.n.e., w roku sto ósmej Olimpiady

 DZIEŁA PLATONA:
 Platon tworzył swoje dzieła w oryginalnym stylu Dialogów, a łącznie mamy 35 Dialogów i
Listy. Dialogi były pisane w formie rozmowy Sokratesa (w którego usta Platon wkładał swoje
poglądy) ze słynnymi postaciami Starozytności.
 Podział dialogów:
 Dialogi wczesne (Laches – Charmides – Lyzis – Eutyfron – Protagoras – Gorgiasz – Ion – Kriton
– Hippiasz Mniejszy – Hippiasz Większy – Obrona Sokratesa – Eutydem – Meneksenos) – zwane
także sokratycznymi, gdyż główną postacią w nich występującą jest Sokrates, albo
aporetycznymi (gr. aporia oznacza trudność logiczną, niemożność rozwiązania problemu, dosł.
bezdroże), ponieważ Sokrates w trakcie dyskusji zbija przekonania swoich oponentów, nie
proponując w zamian konstruktywnych wniosków
 Dialogi średnie (Menon – Fedon – Fajdros – Uczta – Państwo) – zwane także
konstruktywnymi, gdyż przedstawiono w nich teorię idei. W dialogach tych również występuje
postać Sokratesa, ale jego nauczanie nie odgrywa już pierwszoplanowej roli. Sokrates
ogranicza się jedynie do przekazywania platońskiej nauki o ideach.
 Dialogi późne (Parmenides – Sofista – Polityk – Fileb – Timajos – Kritiasz – Prawa) – zwane
także krytycznymi, w których Platon zdaje się wycofywać ze swej dotychczasowej teorii idei,
dostrzegając tkwiące w niej aporie. Głównym mówcą często jest osoba inna niż Sokrates, np.
Timajos z Lokroi, Gość z Elei czy Ateńczyk.

DIALOGI:
 Mają charakter dialektyczny, tzn. filozofia przedstawiana jest w rozmowie i w sporze, w
stawianiu i obalaniu tez. Dialogi są dramatami argumentów i komunikatywnymi procesami
myślowymi.
 Rozbrzmiewają w nich różne głosy, i przez to lepiej oddają meandry dyskusji niż raz ustalone
wnioski. Choć czasem dramat kończy się oczywistą konkluzją, często pozostaje aporetyczny (z
pozoru niemożliwa do przezwyciężenia trudność w rozumowaniu logicznym, oferująca
sprzeczne albo przeciwstawne rozwiązania; często przybierają postać tzw. paradoksów)

 Poglądy Platona:
 Podstawowe pytanie, od którego wychodzi Platon
Skąd w umyśle człowieka biorą się pojęcia
 Pytanie to jest natury epistemologicznej (gr. episteme – wiedza pewna) i gnozologicznej (gr.
gnosis – poznanie)
 Wychodząc od tego pojęcia Platon tworzy nową i oryginalną koncepcję świata

 Samo piękno, piękno najwyższe Platon nazywa ideą piękna. To, co czyni konkretną rzecz
piękną, jest fakt, że posiada ona formę/ideę piękna.
 Nie tylko piękne rzeczy posiadają wspólną ideę. Piękne rzeczy są tylko pewnym typem rzeczy.
Typem rzeczy są również np. krzesła albo hamburgery. Coś, co łączy np. wszystkie krzesła i
stanowi o tym, że są to krzesła, jest idea/forma krzesła.
 Istnieje wiele rodzajów idei, które odpowiadają rzeczom. Musi istnieć jakaś idea dla każdego
typu rzeczy jaki istnieje (np. forma/idea magnolii, forma działań sprawiedliwych, forma słonia
czy forma naleśnika)
 Pojęcie stosowane przez Platona może być dla nas bardzo mylące i znacząco odbiegać od
współczesnego rozumienia tego terminu. Kiedy mówimy o idei, najczęściej mamy na myśli
rodzaj przewodniej myśli stojącej za jakimiś działaniami lub rodzaj poglądu będącego typowym
dla danej grupy ludzi. Za przykład może posłużyć idea społeczeństwa obywatelskiego, która
oznacza spontaniczną i niewymuszoną aktywność obywateli danego kraju, nakierowaną na
zwiększanie ogólnego dobrobytu. Człowiek, przyjmując tego rodzaju myśl za wartość
nadrzędną, czyli taką, która wyznacza kierunek naszego działania, stara się, aby możliwe każde
z jego poczynań przyczyniło się do poprawy nie tylko własnych warunków życia, lecz możliwie
największej liczby osób

 Zdaniem Platona poza światem zmysłowym istnieją byty wieczne, doskonałe i niezmienne.
Nie możemy ich zobaczyć, poczuć ani dotknąć, nie oznacza to jednak, że znajdują się one poza
sferą ludzkiego doświadczania. Intelekt, jak twierdzi Platon, jest tym rodzajem narzędzia, które
pozwala nam dotrzeć właśnie do świata idei, czyli rodzaju „wzorców”, czy też „matryc”, z
których wywodzą się wszystkie otaczające nas rzeczy.

Giovanni Reale Historia filozofii starożytnej. Platon i Arystoteles: […] podstawowe cechy idei
można sprowadzić do sześciu następujących, które niejednokrotnie pojawiają się w wielu
pismach i stanowią naprawdę nieodzowne punkty odniesienia:
1) inteligibilność (idea jest w całym tego słowa znaczeniu przedmiotem intelektu i może być
ujęta tylko przez intelekt);
2) niecielesność (idea przynależy do zupełnie innego wymiaru niż świat materialny, który
można poznać zmysłami);
3) bytowość w sensie pełnym (idee są bytem, który istnieje naprawdę);
4) niezmienność (idee nie tylko nie powstają i nie giną, lecz także nie podlegają jakiejkolwiek
postaci zmiany);
5) samoistność (idee istnieją w sobie i przez siebie, czyli są bezwzględnie obiektywne);
6) jedność (każda idea jest jednością jednoczącą wielość rzeczy, które w niej partycypują).

Idea najwyższa to IDEA DOBRA

Skoro istnieje wiele różnych idei i skoro idee ułożone są hierarchicznie, na ich szczycie musi
istnieć idea najwyższa, forma form, która łączy wszystkie formy. Tym, co łączy wszystkie idee
jest istnienie i doskonałość. Forma form to idea istnienia i doskonałości, a Platon nazywał ją
ideą Dobra. To jej wszystko zawdzięcza swoje istnienie i doskonałość . Idea Dobra przypomina
ideę Boga – w tym sensie filozofia Platona inspirowała chrześcijańskich myślicieli.
DIALEKTYKA
Dialektyka jest sednem filozofii Platona, stanowi ona metodę doprowadzenia filozofa do
poznania tego, co najwyższe, tzn. idei dobra. Dobro poznaje się bowiem nie poprzez definicję,
lecz poprzez przemianę filozofa, zwrot jego duszy (periagoge tes psyches). Filozof, czyli ten,
który dokonał zwrotu, jest więc dialektykiem, a zarazem synoptykiem (ho synoptikos
dialektikos), czyli współwidzącym, ogarniającym dialektyczne przeciwieństwa w ich jedności.
Dialektyka to „najwyższa filozoficzna metoda”.
Celem dialektyki jest, jak twierdzi Giorgio Agamben, dotarcie do „niemożliwej do założenia i
niezałożonej zasady [...] »do niehipotetycznego szczytu i początku wszystkiego, dotknąć go i w
końcu zejść znowu w dół« [...] do rzeczy samej”, która „sama w sobie [...] jest niewysławialna”,
albowiem „sama jest założeniem absolutnym”. Głównymi dziełami, w których Platon opisuje
metodę dialektyczną, są oprócz Państwa dialogi Parmenides (w którym Platon skupia się na
dialektyce jedności i wielości) oraz Sofista (traktującym o dialektyce bytu i niebytu).

Mit jaskini
 Dualizm platoński stanowi rodzaj podziału na świat materialny poznawany za pomocą
zmysłów oraz sferę idei, którą można zgłębiać poprzez intelekt. Rozważania ateńskiego
myśliciela stały się fundamentem dla nurtu filozoficznego określanego mianem idealizmu. Mit
jaskini przedstawiony w dziele Platona pt. Państwo uznaje się za jedno z najlepszych
przedstawień platońskiego idealizmu.
 Punktem wyjścia jest wizja przedstawiająca grupę ludzi, skazańców, uwięzionych w jaskini.
Grota, w której przebywają, jest oświetlana przez płonący ogień, a znajdujące się w niej osoby
nic nie wiedzą o istnieniu słońca. Dzieje się tak dlatego, że więźniowie zostali przykuci
kajdanami do skał w taki sposób, że mogą patrzeć jedynie w stronę wnętrza jaskini. Za ich
plecami znajduje się dodatkowo mur wysokości człowieka oddzielający ich od świata
zewnętrznego
 Osadzeni widzą jedynie cienie, przesuwające się po oświetlonym przez światło kaganka
wnętrzu jaskini i słyszą odgłosy w postaci rozchodzącego się echa. Alegoria przedstawiona
przez Platona obrazuje żywot istoty ludzkiej nieświadomej istnienia świata pozazmysłowego.
Gra cieni dokonująca się we wnętrzu jaskini jest jedyną rzeczywistością, którą znają
więźniowie. Ich ograniczone pole widzenia (poznania) stanowi jedynie niewielki skrawek
otaczającego świata.
 Zdaniem Platona naszym celem powinno być „zerwanie kajdan” i „opuszczenie jaskini”, czyli
wyzwolenie się z ograniczeń poznania zmysłowego na rzecz intelektualnego oglądu.

TEORIA POZNANIA
 Platon zwracał uwagę na fakt, iż poznanie za pomocą zmysłów dostarcza nam informacji
tylko o pewnym aspekcie tego, co istnieje.
 Według Platona rzeczy, które postrzegamy, są jedynie niedoskonałymi przejawami bytów
nieskończonych i prawdziwych. Platon doszedł do wniosku, że ludzkie poznanie dokonuje się
na sposób zmysłowy i inteligibilny, czyli racjonalny
 Pierwszy ze sposobów – zmysłowy - jest niepewny, ponieważ odnosi się do zjawisk, rzeczy,
które podlegają nieustającym przekształceniom. Rzeczy w postaci zwierząt, roślin, ludzi i
przedmiotów mogą zostać unicestwione w wyniku różnych procesów. Choroby, starzenie się,
śmierć powodują gwałtowne przekształcenia otaczającej nas rzeczywistości, którą to
odbieramy za pomocą zmysłów. Zdaniem Platona to, co cielesne, czyli materialne, stanowi
ułomny i niedoskonały aspekt istniejącego świata.
 Według Platona istnieją też byty, które w przeciwieństwie do tego, co postrzegane zmysłami,
 charakteryzują się doskonałością i stałością. Platon uważał, że za pomocą intelektu jesteśmy
wstanie dotrzeć do świata innego niż ten, który obserwujemy „fizycznymi oczyma”. Poznanie
inteligibilne wprowadza nas w sferę idei: wzorców, z których wywodzą się otaczające nas
rzeczy i zjawiska.

 Szczeble wiedzy:
 Etap DOMYSŁU (gr. eikasia): więźniowie jaskini swoje poglądy na temat rzeczy biorą z
drugiej ręki (cienie), wskutek czego ich poglądy są powszechne, ale nie sprawdzone.
 Etap PRAWDOPODOBIEŃSTWA (gr. pistis): to 1 faza wznoszenia się ku prawdzie. Uwolniony
od łańcuchów człowiek przechodzi przemianę duszy, odwraca się od cieni. Na tym etapie ma
wiedzę na temat widzialnego świata, wiedzę o prawach państwowych
 Etap MYŚLENIA DYSKURSYWNEGO (gr. dianoia): poznanie matematyczne.
 Etap MYŚLENIA INTUICYJNEGO (gr. noesis): ogląd idei, chwytanie prawzorców rzeczy.

NATYWIZM(INNATYWIZM)
 Racjonalizm genetyczny, natywizm, innatyzm – pogląd dotyczący natury źródeł poznania
(genezy poznania), przeciwstawiający się empiryzmowi genetycznemu.
 Według racjonalistów genetycznych umysł ludzki dzięki samej swojej konstrukcji posiada
wiedzę (lub uposażenie mentalne), która jest wcześniejsza od doświadczenia (przede
wszystkim zmysłowego). Wiedza ta ma charakter pewny i poprzedza wszelkie poznanie nie
tylko w sensie czasowym (jako "wiedza wrodzona"), ale przede wszystkim jako warunek
wszelkiego poznania
 Człowiek posiada wiedzę wrodzoną. Ponieważ dusza jest wieczna, wstępując do ciała,
przynosi ze sobą cały bagaż wiedzy o ideach zdobyty drogą bezpośrednią w świecie idei.
 Teoria anamnezy – skoro mamy wiedzę wrodzoną, poznanie pojęciowe polega na
przypominaniu sobie wiedzy, którą już mamy, a którą zapomnieliśmy.

TEORIA ANAMNEZY
 Teoria anamnezy – skoro mamy wiedzę wrodzoną, poznanie pojęciowe polega na
przypominaniu sobie wiedzy, którą już mamy, a którą zapomnieliśmy.
 Istnieją dwie drogi anamnezy:
 Dialektyczna: dostrzeganie relacji zachodzących między pojęciami (bo one zachodzą między
ideami). Ma etap wstępujący (od rzeczy do idei) i zstępujący (od idei do rzeczy). Czyste,
bezobrazowe myślenie, szukające prawdy na podstawie analizy i syntezy pojęć.
 Doświadczenie zmysłowe rzeczy (patrząc na rzecz, która jest tylko kopią idei, przypominamy
sobie ideę)

PLATOŃSKI DUALIZM
 ONTOLOGICZNY: rzeczywistość jest podzielona na 2 części („metafizyczne cięcie”): świat
zmysłów (w którym „wszystko płynie”, nie ma niczego, co jest, tylko mnóstwo rzeczy, które
powstają i giną) oraz świat idei (którego nie możemy poznać za pomocą 5-ciu zmysłów, tylko
rozumem)
 ANTROPOLOGICZNY: człowiek to dusza uwięziona w ciele. Ciało jest miejscem odbywania
ekspiacji. Oczyszczenie może odbywać się jednorazowo lub wielokrotnie (metempsychoza,
reinkarnacja). Ciało związane jest ze światem zmysłów.

 Teoria duszy
Trzy funkcje duszy według Platona:
 BIOLOGICZNA – nośnik życia (gr. bios)
 POZNAWCZA – nośnik pojęć
 RELIGIJNA

Platon wyróżnia trzy następujące części duszy:

 intelektualną, która jest odpowiedzialna za rozumowanie (to logistikon)
 pożądliwą, za pomocą której dusza pragnie i pożąda (to epithymetikon)
 gniewliwą, odpowiedzialną za temperament człowieka (to thymoeides)

POTRÓJNA DUSZA
Jej element rozumny stanowi o człowieku. Dusza rozumna jest wieczna, tzn nie ma początku
ani końca. Istnieje przed połączeniem się z ciałem i będzie istnieć po jego rozpadzie. Każda
dusza ma właściwą harmonię. Harmonia duszy to cnota. Cnota która zestraja ze sobą trzy
elementy duszy to sprawiedliwość.

Teoria duszy w Fajdrosie

 Rozważania na temat duszy pojawiają się w ramach tzw. drugiej mowy Sokratesa, w której
przedstawia się Erosa – a co za tym idzie również i miłość – jako coś boskiego, dobrego i
godnego pochwały. Chcąc wykazać, że miłość jest „największym szczęściem” oraz
„największym darem boskim” Sokrates rozpoczyna od bliższego przyjrzenia się duszy i stanom,
w których może się ona znajdować
 Rozważania na temat duszy zostają wprowadzone za pomocą opowieści (mitu), w którym
wykorzystuje się metaforę i porównanie. Platoński Sokrates stwierdza bowiem, że mówienie o
duszy wprost wymagałoby obszernych i skomplikowanych rozważań, które są trudne do
pojęcia dla człowieka. Z tego względu decyduje się na prostsze rozwiązanie polegające na
wykorzystaniu metaforycznego obrazu.
 Dusza zostaje przyrównana do skrzydlatego rydwanu ciągniętego przez dwa konie, którym
przewodzi woźnica: „Niechaj tedy będzie podobna do w jedno zrosłej siły skrzydlatego
zaprzęgu i woźnicy. U bogów i konie, i woźnice, wszystko to dzielne i z dobrego rodu, a u
innych mieszanina. I tak, naprzód parą musi powodzić nasz wódz, a potem konia ma jednego
doskonałego, z pięknej i dobrej rasy, a drugiego z całkiem przeciwnej, rumaka zupełnie
tamtemu przeciwnego”.
 W ten sposób zostają wyróżnione trzy elementy składające się na duszę, które razem tworzą
jedność: woźnica oraz dwa konie. Z przywołanego fragmentu wynika, że zaprezentowana
struktura duszy jest właściwa zarówno bogom, jak i ludziom. Jedyna różnica pomiędzy nimi, na
którą wskazuje Platon, zasadza się w jakości poszczególnych części duszy. U bogów zarówno
woźnica, jak i oba konie są tego samego rodzaju – są tak samo dobre i doskonałe. Z kolei w
przypadku ludzkiej duszy jeden koń jest przedstawiony jako przeciwieństwo drugiego.
 Platon w bardzo obrazowy sposób charakteryzuje oba te konie: „Z koni, zaś powiedzieliśmy,
jeden dobry jest, a drugi nie. Ale na czym polega dobroć jednego, a złość drugiego, tegośmy nie
przechodzili; więc powiedzmy teraz. Otóż ten z nich, który lepsze ma stanowisko, kształty ma
proste a proporcjonalne i zgrabne; wysoko nosi kark, nos ma łagodnie zgarbiony, białą maść,
czarne oczy; ma ambicję, ale ma i władzę nad sobą, i wstyd w oczach. Lubi zasłużoną chwałę;
boga nie potrzebuje, dobre słowo mu wystarcza. A drugi krzywy, gruby i lada jako związany;
twardy ma kark, krótką szyję, nos do góry zadarty, czarną sierść, ogień w krwią nabiegłych
oczach; buta i bezczelność, to jego żywioł. Nie słyszy całkiem, bo ma kudły w uszach; ledwie że
bicza i ościenia posłucha”.
 Biały i czarny koń symbolizują zatem dwa przeciwne elementy w ludzkiej duszy – z jednej
strony źródło dobra i umiarkowania, zaś z drugiej źródło zła i nieporządku.  Z tej
charakterystyki wynika także ich stosunek do trzeciego elementu, czyli woźnicy. Biały koń jest
tym, który „zawsze słucha woźnicy (…), wstydem się kieruje i sam siebie zatrzymuje”, zaś koń
czarny rwie się i chcę podążać w swoją własną stronę W przedstawionym tu obrazie duszy
woźnica jest więc elementem kierującym, tym, który za pomocą lejców jest w stanie
powściągnąć oba konie i nadać im odpowiedni kierunek. Jak powiada Platon, kierownikiem tym
jest rozum.
 Konny zaprzęg kierowany przez woźnicę, stanowiący obraz duszy, jest zarazem zaprzęgiem
skrzydlatym. Skrzydła odróżniają duszę od tego, co ziemskie i cielesne, jak i pozwalają jej
górować nad tym: „A że doskonała jest i skrzydlata, więc po niebie lata i całym światem włada,
i gospodaruje w nim jak u siebie w domu”. Pozwalają jej na wznoszenie się ku temu, co boskie:
„Przyrodzoną mają skrzydła siłę, to co ciężkie podnosić w górę, w niebo, gdzie bogów rodzina
mieszka. Żadne ciało nie ma w sobie tyle boskiego pierwiastka, co skrzydła. A boski pierwiastek
– to piękno, dobro, rozum i wszystkie tym podobne rzeczy. Takim pokarmem się żywią i z niego
rosną najszybciej pióra duszy, a od bezeceństwa i zła marnieją i nikną”
 W tym względzie uwidacznia się ważna rola woźnicy – rozumu, gdyż czarny koń jest tym,
„który ma w sobie zło, ciągnie w dół”, co prowadzi ostatecznie do utraty skrzydeł przez duszę i
jej upadku.
 Naturalnym przeznaczeniem duszy jest dążenie do tego, co w górze, gdyż – jak powiada
Platon: „tam, właśnie na tym łanie, rośnie pokarm, którego najlepsza część duszy potrzebuje; z
niego nabierają siły skrzydła, które duszę unoszą do góry”. Tym zaś, co jest w górze, i do czego
oglądania dążą dusze, jest ponadniebny świat tego, co prawdziwe i co istnieje naprawdę, który
może być poznany tylko za pomocą rozumu

Teoria Wędrówki dusz

 Platon twierdził, iż „dusza jest nieśmiertelna i przyobleka się kolejno w wiele ciał [...], porusza
się sama przez się [...], otacza ona ciało od środka we wszystkich kierunkach”.
 W dialogach Platona obecny jest także wątek metempsychozy, czyli wędrówki dusz. Zdaniem
Giovanniego Reale, Platon zaczerpnął go z orfizmu i pitagoreizmu
 Poglądy dotyczące wędrówki dusz nie tworzą jednak spójnego zestawu twierdzeń, w oparciu
o które można byłoby mówić o jakiejś konkretnej wizji życia po śmierci lub eschatologii. Często
sformułowania na ten temat podawane są w formie mitów, zasłyszanych opowieści lub ubrane
w retoryczną formę. Pomimo tego można wyróżnić pewne stale powtarzające się wątki
 Platon w swych dialogach podkreśla cykliczność wędrówki: dusze po śmierci opuszczają ciała,
przechodzą w zaświaty, gdzie otrzymują nagrodę lub doznają kary, zaś następnie dokonują
ponownego wcielenia się.
 Ważnym elementem jest tutaj sąd, który czeka dusze po śmierci. Podstawą oceny jest życie,
które wiodła dusza na ziemi. Jak powiada Platoński Sokrates w Państwie, istotne jest, aby było
to dobre i sprawiedliwe życie. Wszelka niesprawiedliwość spotyka się bowiem z karą.

Troska o duszę
 Podstawową drogą ku realizacji celu, jakim jest szczęście, jest troska o duszę (epimeleia tes
psyches). Platon przejmuje i rozwija naukę Sokratesa. Położenie nacisku na to, aby w pierwszej
kolejności dbać i troszczyć się właśnie o duszę, a nie ciało, jest konsekwencją sposobu
pojmowania duszy przez Platona
 Dla troski o duszę niezbędna jest znajomość samego siebie, zgodnie z delficką maksymą
„poznaj samego siebie” (γνῶθι σεαυτόν, gnothi seauton). Samopoznanie możliwe jest dzięki
samoobserwacji, którą Platon przyrównuje do oglądu własnej twarzy w lustrzanym odbiciu lub
w oku drugiego człowieka: „oko oglądając oko i wpatrując się w to, co jest w nim
najszlachetniejsze i dzięki czemu widzi, w ten sposób widzi samo siebie”

Teoria państwa
 Państwo musi odpowiadać swoją strukturą strukturze człowieka. Skoro w człowieku są 3
poziomy duszy, w państwie powinny być 3 stany. Państwo jest jak organizm, w którym każda
część ma przypisaną funkcję.
 Sprawiedliwość: równowaga między trzema częściami w duszy = równowaga między stanami
społecznymi
 Temu, jakimi prawami winno się rządzić państwo, poświęcone są Prawa Platona. Traktują
one o organizacji państwa, choć nie państwa doskonałego, opartego na przyjaźni i
zamieszkałego przez bogów oraz bożych synów, lecz drugiego po nim (deutera politeia),
najlepszego, jakie można stworzyć, mając przy tym to pierwsze nieustannie za wzorzec
 Ponieważ władza państwowa naśladuje władzę boską, a warunkiem cnoty jest utrzymanie
właściwej hierarchii, toteż bogom należy oddawać należną im cześć, zaś wiedza o nich jest
najwyższą wiedzą i mądrością
 Osnową ustroju, konieczną dla jego trwania, jest rada, której członkami mają zostać najlepsi,
aby sprawować boskie rządy dzięki najwyższej wiedzy o ostatecznym celu państwa, któremu
podporządkować należy wszystkie jego działania. Muszą zatem posiadać wiedzę o cnocie, jeżeli
mają ją wdrażać swoim podwładnym, a także wiedzę o bogach, opierającą się na wiedzy o
duszy, która „istniała zanim cokolwiek zrodziło się do życia, jest nieśmiertelna i rządzi
wszystkimi ciałami”
 Idealne państwo polega na podziale zadań i tak jak trzem częściom duszy odpowiadają trzy
cnoty, tak samo powinny odpowiadać im trzy stany społeczeństwa:
 stan uczonych (władców-filozofów) dbających o rozumne kierowanie państwem i
umożliwiających prowadzenie przez pozostałych obywateli rozumnego i cnotliwego życia;
 stan strażników (wojskowych) dbających o wewnętrzne i zewnętrzne bezpieczeństwo
państwa
 stan żywicieli, zapewniających zaopatrzenie wspólnoty w potrzebne dobra materialne
 Platon kładł ogromny nacisk na hierarchię społeczeństwa. Utożsamiał losy państwa z losem
klasy rządzącej. Aby państwo było trwałe, potrzebna jest mu silna pozycja arystokracji.
Osiągnąć ją należy przez swoisty kolektywizm. Jego istota polega na tym, że arystokraci muszą
być względem siebie równi, aby nie zazdrościli sobie wzajemnie i nie dzielili się w ramach
grupy. Każdy podział jest zmianą, a tej według Platona należy unikać
 Państwem powinni rządzić najmądrzejsi, a więc filozofowie, ponieważ jedynie oni posiadają
prawdziwą wiedzę. Tylko oni potrafią odtworzyć w umyśle wizję idealnego państwa, do
którego realizacji będą dążyć
 Podstawę państwowości stanowi wychowanie. Najzdolniejsi powinni kontynuować edukację
przechodząc kolejne szczeble „wtajemniczenia” odpowiadające kolejnym etapom
przypominania sobie świata idei. Stan filozofów powinien być efektem kształcenia oraz
starannego doboru.
 Nauka powinna obejmować 10-letnie studia w zakresie matematyki, astronomii i teorii
 harmonii (muzyki), 5-letnie studia dialektyki oraz 15-letni okres praktycznej działalności
politycznej
 Dwa wyższe stany (władcy, czyli filozofowie i strażnicy) powinny całkowicie poświęcić się
dobru wspólnoty, wyrzec egoizmu i własności prywatnej (także kobiet i dzieci).
 Platon był przeciwny wtajemniczaniu zbyt młodych ludzi, ponieważ uważał, że mają zbyt
wiele zapału i są skłonni reformom. A każda reforma jest zmianą, a więc czymś złym
 Poza murami państwa znaleźliby się poeci, gdyż poezja destrukcyjnie wpływa na proces
edukacji obywateli (poeci kierują się boskim szałem)
 Platon przeprowadził krytykę istniejących ustrojów państwowych. Jego zdaniem rządy
najlepszych (arystokracja) przeradza się w rządy najdzielniejszych (timokrację), następnie w
rządy bogatych (oligarchię), zmienionego w wyniku przewrotu przez demokrację, torującą
drogę rządom jednostki (tyranii). Przejście od arystokracji do timokracji spowodowane jest
niewiedzą strażników. Dalsza degeneracja powodowana jest już przez zepsucie moralne
obywateli. Dopiero po doświadczeniu najgorszego ustroju obywatel jest w stanie dostrzec i
docenić doskonałość arystokracji
 Idealny ustrój:
Arystokracja lub monarchia – władza kieruje się ku dobru i cnocie.
 Zwyrodniałe formy ustrojów:
Timokracja – władcy kierują się żądzą zaszczytów.
Oligarchia – władcy skierowani ku zdobywaniu bogactwa. Prowadzi to do konfliktu między
bogatymi a biednymi
Demokracja – rozumiana jako demagogia. Równość przyznana równym i nierównym. Rządy
ludu wcześniej dotkniętego ubóstwem. Naczelną wartością w demokracji jest umiłowanie
wolności. Jest to jednak wolność nie sprzężona z wartościami. Gloryfikowane są przede
wszystkim: arogancja, która zostaje nazwana dobrym wychowaniem, anarchię nazywa się
wolnością, bezczelność męstwem, roztrwonienie publicznych pieniędzy hojnością.
Od demokracji gorsza jest tylko Tyrania, która jest ustrojem całkowicie niesprawiedliwym.

ARYSTOTELES

 Filozof „z tego świata”

 Następca Platona
 Twórca syntezy wiedzy (jego dzieło to encyklopedia filozofii i nauk szczegółowych)
 Pierwszy wielki biolog
 Mistrz racjonalnej myśli
 Arystoteles urodził się w roku 384 p.n.e. w Stagirze, greckiej kolonii leżącej na Półwyspie
Chalcydyckim.
 Rodzicami Arystotelesa byli: Faestis i Nikomach, który nosił przydomek Asklepiad. Nie jest jasne, czy
było to określenie rodu, z którego się wywodził, czy też nazwa organizacji lekarzy, do której być może
należał.
 Nikomach pracował jako nadworny lekarz króla macedońskiego Amyntasa II. Arystoteles
prawdopodobnie spędził kilka lat swojego dzieciństwa w stolicy Macedonii Pelli. Zainteresowanie
naukami przyrodniczymi, przede wszystkim biologią, Arystoteles wyniósł z domu rodzinnego
 Arystoteles, gdy był jeszcze chłopcem, stał się sierotą, gdyż jego Rodzice umarli dosyć wcześnie.
Dokładne daty ich śmierci nie są znane. Opiekę nad Arystotelesem przejął krewny, Proksenos z
Atarneus. Z nową rodziną Arystoteles związany był emocjonalnie do końca życia. Po śmierci
Proksenosa, Arystoteles adoptował syna swojego dawnego opiekuna, Nikanora.
 W wieku 17 lat Arystoteles został wysłany do Aten, aby odebrać wykształcenie w Akademii
Platońskiej, gdzie spędził w sumie 20 lat, w czasie których najpierw był studentem, potem
asystentem Platona i w końcu samodzielnym wykładowcą. Po śmierci Platona był naturalnym
pretendentem do objęcia przywództwa w Akademii, jednak inni członkowie Akademii zdecydowali się
wybrać Speuzypa, siostrzeńca Platona, ze względu na dużą rozbieżność wypracowanego przez
Arystotelesa systemu filozoficznego z systemem Platona.
 Arystoteles, razem z Ksenokratesem, opuścili Akademię Platońską i udali się do kolonii Assos w
Troadzie. Razem z Ksenokratesem oraz Erastosem i Koriskosem, doradcami władcy kolonii Hermiasa,
założył swoją szkołę filozoficzną. Hermias stał się słuchaczem szkoły i przyjacielem Arystotelesa i dał
mu za żonę swoją przybraną córkę Pytias. Arystoteles spędził w tym mieście trzy lata. W 345/4 r.
p.n.e. przeprawił się do Mitylene, stolicy wyspy Lesbos. Przebywał tam do czasu, kiedy w 342/3 r.
p.n.e. Filip II Macedoński powierzył mu wychowanie swego syna, późniejszego twórcy imperium
macedońskiego, Aleksandra III Macedońskiego. Pełnił tę funkcję przez niespełna trzy lata
 Po trzynastu latach nieobecności Arystoteles wrócił do Aten, gdzie założył własną, konkurencyjną
do Akademii Platońskiej, szkołę filozoficzną zwaną Liceum (gr. Λύκειον Lykeion, łac. Lyceum), która
była wspierana przez Aleksandra Macedońskiego i wkrótce przyćmiła Akademię Platońską. Uczniowie
tej szkoły byli pierwszymi arystotelikami. Nazywano ich też perypatetykami od greckiego słowa
περιπατητικός (peripatetikós) oznaczającego przechadzanie się, jako, że w ten sposób prowadzone
były w szkole dyskusje i nauczanie. Aleksander do końca życia regularnie wymieniał listy z
Arystotelesem.
 Po śmierci Aleksandra w Babilonie i po powstaniu antymacedońskim (323-322 p.n.e.) i upadku
promacedońskiego rządu w Atenach, Arystoteles musiał uciekać z miasta oskarżony o bezbożność.
Arystoteles przeprowadził się wtedy do miasta Chalkis na wyspie Eubea, gdzie po niespełna roku
zmarł

Arystotelesa pragnienie poznania świata było jak czynny wulkan…

Motywowany ciekawością przez całe życie prowadził badania obejmujące szeroki zakres problemów.
Wytyczył podstawowe dziedziny wiedzy, wymyślił dla nich nazwy, które pozostają w użyciu do dzisiaj:
fizyka, logika, ekonomia, psychologia, nauki polityczne, metafizyka, retoryka, etyka. Arystoteles jest
również autorem technicznych terminów, takich jak: indukcja, dynamika, energia, substancja,
atrybut, istota, własność, kategoria, twierdzenie, uniwersalia.

„Platon jest mi drogi, lecz jeszcze droższa jest mi prawda” – pisał Arystoteles…

PLATON ARYSTOTELES
 Platon nie interesował się zmianami w  Arystoteles interesował się procesami
 przyrodzie, interesował go przede wszystkim
świat idei
 Odwrócił się od świata dostępnego zmysłami,
rozum był dla niego priorytetem
 Najwyższym poziomem rzeczywistości jest dla
niego to, co myślimy z użyciem rozumu
 W przyrodzie nie istnieje nic, czego wcześniej
nie było w świecie idei
 Zainspirowany przez matematykę z jej intuicją
niezmiennej doskonałości równań
matematycznych, która miałaby odpowiadać
doskonałości idei.
 Jego dzieła pełne są poetyckich przenośni
zachodzącymi w przyrodzie
 Na czworakach badał ryby i płazy, anemony i
ptaki, wykorzystywał rozum, jak i zmysły
 Najwyższym stopniem rzeczywistości jest to,
co spostrzegamy za pomocą zmysłów
 W ludzkiej świadomości nie ma nic, czego
wcześniej nie doświadczylibyśmy zmysłami
 Arystotelesowski sposób myślenia bliższy był
przyrodzie, w której odnajdywał celowość.
 Jego dzieła są jak leksykony, to suche i
szczegółowe analizy

Podział filozofii i nauki

1. Dyscypliny TEORETYCZNE: - Filozofia pierwsza (metafizyka). - Matematyka: arytmetyka, geometria,

muzyka, optyka, astronomia, mechanika. - Fizyka: kosmologia, meteorologia, psychologia, zoologia,
botanika.
2. PRAKTYCZNE: etyka, polityka.
3.POIETYCZNE: retoryka, rzemiosło, poezja, medycyna.

4 maksymy metodyczne Arystotelesa

„Ustalić zjawiska” : nie naginać faktów do przyjętej z góry teorii.

„Rozważać teorie” : dyskusja z tezami poprzedników, dostrzeżenie ich zasług, przezwyciężanie
ograniczeń i trudności (aporie).
„Przerabiać trudności” : dzięki znajomości a-porii („dróg nie do przejścia”) opracowuje eu-porię
(„drogę, którą można chodzić łatwo i bez trudności”).
Analiza językowa (V ks. Metafizyki to leksykon 30 pojęć filozoficznych, w całej różnorodności ich
znaczeń).

Są to pytania METAFIZYCZNE.
Co to jest metafizyka?
Sam termin pochodzi od greckich słów meta physica. Metafizyka to studium rzeczywistości, bytu
samego w sobie. Arystoteles wyjaśnia w nim podstawowe cechy rzeczywistości: forma, substancja,
materia, czas, przestrzeń

Królowa nauk – metafizyka

 1. Jest to filozofia fundamentalna, teoria najbardziej ogólnych zasad myślenia (nazywa je

aksjomatami, czyli założeniami czynionymi w każdej argumentacji, jak i w działaniu).
 2. Teoria (logos) bytu (on) jako bytu (ontologia). Bada struktury i zasady wspólne wszystkim bytom.
Ontologiczny prymat należy do rzeczy jednostkowych (np. Sokrates – indywiduum, któremu
przysługuje samodzielność). Gatunki (np. człowiek) i rodzaje (istota żywa) są substancjami drugimi.
 3. Nauka o sprawach boskich: o Nieruchomym Poruszycielu.

Arystotelesowska krytyka Platońskiej nauki o ideach

 PLATON
 Platon chciał odnaleźć wśród nieustannie
następujących zmian coś wiecznego i
niezmiennego. Uważał, że są to idee, które
istnieją nie tylko ponad światem zmysłów, ale
również są od niego bardziej rzeczywiste.
 Idea jest transcendentna wobec rzeczy, które
mogą jedynie partycypować w jej doskonałości.
ARYSTOTELES
 Arystoteles zgadzał się, że świat przyrody to
świat w nieustannej zmianie i podlegający
zniszczeniu. Uważał też, że rzeczy posiadają
idee, które są wieczne i niezmienne. Jednak
twierdził, iż idee nie istnieją same w sobie. Idea
psa to pojęcie psa, które człowiek posiada, gdy
zobaczy pewną liczbę psów.
 Idea/forma jest immanentna, tzn. działa
wewnątrz materii, jest zasadą aktywną,
kształtującą materię

Na początku był pies, później jego idea

Przez ideę psa Arystoteles rozumie to, co wspólne dla wszystkich psów, to, co dziś określamy jako
gatunek. Idee nie leżą na osobnej półce ponad światem przyrody. Tkwią w samych rzeczach, jako
cechy odróżniające je od innych rzeczy.

1 złożenie: Substancja = materia + forma (hylemorfizm)

 Substancja (ousija) – byt samoistny, istnieje sam przez się; coś określonego, wewnętrznie
jednolitego. To, co jest w akcie lub aktualności.
 Forma (morphe) – udziela bytu i jedności materii, w której tkwi i którą określa; istota rzeczy, coś co
jest nie tylko określone, ale i określające, ponieważ sprawia, że rzeczy są tym, czym są, a nie czymś
innym (eidos, tode ti). Forma nie może istnieć bez materii.
 Materia (hyle) – nieokreślone, chaotyczne, pozbawione jedności podłoże substancji; w stanie
możności.
 Relację między formą a materią można wyobrazić sobie na wzór relacji między naczyniem a wodą,
lub dłutem rzeźbiarza i kamieniem.
 Forma jakiejś rzeczy mówi o możliwościach tkwiących w danej rzeczy, a także jej ograniczeniach
(np. z jajka kurzego nigdy nie wykluje się kaczka)

2 złożenie: AKT I MOŻNOŚĆ

 Materia – byt w stanie możności (realnej możności stania się czymś, czym się nie jest),
potencjalności, niedookreślenia, zdolności przyjmowania lub otrzymywania formy, jak np. blok
marmuru, który zawiera wszystkie rodzaje możności, z których jedna stanie się aktualna.
 Forma – to, co określa materię, nadaje jej kształt i celowość, dzięki której przejdzie ona od stanu
możności do aktu, do zaktualizowania możności.
 Tak jak w bezkształtnym bloku kamienia może tkwić możliwość nadania mu formy anioła, tak w
każdej rzeczy w przyrodzie istnieje możliwość realizacji określonej formy.

Człowiek jest istotą rozumną, ale bez zmysłów nie ma wiedzy

 Empiryzm genetyczny: „Niczego nie ma w rozumie, czego nie byłoby najpierw w zmysłach”.
 Rozum jest pusty, dopóki nie poznamy czegoś zmysłami.
 Mamy wrodzoną zdolność porządkowania wrażeń zmysłowych w różne grupy i klasy. W ten sposób
powstają pojęcia: człowiek, roślina, zwierzę; Hindus, magnolia, labrador.
 Wiedza rozumowa jest celem, natomiast wiedza zmysłowa jest jej początkiem i podstawą.
 Arystoteles uważał również, że poznanie ma charakter bierny. Poznając przedmioty zewnętrzne
zmysły są receptywne. Dotyczy to również rozumu, tyle że on styka się z rzeczami nie bezpośrednio, a
za pomocą zmysłów

Przełom w logice

Było nim odkrycie, że istnieją formy argumentacji, o których konkluzywności można rozstrzygnąć
jedynie na podstawie ich FORMY, niezależnie od treści.
Teoria sylogizmu jest do dziś aktualna. Sylogizm nie służy tylko dedukcji wniosku z przesłanek, lecz
również eksplikacji, czyli uzasadnianiu.

Szufladki Arystotelesa

 Teoria pojęć (kategorii): podstawą pojęcia jest definicja, za pomocą której rozróżniamy jedną rzecz
od drugiej, podporządkowując ją różnym grupom, klasom. Kategorie: substancja, jakość, ilość, relacja,
działanie, doznawanie, miejsce, czas, posiadanie, położenie.
 Teoria sądów: podstawą sądu jest dowód. Sąd jest zespołem pojęć (jedno pojęcie w podmiocie,
drugie w orzeczeniu). W sądzie „Sokrates jest człowiekiem” dokonujemy podporządkowania pojęcia
mniej ogólnego bardziej ogólnemu (subsumpcja pojęć)

Teoria dowodu

Dowód (sylogizm) to trójczłonowe wnioskowanie z prawdziwych sądów, mających jedno wspólne

pojęcie:
Człowiek jest śmiertelny
Sokrates jest człowiekiem
ergo: Sokrates jest śmiertelny

Czysto formalne wnioskowanie składa się z dwóch poprzedników, z których z koniecznością wynika
wniosek. Skoro śmiertelność przysługuje wszystkim ludziom i bycie człowiekiem Sokratesowi, to
śmiertelność przysługuje Sokratesowi.

Arystoteles wymienia 4 typy przyczyn (są to również 4 zasady wyjaśniania zjawisk i 4 odpowiedzi na
pytanie „dlaczego?”):

Sprawcza (causa efficiens) – oznacza proces tworzenia przez poruszyciela (pobudka do zmian tkwi w
samym rzeźbiarzu albo w zleceniodawcy).
Celowa – (causa finalis) – ozn. cel, rację stawania się; to, co może powstać, gdy zaktualizowana
zostanie możność tkwiąca w rzeczy (cel może polegać na funkcji kultowej lub zdobniczej).
Materialna (causa materialis) – oznacza, że nowa rzecz jest wytworzona z jakiegoś surowca,
tworzywa (w wypadku posągu może być to marmur, brąz, kamień).
Formalna – (causa formalis) – jest nią projekt, który rzeźbiarz ma w głowie i zgodnie z nim obrabia
materiał.
Dowód kosmologiczny (teologia)

 Arystoteles do absolutu dochodzi poprzez badanie świata fizycznego. We wszechświecie dostrzega

proces przechodzenia z możności do aktu, jednolity łańcuch przyczynowo powiązanych zdarzeń.
Każde ogniwo ma swą przyczynę, ale łańcuch przyczyn nie idzie w nieskończoność. Musi istnieć
pierwsza przyczyna, która nie mając przyczyny istnieje sama przez się.
 Absolut nie jest przyczyną sprawczą, lecz celową. Jest najwyższym celem, ku któremu kierują się
wszelkie pożądania w przyrodzie – i w ten sposób utrzymuje przyrodę w ruchu.

Absolut:
 Jest nieruchomy i niezmienny
 Jest niematerialny (czysta forma)
 Jest prosty
 Jest istotą duchową
 Jest istotą rozumną
 Porusza świat będąc jego celem; niczym ukochany, jest źródłem przyciągania
 Myśli sam siebie, kontempluje najdoskonalszą rzecz, czyli siebie; myśl myśli.
 Jest jeden
 Jest konieczny
 Jest doskonały
 Wprawił w ruch świat, ale nie bierze udziału w tworzeniu go dalej.

Psychologia Arystotelesa

 Dusza i ciało stanowią nierozłączną całość

 Dusza jest formą ciała, czynnikiem życia, przyczyną samorzutnych czynności organicznej istoty.
 3 funkcje, zatem i 3 rodzaje duszy:
- roślinna, wegetatywna (rodzenie, odżywianie, wzrost)
- zwierzęca, zmysłowo–motoryczna (postrzeganie, uczucia, popędy)
- myśląca (poznanie, namysł, wybór; rozum: teoretyczny i praktyczny)

• 2 rodzaje rozumu:
- Czynny (nous pojetikos) – nie jest receptywny, wprawia w ruch rozum bierny, jest przyczyną ruchu
duszy; motor duszy.
- Bierny (nous pathetikos) – receptywny, z materiału zmysłowego wyabstrahowuje pojęcia; aparat
odbiorczy duszy

Arystotelesowska Poetyka to studium literatury i dramatu

 Tragedia może powiedzieć nam więcej o życiu niż historia. Wyzwala w odbiorcy emocje i poprzez
katharsis dokonuje w nim oczyszczenia refleksji moralnej.
 Poeci to nauczyciele narodu. Funkcja mimetyczna poezji nie polega na zwykłym naśladownictwie
rzeczywistości, lecz na tym, aby przedstawiać takie charaktery i wydarzenia, w których ludzie będę
mogli się odnaleźć