Kilka ważnych pojęć kultury greckiej

 agon – współzawodnictwo
 agora – rynek, miejsce spotkań obywateli
 aristos – najlepsi, arystokracja
 demos – lud (zwolennicy demokracji)
 isonomia – równe prawa, równość wobec prawa, fundament kultury greckiej
 teos – bóg
 ochlos – tłum, tłuszcza
 kratos - rządy
 nomos – prawo (szacunek dla prawodawców)
 sophrosyne – umiar, dyscyplina -- dobre życie -- bali się skrajności
 hybris – brak umiaru, nieumiejętność panowania nad sobą (filozofia uczy panowania
nad sobą)
 dike – sprawiedliwość (brak sprawiedliwości = brak wspólnoty)
 arete – cnota, dzielność, prawość, moralność
 paideia – wychowanie, kształtowanie charakteru (przez filozofie)
 polis – państwo-miasto (Ateny, Partenon, Sparta mimo braku filozofii)
 physis – przyroda
 symposion – biesiada (niewolnictwo było czymś zupełnie naturalnym co dawało dużo
wolnego czasu dla greckiej arystokracji do spotykania się na biesiadach i wpłynęło na
powstanie filozofii)
 Hoikos - gospodarstwo domowe, mężczyzna na czele (niska pozycja kobiet,
dominujący świat mężczyzn, szokująco swobodne życie)

Filozofia jest najstarszą dziedziną wiedzy, powstała w XII, XI wieku przed nasza erą w Grecji i
definiowała charakter europejskiej kultury (Europejczycy są wyjątkowi między innymi przez
filozofie). Filozofia jest podstawą wielu innych nauk i zajmuje się poszukiwaniem prawdy, a
nie znajdowaniem jej. Niewiele ma wspólnego ze zdrowym rozsądkiem, gdyż odbiega od
codziennych przekonań.

 Laboratorium zachodniego myślenia (wpływ na kulturę, myślenie i praktykę, np. Idee

polityczne)
o Wojowanie na płaszczyźnie ideowej
o Krytycyzm, autokrytycyzm
o Mechanizm ciągłej wątpliwości (dynamiczna zmienna kultura zachodnia)

Filozofia = kochać/miłować mądrość (Pitagoras)

Filozof = “szuka drogi do prawdy a nie na rynek”
1. Ontologia – nauka o byciu, co istnieje, jaki jest charakter tego co istnieje
2. Epistemologia – zajmuje się poznaniem, jak poznajemy, co poznajemy, kryteria
prawdy
 3. Aksjologia – etyka, estetyka, polityka
Historia:
Filozofia jest darem od Greków.

 Homer, Hezjod (chaos - żywioły - natura – bogowie mieszkający na Olimpie,

politeizm)
Filozofia powstała przez niechęć do tłumaczenia wszystkiego bogami.
W Grecji panował wspólnotowy byt (dobre życie = we wspólnocie), było mało prywatności a
najwyższą karą była banicja, gdyż odbierała honor i wprowadzała życie nieludzkie, bo nie we
wspólnocie.
“Człowiek jest istotą wspólnotową” - Arystoteles
Demokracja bezpośrednia powstała w Atenach.

 Wielowiekowe rządy króla i arystokracji przekształciły się w panowanie ludu

 Ludzie walczący na wojnie domagali się praw uznania, decydowania nad państwem-
miastem o które walczą (10% Aten, gdyż reszta to kobiety, niewolnicy i ludzie
urodzeni poza Atenami)
 Demokracja i filozofia wspierały się nawzajem

Pierwsze szkoły filozoficzne w Grecji

1. Jońska filozofia przyrody
Pierwsza szkoła filozofii w Grecji. Opierała się na obserwacji
Skok od mitu do logosu - próba racjonalnego wytłumaczenia rzeczywistości
Tales z Miletu (624 – 547) – arche: woda

 Autor pierwszego filozoficznego twierdzenia

 Inni mówili, że arche to bezkres, pustka (Anaksymander)
o Hipoteza filozoficzna, przypuszczenia nie związane z obserwacją
o Wszystko pochodzi od wody, wszystko z niej się składa i wszystko w nią się
rozpada
o Woda: tworzywo, ruch, życie, dusza
o To co żywe, żyje wilgocią, martwe wysycha – woda jest życiodajna
 Zarodki wszystkiego są mokre a pokarm soczysty
Anaksymenes z Miletu (585 – 525)
- arche: powietrze (nieskończenie wypełnia bezkres, ale jest czymś konkretnym)
  Powietrze nie ma granic, przenika wszędzie i trudno sobie wyobrazić, iż gdzieś go nie
ma
 Wszystko żyje gdy oddycha i umiera kiedy oddech zanika
 Powietrze nieograniczone kształtem czy inną jakością
 Jest czymś boskim bo nie rodzi się i nie ginie (inne, z niego stworzone rzeczy umierają
gdy ono je opuszcza)
 Wieczny ruch
Heraklit z Efezu (540 – 480)
– arche: ogień (zmienność, konflikt i harmonia); wszystko płynie (panta rhei), zmienia się,
nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki (napłynęła do niej inna woda, my nie jesteśmy
już tymi samymi osobami), dialektyka heraklitejska (teoria wyłaniania się i syntezy
przeciwieństw), logos (słowo, rozum)

 Ciągła zmienność
 Ogień jest życiem, które żyje śmiercią tego co spala
 “Wojna jest matką wszystkich rzeczy” - konflikt jest motorem zmian
 Zadaniem filozofa jest poszukiwanie porządku (logos) - Heraklit szukał go wewnątrz
człowieka
 Przeciwieństwa nadają sobie wspólny sens (choroba czyni zdrowie przyjemnym,
ludzie nie znali by miana sprawiedliwości gdyby nie istniały rzeczy niesprawiedliwe)
Cecha wspólna: hylozoizm (cała materia jest ożywiona, a znakiem życia jest ruch), świat
jest żywy

2. Szkoła Elejska (Eleacka)

Kwestia spekulacji, nurt intelektualistyczny, myślenie a nie obserwacja
Parmenides z Elei (540 - 470)
Założyciel szkoły Eleackiej

 Przeniósł punkt ciężkości z kosmologii do ontologii

3 drogi poznania:

 Droga absolutnej prawdy

„byt jest niebytu nie ma” (“byt jest i nie może być, że nie ma), byt jest stały, nieruchomy,
jeden, niepodzielny, wieczny, równy, nie ma początku ani końca

 Wszystko jest jednym bytem = monizm metafizyczny

 Myślenie i byt są tożsame (nie da się pomyśleć czegoś co nie istnieje, nie da się
pomyśleć niebytu)
o Byt jest stały, nieruchomy, niezmienny
o Wszystko jest zależne od bytu
o Byt ma wszelkie możliwe cechy i treści
 o Niebyt ma treść, więc jest bytem
o Byt wypełnia sobą wszystko więc ruch jest niemożliwy
o Nie ma początku ani końca (musiałby istnieć niebyt – przed i po)
 Nie ma możliwości istnienia pustki
Zenon z Elei (490 – 430)

 Uczeń Parmenidesa
 Byt jest jeden i niepodzielny
paradoksy ruchu (Achilles i żółw, dychotomia, strzała), starał się udowodnić niemożliwość
istnienia ruchu

 Achilles i żółw (wyścig) - Achilles nigdy nie prześcignie żółwia bo żółw wystartował
pierwszy
o Złudzenie, że Achilles wygrał
o Zmysły kłamią, wprowadzają w błąd, myślenie nie
 Dychotomia – wszystko można nieskończenie podzielić na pół
o To jest niemożliwe, bo ruch jest niemożliwy
 Porządek czasu i przestrzeni – w każdej chwili czasu strzała jest tylko w jednym
miejscu, ruch strzały to złudzenie
o Strzała jest w stanie spoczynku
o Czas w ciągu którego strzała się porusza dzieli się na szereg momentów
“teraz”
 Metoda dialektyczna – doprowadzanie do absurdu twierdzenia przeciwko tezie, tym
samym pokazując ich fałsz
Doxa – mniemanie, doświadczenie, potoczne myślenie skazane na fałsz
Episteme – wiedza prawdziwa, rozum

3. Szkoła megaryjska
Euklides z Megary (435-356)

 uczeń Parmenidesa
 Byt jest jeden, niezmienny - dobro (mądrość, Bóg, cnota)
 Człowiek aby się rozwinąć, powinien dążyć do tego aby poznać byt dobra - najwyższa
cnota
 Wyklucza poznanie zmysłowe, za pomocą doświadczenia
 Jedynym prawdziwym poznaniem jest poznanie rozumowe, dedukcyjne – prowadzi
do ogólnych teorii bez ich potwierdzenia (ufamy rozumowi)
Eubulides z Megary (IV w. p. n. e)
uczeń Euklidesa, paradoks (Kreteńczyka) kłamcy: „Czy jeśli mieszkaniec (obywatel) Krety
powiada, że wszyscy Kreteńczycy kłamią mówi prawdę czy kłamie?” - pułapka myślenia

4. Szkoła Pitagorejska
Pitagoras z Samos
– filozof, miłośnik mądrości (twórca słowa filozof), wielki matematyk

 Charakter sekty religijnej, uważano Pitagorasa za Boga, niewiele osób go widziało.

(chcieli zrozumieć wszystko)
o Kult liczb: liczby uważano za święte, hierarchia liczb (10 liczbą
najwspanialszą), początek filozofii matematyki
 Czym i gdzie są liczby i figury geometryczne
 Liczby istnieją poza ludzkim umysłem
 Arche – liczba (wszystko da się wyrazić w liczbach i ich relacjach)
o Matematyka była kluczem do zrozumienia wszystkiego (wszechświata,
kosmosu)
 Wszechświat jest kosmosem = porządkiem
o Liczba jest w środku świata, zmienia musi być okrągła = bryła doskonała
o Matematyka formą filozofii, religią
 Ciało jest więzieniem dla duszy (dusza jest tym lepszym – wykracza poza to co
materialne)
o Metapsychoza - wędrówka dusz (ciało przemija, dusza jest wieczna – kolejne
wcielenia, wieczne życie)
5. Szkoła atomizmu
 Atomos – to co niepodzielne
Demokryt z Abdery (460-350)
nauka o atomach i próżni, determinizm

 Byt jest jeden, ale podzielony na wiele nieskończonych i niepodzielnych już dalej
form (atomów) - jakościowo, ten sam byt
 Każde zjawisko ma swoją ściśle określoną przyczynę
 Rzeczywistość złożona z atomów i próżni
o “Cząsteczki kurzu w słońcu)
 Ciała stworzone z atomów które upadają na siebie w próżni, mechaniczne połączenia
o Atomy składające się na dusze są ładniejsze, okrągłe (dusza też jest
śmiertelna a atomy wracają do puli atomów we wszechświecie)
o Ruch bierze się z samego ruchu, gdyż atomy same z siebie są w wiecznym
ruchu
Determinizm - prawidłowości rządzące światem
Indeterminizm – spor o prawidłowości rządzące światem

 Czy wszystko ma swoją przyczynę?

 Czy istnieje przypadek?
 Bez odpowiedniej wiedzy – bogowie i przypadki
o Wiedza przekonuje nas, że wszystko ma przyczynę, jest zdeterminowane i
określone z góry
Zwrot ku zainteresowaniom związanym z człowiekiem (polityka, moralność, prawo)

 Zwrot humanistyczny zawdzięczany sofistom

 Charakter polityczny (wprowadzenie demokracji, ważna jest moralność ściśle
związana z polityką)
1. Praktycyzm – filozofia ma być praktyczna (sztuka przemawiania, przekonywania,
argumentowania)
2. Relatywizm - przekonanie, że wszystko jest względne, na wszystko są argumenty
(równo silne stanowiska)
3. Konwencjonalizm

Sofiści
 Wędrowni nauczyciele – uczyli za pieniądze, interesowali się sprawami człowieka,
oddali władzę ludziom (polityka, moralność)
o Uczyli pięknego mówienia (retoryki), rozumowania, przekonywania,
argumentowania (praktycyzm - filozofia ma służyć celom praktycznym)
o Relatywizm – wszystko jest względne, równosilność prawd, decyduje prawo
silniejszego)
o Demokracja – ci co przekonali ludzi wygrywali (marzeniem wielu była praca w
polityce)
 Rewolucja na tle kulturowym
o Konwencje można zastąpić inną konwencją (religia, prawo i morlalność to
konwencje - konwencjonalizm)

Protagoras z Aptery (481-411)

(szkoła sofistyczna)

 Nie twierdził, że racja leży po stronie silniejszego (sofistyczne myślenie)

 Nie uczył za pieniądze
 Konwencje mają być zgodne z wymaganiami rozumu
 Troska o lepsze prawo i lepszą moralność
o Etyka: pożyteczny i szkodliwy (zamiast dobro i zło)
 Prawdą jest to, iż każdy człowiek ma swoje racje, nie ma prawdy absolutnej –
relatywizm
 “O bogach nie mogę powiedzieć, że istnieją ani też że nie istnieją”
 “Człowiek miarą wszystkich rzeczy” (homomenzura)
o Wszystko jest względne i zależne od człowieka (uczynienie człowieka centrum
świata)
Sokrates (466-399)
 Kategoria słuszności, prawdy
o Nie przywiązywał wagi do materialnych rzeczy
o Duży dystans do siebie (piękno ludzkie jest duchowe)
o Uczył ludzi cnoty (rozumu by doprowadzić do cnoty)
o Zajmował się tylko człowiekiem
o Pracował na polu etyki i logiki
 Prowadził rozmowy na ulicach Aten
o Często ośmieszał rozmówcę
o Wrogowie w politykach, fani w młodych ludziach
o Chciał znaleźć definicje pojęć moralnych (sprawiedliwość, miłość, itd.)
 Z definicją można nauczyć się moralności (intelektualizm
moralny/etyczny) - cnoty można się nauczyć (bo jest wiedzą)
 Cnota jest wiedzą i wszelkie zło pochodzi z nieświadomości - wiedza o
sprawiedliwości i odwadze (wiedza jest warunkiem dostatecznym
cnoty, jest tym samym) - jeśli wiedza nie wystarcz to jest niezupełna i
powierzchowna
 Jeżeli człowiek wie czym jest sprawiedliwość to musi być sprawiedliwy
(wola musi postępować za rozumem) - sprawiedliwość to wiedza o
tym co komu się należy (gdyby naprawdę wiedział to byłby
sprawiedliwy) - intelektualizm etyczny
 Cnota jest dobrem bezwzględnym (sprawiedliwość, odwaga,
panowanie nad sobą - zalety moralne)
 Cnota jest jedna, bo każda cnota jest wiedzą
 Tylko to co dobre jest naprawdę pożyteczne
 Szczęście związane jest z cnotą, bo z cnoty wynika (posiadanie
największego dobra = szczęście)
o Na początku sprawiał wrażenie, że nic nie wie - pułapka (ironia Sokratejska -
metoda majeutyczna)
 Myśleli, że wiedzą a okazywało się, że nie wiedzieli – kompromitacja
 Metoda elenktyczna – metoda zbijania, oczyszczanie umysłu,
zdemaskowanie tego co jest tylko pozorem wiedzy
 “ty nie wiesz, ale ja też nie wiem, poszukajmy razem” (protreptyka)
 Ostatecznie brak sukcesu, ale to metoda go rozsławiła (wspólne
dochodzenie do prawdy, wartość dialogu, prowokacja do myślenia)
o Założenie: prawda jest ukryta w każdym człowieku, ale trzeba ją wydobyć -
pomagał w narodzinach wiedzy “metoda majeutyczna” (metoda pytań,
wspólnego szukania)
o Daimonion: głos wewnętrzny, uzupełnienie etyki przez czynnik religijny
 Proces wytoczony przez Ateny
o Wielokierunkowe oskarżenia
 
Demoralizuje młodzież (podbudza ich przeciwko rodzicom – koszt
myślenia, które jest niebezpieczne)
 Nie honoruje bogów
o Myślał, że wygra proces
o Szlachetny i mądry człowiek skazany na śmierć przez wspólnotę
 Wszyscy liczyli na to, że Sokrates ucieknie a on chciał być wierny
Atenom
 Przed śmiercią zaczął pisać poematy
o Wstydliwy moment w kulturze Europejskiej (Ateny żałowały)
 Postać wzorcowa
o Poświęca życie dla prawdy
o Chce żyć dobrym życiem, być wzorowym obywatelem
 Sokratyzm – skrajny moralizm połączony ze skrajnym intelektualizmem

Platon (427-347)
- największy filozof starożytności (wspaniały sportowiec), arystokrata (antydemokratyczne
wątki), dużo pisał (dialogi i listy)

 Dialogi Platona dzielimy na 3 grupy

o Dialogi Sokratejskie (okres wczesny) - poszukiwanie definicji podstawowych
pojęć etycznych, np. Obrona Sokratesa
o Nauka o ideach (okres średni) - rozważania dotyczące podstawowych spraw
ludzkiego życia jak miłość czy śmierć (nauka o ideach), np. Uczta
o Modyfikacja nauki o ideach (okres późny) - zagadnienia z obszaru ontologii,
dialektyki, matematyki, kosmologii, polityki, np. Sofista
Idea – niematerialny byt, który nie jest nam bezpośrednio dany
Dualizm Platoński

 Byt jest przygodny – przemija (człowiek się zmienia i z czasem umiera) ale pojęcie
piękna istnieje na zawsze
 Istnieją dwa światy (podział rzeczywistości na dwie części - rzeczywistość prawdziwa
(niewidoczna) i nieprawdziwa (pod ręką)
o Świat idei – niezmienny, stały, wieczny (poznanie za pomocą pojęć,
rozumowe)
 W sposób prawdziwy istnieją tylko idee, bo są poza naszą
świadomością - dotrzeć do nich można tylko dzięki rozumowi (zmysły
wprowadzają w błąd, bo nimi nie poznamy idei)
 Warto myśleć o świecie idei (filozof widzi prawdziwy świat, ludziom
ciężko w to uwierzyć, gdyż nigdy nie widzieli świata idei)
 Na szczycie hierarchii idei jest idea dobra – zasada, źródło oraz cel
bytu
 o Odbicie świata idei, nasz świat - gorzej skonstruowany, świat nieprawdy,
iluzji, przemijający, niegodzien uwagi – kopia świata idei (poznanie za pomocą
zmysłów)
 Idea sprawiedliwości, dobra, piękna itd.
 Wszystko co istnieje jest odbiciem świata idei (istnieje idealna wersja
wszystkiego – w tym też człowieka)
o Metafora Jaskini
o Cienie na ścianie - rzeczy ze zmiennego świata zmysłów
o Ludzie wpatrzeni w cienie – ci, którzy opierają wiedzę na domyśle, nie
próbują dotrzeć do prawdy
o Świat na zewnątrz - świat niezmiennych, doskonałych idei, prawdziwy
o Słońce - idea dobra
o Uwolniony człowiek - filozof

Dualizm Platoński o człowieku (dualizm antropologiczny)

 Ciało jest więzieniem dla duszy - nieśmiertelna, niematerialna, niezłożona,

niezniszczalna, wieczna, doskonalsza od ciała
o Dusza ożywia ciało
o Pierwotnie dusza była wolna, jednak uleganie zmysłowym pokusom skaziło ją
= skazana na uwięzienie w materialnym ciele - może się wyzwolić przez
poznanie rozumowe
 Filozofia = troska o duszę
o Wędrówka dusz
 Do Tartaru, podziemi
 Do świata idei (zbawienie duszy)
 Ponowne wcielenie (kara lub nagroda)
Nauka o przyrodzie, powstaniu świata - metody empiryczne
Kosmologia

 Świat powstał z wiecznej materii na wzór idei przez boskiego rzemieślnika (demiurga)
- doskonałość świata
o Buduje go z materii - bezkształtnego, wiecznego tworzywa
o Planety i wszechświat też mają duszę, bo są w ruchu a wprawiać w ruch może
tylko dusza - świat ma rozum, panuje w nim harmonia
o Materia nie jest boska – nadaje światu cechy niedoskonałości
o Z czasem świat oddalał się od świata idei

Dialektyka

 Poznanie idei (czyste, bezobrazowe) - zestawienie pojęć i tez, ich analiza i synteza
(dedukcja + redukcja)
o Sztuka prowadzenia dialogu (zbijanie błędnych tez rozmówcy prowadzi do
prawdy)
Epistemologia – teoria poznania

 Poznanie zmysłowe - domniemane, domysł (doxa)

 Poznanie umysłowe - prawdziwe poznanie (dotyczy idei)
 Wiedza = anamneza = przypomnienie (dusza człowieka oglądała idee zanim została
uwięziona w ciele i zapomniała o tym)
 Natywizm – stanowisko o tym, że istnieje wrodzona wiedza
Miłość (eros)

 Miłość do duszy (miłość doskonała) - miłość platońska

 Bogowie rozrzucili połówki jabłek i one się szukają, aby stworzyć jedność
 Miłość sprawia, że ludziom zależy na dążeniu do prawdy, do dobra - dąży do piękna i
dobra
Polityka (nauka o państwie)

 W wielu aspektach Platon wzorował się na Sparcie (był myślicielem

antydemokratycznym)
 Państwo na wzór organizmu ludzkiego (interes wspólny to dobro państwa,
droga prywatna prowadzi do korupcji)
 Filozofowie (głowa) powinni rządzić państwem, gdyż znają prawdę -
odpowiada im rozum i cnota mądrości
 Strażnicy wyszkoleni do obrony państwa (mężczyźni i kobiety) -
wszystko dostają od państwa (mieszkanie, ubrania), nie ma
prywatności, o wszystkim decyduje państwo (nawet reprodukcja)
 Rzemieślnicy, handlarze - podstawa społeczeństwa (nogi)
 Dzieci miały być zabierane matkom, aby kształcić je dla dobra państwa
 Barki - armia
o Tylko niektóre typy muzyki byłyby dopuszczone
o Chciał wygonić poetów (nieracjonalni, przejawia przez nich boski szał)
o “pierwowzór państwa autorytarnego” - zero intymności, woli jednostkowej
 Interes państwa to priorytet
 Interesy indywidualne podporządkowane

Arystoteles (384-322)
Urodzony w Stagirze, uczeń Platona, żył w Atenach, lecz nie miał praw obywatelskich.
“Platon przyjacielem, lecz większym przyjacielem prawda”

 Brak królestwa idei

 Jego dzieła znaleziono w XII wieku w Europie – rewolucja intelektualna
Podział filozofii na teoretyczną i praktyczną:

 Teoretyczna:
 o Fizyka
o Matematyka
o Pierwsza filozofia (metafizyka – bada byt jako taki, refleksja o bycie)
o Logika (narzędzie pomocne w myśleniu)
 Praktyczna:
o Etyka
o Estetyka
o Polityka

Metafizyka Arystotelesowska:

 Co istnieje? Jak zachowuje się to co istnieje?

 Filozofia rodzi się ze zdziwienia
 Bada substancje, czyli faktycznie istniejące rzeczy (byt jako taki)
 Cnotę utrwalamy w samym działaniu
 Istnieją 4 czynniki wszelkich procesów (4 przyczyny stawania się rzeczy): forma,
materia, przyczyna i cel
o Nauka o formie i materii
 Forma jako czynnik aktywny (oddziałuje na materie by tworzyć
substancje) - nadaje strukturę rzeczom
 Materia jako czynnik bierny (wieczna, tworzywo świata)
 Potencjał do bycia substancją (jakimś bytem) - potrzebna
forma
 Dodatkowe czynniki
 Przyczyna (odpowiada za ruch czy zmianę w rzeczach) i cel
(przeznaczenie)
o Proces stawania się (zmienności) jako przejście od tego, co potencjalne do
tego co aktualne (rzeczywiste) - np. Dziecko i dorosły człowiek
 Byt = substancja (materia, forma oraz ich złożenie)
o Forma pierwszą przyczyną bytu
o Byt sam w sobie (istnieje ze swojej istoty a nie ze względu na coś innego)
o Byt jako przypadkowość (np. Muzykalność człowieka)
o Byt jako prawda (byt myślny istniejący jedynie w umyśle - jego przejawem
jest wydawanie sądów prawdziwych)
o Byt jako możność i akt (stan potencjalności i stawania się)
 Natura (przyroda): substancjalna, jakościowa, dynamiczna, celowa (teleologiczna)
 Kosmologia: “Wszechświat stanowi jednolity łańcuch przyczynowo i celowo
powiązanych zdarzeń”
 Pierwszy poruszyciel (Primus motor - Bóg) - najwyższy intelekt, myśl myśląca samą
siebie
 Ziemia w centrum wszechświata
 Myślenie o człowieku
o Połączenie ciała i duszy jest naturalne, tworzą nierozłączną całość, dusza jest
elementem czynnym
 o Formą człowieka jest dusza rozumna
 Epistemologia (teoria poznania):
o Źródłem wiedzy są doświadczenia zmysłowe, celem jest teoria jako
uogólnienie doświadczenia (połączenie empiryzmu z racjonalizmem)
o Klasyczna koncepcja prawdy: “Prawda jest zgodnością sądu z rzeczywistością”

Filozofia praktyczna

 Nauka o szczęściu (eudajmonia), cnota (arete) drogą do szczęścia

o Nakaz realizacji potencji, która w nas tkwi (w zgodzie z celami wspólnoty)
o Szczęście - największy cel
o Zachowanie cnotliwe jest wyśrodkowane (złoty środek)
o Realizacja telosu (cel)
o “Człowiek zon politikon”
 Istotą wspólnotową, społeczną (byt, który musi istnieć we wspólnocie)
 Idiotes – byt pomiędzy człowiekiem a zwierzęciem (wygnanie)
 Etyka (wiedza o tym jak postępować i działać - filozofia spraw ludzkich, całość zasad
moralnych, jak postępować by dobrze żyć) i polityka (sztuka zarządzania, panowania
państwem)
o Należy dążyć do dobra - cnoty (rozwijanie duszy)
o We wszystkim należy znaleźć złoty środek
o Sprawiedliwość
 Każdy dostaje to na co zasłużył
o Zasada złotego środka
 Unikanie skrajności, panowanie nad sobą
o Nauka o mądrości i roztropności
 Z czasem nabiera się ich żyjąc we wspólnocie
o Cele wspólnoty
 Przyjaźń obywatelska, na całą wspólnotę
o Samowystarczalność (państwo-miasto, niezależność)
 Polis niezależne od innych polis (autarkia)
o Wizja niewolnika
 “ożywione narzędzie”
 Niewolnik z natury
 Zapewniali dobrobyt
 Estetyka
o Mimesis (naśladownictwo) - sztuka powinna odzwierciedlać świat, który nas
otacza, teatr – tragedie
o Katharsis (oczyszczenie) - sztuka ma nami wstrząsnąć i nas oczyścić

Logika Arystotelesa przetrwała do dziś.

Antystenes z Aten (445-365)

Diogenes z Synopy, zwany Psem (413-323) - nic nie posiadał i był z tego dumny
Uczeń Sokratesa

 Kult cnoty (wolność jej najważniejszym aspektem)

 Dusza stanowi o człowieczeństwie (wartości z nią związane ważniejsze niż te które
dotyczą ciała)
 Uwolnienie się od pokus bogactwa i sławy (polityczna, militarna), prostota, kult
natury (wolność od tego co zniewala cnote)
o Człowiek koncentrujący się na zaspokajaniu przyjemności ciała staje się ich
niewolnikiem
o Niezależność od nich - szczęście
 Niezależność od panujących zasad i obyczajów
 Samowystarczalność, niechęć do władzy
o Pozbycie się złudzeń co do wartości wszystkiego co społeczeństwo wytwarza
 Kosmopolityzm (Diogenes) - przynależność do świata a nie do Aten lub Grecji

Epikureizm
Epikur (341-270), Ateny
Filozofia powinna przynosić ulgę cierpiącemu umysłowi

 Etyka: szczęście najwyższym dobrem, brak cierpienia jako wystarczający do szczęścia

o Samo istnienie jest źródłem przyjemności
o Cnota narzędziem do osiągnięcia szczęścia
o Z natury człowiek jest szczęśliwy
o Przeszkoda w osiągnięciu szczęścia - błędne mniemania
 Waga przyjemności (hedone), przyjemności wyższe (duchowe) i niższe (cielesne)
o Potrzeby naturalne i konieczne (jedzenie, odpoczynek, ubranie, dach nad
głową, przyjaźń, myślenie)
o Potrzeby naturalne i niekonieczne (piękny dom, wspaniałe jedzenie)
o Potrzeby nienaturalne i niekonieczne (sława, władza, prestiż)
 Zwolennik empiryzmu (epistemologia) i sensualizmu
 Atomizm - zasadą świata są atomy, które są wieczne i niepodzielne (teoria o
ziarnistej, nieciągłej strukturze materii)
 Cielesność i śmiertelność duszy (ateistyczny pogląd)
 Początek indywidualizmu
 Neutralizacja śmierci i lęku - cztery źródła lęku (filozofia to lekarstwo przed tymi
lękami)
o Lęk z powody niemożliwości osiągnięcia szczęścia - zbędny, bo szczęście
pochodzi z istnienia, skupienie na przyjemnościach przynoszących największe
zadowolenie i nie niosących niepotrzebnego cierpienia
 o Lęk przed cierpieniem (jedyne zło) – umiarkowane = możliwe do
wytrzymania, intensywne = szybko przemija
o Lęk przed bogami - istnieją, ale nie interesują się ludźmi, gdyż byłoby to ujmą
dla ich doskonałości
o Lęk przed śmiercią - gdy pojawia się śmierć to nas już nie ma, nas nie dotyczy

Sceptycyzm
Wątpienie w możliwości poznania, powstrzymanie się od wydawania sądów, niczego nie
możemy poznać, milczenie to konsekwentna forma sceptyzmu dająca szczęście

Pyrron z Elidy (376-286)

 Wątpienie w możliwość poznania, niepewność poznania zmysłowego i rozumowego
o Każdy człowiek inaczej odczuwa świat
o Złudzenia np. Optyczne
o Prawdy bez dowodów
 Konieczność powstrzymania się od wszelkich sądów, jedynie mniemania
o Nie szukajmy wiedzy ostatecznej
 Powstrzymanie się od wszelkich sądów prowadzi do spokoju (cel etyczny), a te daje
poczucie szczęścia
o W pełni konsekwentny sceptyk nie powinien wydawać sądów - powinien
milczeć i nic nie robić (trudne stanowisko do utrzymania dla istoty ludzkiej)
 Kłopoty sceptycyzmu (samozwrotność)
o Teza poznawcza, że niczego nie można poznać (prezentują możliwość
poznania, negując poznanie - “wydaje nam się”: mniemanie)

Stoicyzm
1. Zenon z Kition
 Źródło poznania - bodźce zmysłowe (empirysta)
 Ojciec stoicyzmu

2. Marek Aureliusz (121-180)
Neostoicyzm - świat przesiąknięty boskim tchnieniem, należy szanować naturę

 Świat jest materialny, ożywiony, przeniknięty tym, co boskie (pneuma – (boskie)

tchnienie), doskonały, celowy, rozumny
o Panteizm - bóg, to co boskie jest wszędzie
 Człowiek elementem natury (świata), należy żyć w zgodzie z naturą (życie cnotliwe,
rozumne, uduchowione)
 o Szczęście - uniezależnione od świata, brak “poruszeń duszy” (ataraksja), Nie
da się opanować otaczającego nas świata
o Apatia - beznamiętność, spokój (charakteryzuje mędrca, filozofa)
 Dystans wobec rzeczywistości
 Żadna zmiana nie jest zła, bo pochodzi z natury

Plotyn (203-269) i neoplatonizm

 Absolut jest jeden (coś na wzór idei dobra u Platona)
o Jest poza bytem i poza rozumem = niepoznawalny rozumowo
o Przez sztukę można się zbliżyć i poznać absolut (nazywa go również pięknem)
 Epistemologia: irracjonalista – wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia poza
empirycznego
 Emanacyjna teoria bytu (duch, dusze, materia)
o Emanować - wyłaniać z siebie (lampa w ciemnym pomieszczeniu – im bliżej
światła tym jaśniej)
o Absolutu najwięcej w duchu, potem duszy a najmniej w materii
o Z absolutu emanują inne byty (hipostazy)
 Poznanie przez zjednoczenie z bytem (ekstaza – uniesienie), asceza
o Absolut to byt duchowy więc nie można go poznać zmysłowo, poznanie
rozumowe w stylu platońskim zawodzi
o Ekstaza - wyjście poza siebie, jedność z tym co poznawalne, oczyszczenie,
pozbycie się pragnień świata
o Nieeuropejski sposób podejścia do poznania i filozofii, kilkakrotnie
doświadczył ekstazy (opisał nieopisane)
o Asceza - dobrowolne wyrzeczenie się dóbr w celu osiągnięcia zbawienia

Aureliusz Augustyn (354 – 430)

 Tło historyczne: manicheizm (system religijny), wpływy sceptycyzmu w akademii

platońskiej, neoplatonizm, Ojcowie Kościoła (Orygenes, Tertulian)
 Nawrócenie na katolicyzm za sprawą Biskupa Ambrożego (Mediolan). Wyjazd do
Afryki
a. Dostarcza filozofie do chrześcijaństwa (filozofia chrześcijaństwa)
 Główne dzieła: „Wyznania”, „Państwo Boże”
 Poglądy:
o Epistemologia: wiara w autorytet boski („Uwierz abyś zrozumiał”), rola iluminacji
w poznaniu, wymóg poznania samego siebie, walka ze sceptycyzmem (metoda
introspekcji prowadzi do pewności, samo myślenie jest pewnikiem,
o Iluminacja = zajrzyj w duszę a poznasz prawdę o Bogu (aby go zobaczyć
trzeba w niego wierzyć)
o myśl powstaje w rozumie (duszy), trzeba szukać zatem treści
niepowątpiewalnych w nim samym [istnienie Boga, prawa liczb, prawa logiki,
zasady moralne], uczenie się jako przypominanie sobie, mądrość [poznawanie
Boga w sobie oraz studiowanie Pisma Świętego] a nauka [poznawanie świata]
o Dusza jest rozumem
o Prawa matematyki, zasady moralne są już w nas i znajdujemy je poprzez
zajrzenie w siebie - uczenie się to przypominanie sobie tego co jest w nas
(wiedza wrodzona od Boga)
o Boga odnajdziesz w sobie i piśmie świętym, ale nie w świecie
zewnętrznym
o Przedmiot poznania = Bóg
o Sceptycy mieli racje, bo niczego nie można poznać
o Teoria powstania świata: kreacjonizm (świat powstał z nicości za sprawą
boskiego słowa), idee w umyśle Boga
o Świat powstał z niczego poprzez słowo boże (od razu, nie w 7 dni) na wzór
idei z jego umysłu
o Nic nie mogło istnieć wcześniej, bo było by nie stworzone przez Boga
(ograniczało by jego moc i władzę)
o Teoria czasu: czas powstał wraz ze światem i wraz z końcem świata przestanie
istnieć, linearna wizja czasu, czas a pamięć
o Bóg stworzył świat i również go skończy
o Moment kuluminacyjny - nadejście Chrystusa
o Przeszłość (pamięć) - teraźniejszość (uwaga) - przyszłość (oczekiwania)
o Etyka: teodycea (teoria usprawiedliwiająca Boga z istnienia zła w świecie), zło
jest jedynie brakiem dobra (optymizm chrześcijański)
o Mniej lub więcej dobra w rzeczach, ludziach
 o Brak zła w stanie absolutnym
o hierarchia bytów (przyroda nieożywiona, rośliny, zwierzęta, człowiek)
o Człowiek ma obowiązek panowania nad bytami niższymi bo posiada
duszę
o idea predestynacji a problem wolnej woli człowieka, zasada ufności w Bogu
(„Przeklęty człowiek, który ufa człowiekowi”), „Kochaj i rób co chcesz”
o Bóg decyduje z góry kto będzie zbawiony a kto potępiony - czyny na to nie
wpływają, Bóg jest wszechmogący i nie podlega wpływom
o Czynienie dobra to wola boska a zła to wolna wola
o Bóg przy urodzeniu decyduje o losie ludzkim – Teoria predescynacji
o Teocentryzm - Bóg w centrum, tylko Bóg zasługuje na zaufanie
o Teodycea – teoria usprawiedliwienia Boga ze złą
o Poglądy antropologiczne, społeczne i polityczne: połączenie duszy i ciała
naturalna, ale dziwne [wyraźny dualizm], Państwo Boże i Państwo Ziemskie,
wszelka władza pochodzi od Boga, rola Opatrzności w życiu człowieka,
niezmienność hierarchii społecznej
o Wybrani do zbawienia tworzą państwo boskie, wybrani do potępienia
tworzą państwo ziemskie
o Władza pochodzi od Boga – koncepcja koronacji (przez kościół -
pośrednik) - bunt i sprzeciw jest nieusprawiedliwiony
o Dyskurs o historii - Bóg nią kieruje i nie ma przypadków

Dualizm

a. Coś co łączy nas z Bogiem (dusza)

b. Coś co łączy nas ze światem (ciało)
 Rola filozofii greckiej w filozofii Augustyna (Platon, Plotyn)
 Hierarchia bytów, hierarchii społecznej nie da się zmienić
 Uczenie to przypominanie sobie (Platon)

Tomasz z Akwinu (1225-1274), obszar działania: Paryż, Rzym, Neapol

 Kontekst historyczny: dzieła Arystotelesa odnalezione przez Arabów, rola Arabów
(Awerroes, Awicenna), zwrot ku światu
o Tomasz działał głównie w Paryżu, Rzymie i Neapolu – tam rozwijały się
uniwersytety (laboratoria myślenia)
o Tomasz chciał poświęcić się kościołowi, więc został zakonnikiem
o Ostateczny cel - osiągnięcie szczęścia (własny rozwój moralny aby móc
obcować z Bogiem)
 Filozofia a teologia, filozofia jako służka teologii
o Są momenty, gdy filozofia musi ukorzyć się wierze (teologii) np.
Zmartwychwstanie
o Filozofia wspiera wiarę w sposób racjonalny
 Realizm tomistyczny (świat materialny istnieje niezależnie od podmiotu) - ontologia
o Świat istnieje i trzeba go poznawać empirycznie
o Idea powstania świata z niczego
 Epistemologia: wyjście od poznania empirycznego, cel: teoria; korespondencyjna
koncepcja prawdy
o Prawda polega na wierności naszych myśli do rzeczywistości (koncepcja
Arystotelesa)
 Ontologia: nauka o istocie i istnieniu (esencja i egzystencja), materii i formie, potencji
(byt może zaistnieć, ale nie musi, możliwość zaistnienia - materia) i akcie (nadawany
potencji – z materii powstaje coś konkretnego)
o Istota i istnienie (2 aspekty w jaki sposób rzeczy mogą istnieć)
o Stopnie doskonałości określa człowiek (ludzka ocena)
o Procesy przyrodnicze można wytłumaczyć abstrahując od celów
 Dowody (kosmologiczne) Tomasza na istnienie Boga:
o z ruchu – zmiana, źródło ruchu (nieruchome) - Bóg - ruch musi mieć początek
o z przyczyny sprawczej - istnienie pierwszej przyczyny - ciąg przyczyn - Bóg
pierwszą przyczyną
o z konieczności i przypadku - rzeczy istnieją, ale nie muszą, bo czasem nie
istnieją -przypadkowe i zależne (byt przygodny – istnieje, ale może nie istnieć)
i. Źródło to byt konieczny (istnieje i nie może nie istnieć, czyli Bóg)
 o ze stopni doskonałości - byt doskonały, czyli Bóg jest miarą wszelkiej
doskonałości (istnieją byty mniej i bardziej doskonałe)
o z kierownictwa światem - Bóg nadawał celowość zjawiskom i bytom
o a dowód (ontologiczny) Anzelma z Aosty
 Doktryna etyczna i polityczna: zło brakiem dobra; prawo wieczne, prawo naturalne,
prawo ludzkie; człowiek z natury istotą społeczną (Arystoteles), idea wspólnego
dobra (państwo, władza duchowa nad władzą świecką), rola państwa, wyższość
władzy duchowej nad władzą świecką
o Prawo moralne jest niepodważalne - źródło boskie a nie twór człowieka
o Człowiek jest zon politikon (istota wspólnotowa) - uzależniony od innych ludzi
o Bóg to kwestia wiary, nie intelektu
 Nurty filozofii średniowiecznej: augustynizm, scholastyka, mistycyzm, realizm
tomistyczny, tradycja franciszkańska
 Scholastyka jako metoda dociekania filozoficznego (autorytet, studiowanie pism
religijnych i filozoficznych pod przewodnictwem nauczyciela, szczegółowość,
jałowość poznawcza)
 Mistycyzm: Bernard z Clairvoux (1090-1153), Św. Jan od Krzyż a (1542-1591), Jakub
Boehme (1575-1624), Mistrz Eckhart (1260-1328), Angelus Silesius (1624 – 1627)
o Mistycy chcieli nawiązać kontakt z Bogiem bez pośredników kościoła
 Franciszkanizm : Św. Franciszek z Asyżu (1181-1226): posłuszeństwo, ubóstwo,
czystość
o Tradycja konieczności postępstwa ubóstwa - człowiek nie jest jedynym bytem
i musi szanować inne byty
 Dogmat Trójcy świętej odrzucony - Bóg jest jeden (unitaryzm)

Niccolo Machiavelli (1469 - 1527) - Florencja, Włochy

1. Początki nowożytnej filozofii polityki, dzieło Książe
2. Nieadekwatność moralności chrześcijańskiej wobec praktyki politycznej (cel uświęca
środki) - Machiavellizm
a. Nowa wizja polityki
b. Próbował doradzać władcom państw-miast we Włoszech
 i. Polityka łączona z dobrem, szlachetnością - Machiavelli zrywa z tym i
stawia na skuteczność (cel uświęca środki - żadnych nie wykluczał)
ii. Polityka – walka o władzę
iii. Chrześcijaństwo zbędne do bycia władcą
3. Racja stanu – interes państwa
a. Usprawiedliwiał stosowanie niemoralnych środków
b. Przełożenie interesu państwa nad swój
c. Sztuka rządzenia - władca pomija moralność
d. Światem rządzi fortuna – brak sprawiedliwości
e. Podlegając do społeczeństwa trzeba o nie dbać
4. Virtu [cnota] jako dbałość o los politycznej wspólnoty, rewitalizacja rzymskich
ideałów republikanizmu [Cyceron 106-43]

Thomas Hobbes (1588 - 1679)

1. Koncepcja stanu natury
a. Nie ma społeczeństwa, prawa (stan pierwotny)
b. Z natury człowiek ma prawo do wszystkiego
c. Celem jest przetrwanie
2. Pesymizm antropologiczny [człowiek jest z natury zły, „człowiek człowiekowi
wilkiem”, ludzkość jest skonfliktowana]
i. walka wszystkich ze wszystkimi (zawieszeniu ulegają wszelkie zasady
moralne, nie ma współpracy)
ii. stan zagrożenia - człowiek dążył do ugody (wiek wojen domowych w
Anglii – wnioski z pesymistycznych obserwacji)
iii. Społeczeństwo powstało ze strachu (umowa społeczna o zaprzestaniu
walki ze wszystkimi, państwo dba o bezpieczeństwo, ustala się
moralność)
3. Zrzeczenie się części wolności na rzecz suwerena [bezpieczeństwo za wolność]
a. Państwo, które może zaradzić kłopotom człowieka
b. Bezpieczeństwo za cząstkę wolności
i. Wolność doprowadziła do anarchii w Anglii
c. Bezpieczeństwo = prawo (ponad władzę, ale władza absolutna w imię
bezpieczeństwa)
d. Suweren jest poza umową społeczną (gwarantuje jej działanie, ale sam jej nie
podlega)
e. Suweren wyznacza moralność
4. Państwo jako Lewiatan (7-głowy smok morski) = apologia władzy absolutnej
a. Państwo silne (przerażające, budzi respekt)
b. Władza suwerena oparta na strachu

Jan Jakub Rousseau (1712 – 1778)

 1. Optymizm antropologiczny, człowiek jest z natury dobry [idea „szlachetnego
dzikusa”]
2. Pesymizm historiozoficzny (negatywna odpowiedź na pytanie: Czy rozwój nauk i
sztuk przyczynił się do poprawy obyczajów?
a. brak wiary w postęp vs. optymizm historiozoficzny – wiara w postęp [Nicolas
de Condorcet (1743 -1794)]
b. Rozwój sztuk nas unieszczęśliwia, postęp jest fikcją
c. Nauka poszła w złą stronę
3. Zepsucie pierwotnie dobrego człowieka przez chęć wywyższenia się [zgubne
porównywanie się z innymi, nierówność wynikająca z powstania własności, zło
poddaństwa: „Człowiek urodził się wolny, a wszędzie jest w okowach”, ideowe
przygotowanie Wielkiej Rewolucji Francuskiej]
a. Zło bierze się z nierówności (wynika z własności), porównywania się do ludzi
b. Dyskurs antymiejski – siedliska zła, nierówności, grzechu
c. Ziemia obiecana - wieś (nawoływanie do powrotu do natury, gwarancja
spokoju wewnętrznego)
d. Dobro związane z naturą
4. Umowa społeczna, wspólnota polityczna, obywatel, religia obywatelska
a. Obywatel - człowiek wspólnoty politycznej zaangażowany w jej życie
b. Dobry ustrój państwa - umowa ludzi
5. Demokracja bezpośrednia, wola powszechna
a. Demokracja - możliwa jedynie w niewielkich wspólnotach politycznych,
obywatele powinni decydować o swoim losie
b. Wola powszechna (wyrasta ponad wybory polityczne) - kto ma znać wolę
powszechną, inne od woli empirycznej, politycy nadużywają pojęcia woli
powszechnej
6. Nowa idea wychowania, edukacji [wychowanie nie przez narzucanie, ale pomoc w
samowychowaniu, samoedukacji], wynalazek dzieciństwa
a. Dziecko sterowane, naprowadzane przez “konsultanta” - nauczyciela
b. Człowiek jest z natury dobry więc wymaga pomocy a nie dyscypliny
c. Dzieciństwo = najważniejszy okres, dziecko to nie mały dorosły i zasługuje na
szczególną troskę
d. Sentymentalizm
i. Prymat/wyższość uczuć nad rozumem

Rene Descartes (Kartezjusz) – 1596 – 1650

1. Poszukiwanie metody, która zapewni filozofii niezawodność (wzór: matematyka)

a. Brak pewności - filozofia była nie konkluzywna
 b. Cel = uzyskanie pewności poprzez wątpienie (rozkładanie wiedzy na
fundamenty i budowanie nowej wiedzy na czynnikach niepowątpiewalnych -
redukcjonizm)
2. Sceptycyzm metodyczny jako punkt wyjścia dla uzyskania wiedzy pewnej (kryterium
prawdy: oczywistość)
3. Dubito ergo cogito, Cogito ergo sum (Wątpię więc myślę, myślę więc jestem)
a. “Należy zwątpić we wszystko w co zwątpić się da” - zaczynamy od zera,
wątpimy w rzeczy oczywiste (świat, siebie) by odzyskać pewność (sceptycyzm
metodyczny – punkt wyjścia dla uzyskania wiedzy pewnej - oczywistość)
b. Nie można zwątpić w samo wątpienie
c. Udowodnił istnienie myśli i istnienie człowieka jako istoty myślącej - kazał
wątpić w istnienie człowieka
4. Epistemologia Kartezjusza: racjonalizm
a. Myślenie lokalizuje się w duszy – odnajdujemy prawdy wrodzone (natywizm)
i. Prawda o istnieniu Boga, liczb, logiki, świata na zewnątrz naszej myśli -
istniejemy jako byt fizyczny
5. Problem z istnieniem świata na zewnątrz myśli
a. Istnieją złudzenia (widzenie czegoś co nie istnieje, a więc musimy jakoś
wiedzieć co istnieje – poznanie rozumowe)
b. Niemożność odróżnienia jawy od snu (sny są tak realistyczne, że
rzeczywistość może być snem
6. Bóg gwarantem realności świata
i. Przekonania myślowe pochodzą od Boga (szczery więc uzasadnione
prawdy)
ii. Bóg jest doskonały, wierząc w Boga, wierzymy w realność świata
iii. Istota niedoskonała nie może być doskonała (Bóg musi istnieć z
konieczności)
iv. Wolna wola człowieka powoduje zło, bo czasem człowiek mija się z
prawdą
7. Dualizm duszy i ciała (początek nowożytnego problemu mind – body)
a. Dualizm antropologiczny - podział na to co duchowe (substancja myśląca -
dusza) i na to co materialne (ciało - rozciągłe i zniszczalne)
 b. Dusza znajduje się w szyszynce i kieruje całym ciałem (element tożsamości)
c. Mur między umysłem a ciałem, lecz są połączone (mind-body problem –
relacja pomiędzy myślą a fizycznym stanem myśli
d. Ciało traktowane jak maszyna
8. Mechanistyczna teoria przyrody
a. Wszechświat pozbawiony emocji
b. Brak celów, tylko przyczyny
c. Ruch jest źródłem zmiany (ruch jest wieczny i nie ma źródła) - tak długo
istnieje świat, tak istnieje ruch)
d. To jest prawdziwe co w naszej analizie jawi się jako jawne, przejrzyste

Empiryzm brytyjski

I. John Locke (1632 – 1704)

Epistemologia:

1. Wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia (umysł jako tabula rasa): zmysłowego

(zmysły - spostrzeżenia) i psychologicznego (emocje - introspekcja)
a. Nie ma wiedzy wrodzonej
b. Umysł - tabularaza, czysta kartka, zapisywana przez doświadczenie
2. Poznanie zmysłowe (zewnętrzne) dostarcza spostrzeżeń, doświadczenie
psychologiczne (wewnętrzne) dostarcza refleksji = połączenie to wiedza
3. Z doświadczenia rodzą się idee: wszystko to, co znajdujemy w umyśle; idee proste i
złożone
4. Dwa rodzaje własności przedmiotów: jedna odpowiadają własnościom pierwotnym
(obiektywnym) rzeczy (np. rozciągłość, kształt, ruch, miejsce w przestrzeni), inne
własnościom wtórnym (subiektywnym) (np. barwa, smak, zapach)
a. Nie ma przedmiotu będącego w pełni niezależnym od człowieka
5. Krytyka pojęcia substancji (znamy jedynie idee, nie możemy niczego powiedzieć o
substancji [rzeczy jako takiej], choć musimy założyć jej istnienie)
Filozofia polityki:

Ojciec liberalizmu

1. Liberalizm (wolność, indywidualizm, egalitaryzm, prawa własności [dobro niczyje plus

praca], prawo do posiadania wynika z prawa do samo posiadania, umowa społeczna,
ograniczona władza, podział władz [rola Monteskiusza (1689 - 1755)]
a. Własność jako własność prywatna – dobro niczyje (ziemia) + praca
b. człowiek się tego prawa nie może wyzbyć (prawo do posiadania samego
siebie) + prawo do posiadania tego w co włożyliśmy własną prace
c. Ziemi zaczęło brakować = powstały działki do posiadania (konflikt fizyczny z
ziemią)
d. Idea podziału władz
i. Ustawodawcza
ii. Wykonawczą
iii. sądownicza
2. Idea tolerancji (tolerancja religijna, rola państwa i rola kościoła)
a. Idea tolerancji religijnej
i. Państwo powinno się trzymać z dala od religii
ii. Brak religii państwowej
b. Religia kwestią sumienia jednostki
i. Tolerancja dla wszystkich oprócz dla katolików, muzułmanów i
ateistów
ii. Papież w innym kraju – nie mogą być lojalni wobec państwa
iii. Ateiści nie mogą przysięgać na biblię w sądzie (brak tolerancji, bo są
poza prawem)
3. Trzy wielkie tradycje europejskiej nowożytnej filozofii polityki: liberalizm,
konserwatyzm, socjalizm

II. George Berkeley (1685 – 1753)

1. Nominalizm
a. Nie istnieją byty ogólne (idee), tylko konkretne rzeczy
 2. Sensualizm
a. Poznanie tylko zmysłowe
b. Zawężony sensem empiryzm
c. Wszystko jest zmysłowe
d. Poznanie przez doświadczenie - empiryzm
3. Subiektywizm w kwestii statusu wrażeń zmysłowych
a. Jakości zmysłowe są subiektywne
i. Odnajdujemy je w nas
ii. Brak wrażeń zmysłowych = brak istnienia (nie ma kogoś, kogo się nie
postrzega)
4. Immaterializm
a. nie istnieje materia jako niemyśląca, niepostrzegana bezpośrednio
substancja, będąca podłożem jakości zmysłowych, takich jak np. kształt, ruch,
czy barwa
5. Idealizm subiektywny: Esse est percipi, Istnieć to znaczy być postrzeganym
6. Monizm spirytualistyczny subiektywny
a. Wszystko co istnieje ma charakter ducha
7. Solipsyzm
a. Istnieje tylko jednostkowy podmiot poznający cały świat, cała rzeczywistość
to zbiór jego subiektywnych wrażeń
i. Musi istnieć ktoś kto postrzega cały świat na raz i jest to Bóg (istnieją
wyłącznie w jego umyśle)

III. David Hume (1711 – 1776)

Epistemologia i ontologia:

1. Impresje i idee, prawa asocjacji idei [powiązanie przyczynowo-skutkowe, styczność

w czasie lub przestrzeni, podobieństwo]
2. Krytyka substancji [substancja jest jedynie zbiorem prostych idei, które wiąże
wyobraźnia]
a. Zaglądając w siebie odkrywamy to co poznajemy
 b. sceptycyzm
3. Krytyka związku przyczynowego, rola nawyku, doświadczenia przeszłe nie mówią
nam nic pewnego na temat przyszłości, tylko fakty
a. O świecie możemy mówić tylko na podstawie doświadczeń
4. Antysubstancjalizm podmiotowy: podmiot poznający jedynie jako zbiór percepcji
5. Wszystkie nauki powinny kierować się metodą eksperymentalną a nie
doświadczeniem
6. Cała wiedza to łączenie wrażeń z odczuciami
7. Nauka to fakty

Benedykt (Baruch) de Spinoza (1632 – 1677)

1. Epistemologia: racjonalizm (wiedza pochodzi z rozumu - Platon i Kartezjusz), wzór

wiedzy- matematyka
2. Zwolennik nacjonalizmu
3. Ontologia: monizm panteistyczny (Bóg=Natura)
a. Zdaniem Spinozy Bóg nie może być bytem tylko nie fizycznym
b. materia i duch są to sposoby przejawiania się tego samego bytu [monizm
bytu, dualizm jego własności], który jest sam swoją przyczyną; konsekwencje
dla problemu mind-body:
i. Monizm bytu
ii. Dualizm własności
c. paralelizm psychofizyczny [równoległość procesów fizycznych i psychicznych,
zjawiska psychiczne i fizyczne są tej samej natury, przezwyciężenie
kartezjańskiego dualizmu duszy i ciała]
4. Determinizm [natura rządzą stałe i nieuchronne prawa]
a. Wszystko ma swoją przyczynę, którą da się poznać
b. Przypadek rezultatem niewiedzy
5. Etyka: działanie zgodne z naturą, czyli rozumne [natura jest rozumna] i wolne
[wybrane samodzielnie, a nie narzucone]
 a. racjonalizacja religii [walka z bytami postulowanymi przez religię, a
niemożliwymi do poznania rozumowego, np. diabłem, walka z religią
wspierającą się na strachu i braku zaufania do człowieka]
i. Próba reformy religii, aby uzgodnić ją z postulatami rozumu
b. główny cel: poznanie Boga-Natury

Gottfried Wilhelm Leibniz (1646 – 1716)

1. Ontologia: pluralizm ontologiczny, każda rzecz z jest odrębnym bytem - monadą

[bytem niematerialnym, materialność i cielesność to jedynie pozór],
a. rzeczy nie działają na siebie [„Monady nie mają okien”], źródło ich działania
[ruchu, celu] leży w nich samych;
b. istnieje hierarchia monad [są one bardziej i mniej doskonałe, najdoskonalsza
monada to Bóg - najlepszy z możliwych bytów]
c. w świecie istnieje ”harmonia wcześniej ustanowiona” przez Boga
i. Porządek zawdzięczamy Bogu
2. Teodycea [obrona Boga]: świat, który istnieje jest najlepszym z możliwych
[optymizm metafizyczny], gdyby bowiem istniała możliwość doskonalszego świata
zostałaby spełniona przez Boga [z faktyczności świata wyciąga się wniosek co do jego
doskonałości]
3. Racjonalizm: poznanie rozumowe, świat jest uporządkowany, a jego porządek
najlepiej oddaje logika i matematyka;
a. zasada racji dostatecznej [wszystko to, co istnieje, istnieje z jakiegoś
możliwego do uchwycenia przez poznanie powodu – racji], cały świat jest
racjonalny
4. Determinizm – wszystko w świecie jest konieczne i powiązane ze sobą

Immanuel Kant (1724 – 1804)

1. Przedkrytyczny i krytyczny okres w twórczości Kanta.

a. Okres przedkrytyczny – hipoteza Kanta – Laplace’a;
 b. okres krytyczny, trzy wielkie krytyki:
i. Krytyka czystego rozumu [epistemologia],
ii. Krytyka praktycznego rozumu [etyka],
iii. Krytyka władzy sądzenia [estetyka]
2. Epistemologia:
a. Przewrót kopernikański [konieczność uwzględnienia roli podmiotu w poznaniu, w
przedmiocie poznania poznajemy tylko to, cośmy sami do niego włożyli; dotąd
uważano, że to podmiot poznania musi się dostosować do przedmiotu poznania,
Kant uznał, że to przedmiot poznania musi się dostosować do podmiotu poznania]
a. Radykalna zmiana perspektywy w filozofii przez Kanta - człowiek w centrum
poznania
b. Podmiot poznania - człowiek (rola aktywna i czynna)
c. Przedmiot poznania jest taki jaki jest, bo człowiek jest taki jaki jest
b. Nauka o sądach rozumianych jako stwierdzenia o rzeczywistości. Podział na:

sądy aprioryczne - sądy aposterioryczne

sądy analityczne - sądy syntetyczne

Sądy aprioryczne to sądy wydane przed wszelkim doświadczeniem (definicyjne)

Sady aposterioryczne to sądy wydane po doświadczeniu [na bazie doświadczenia

empirycznego] (mówią coś nowego)

Sądy analityczne to sądy, które nie rozszerzają naszej wiedzy o świecie [wyrażamy
w nich coś, co i tak już wiemy, np. “kula jest okrągła”] (definicyjne)

Sądy syntetyczne to sądy, które rozszerzają naszą wiedzę o świecie [mówią nam o
nim coś, czego wcześniej nie wiedzieliśmy, np. “ta kula jest w paski”] (mówią coś
nowego)

Aprioryczne są z reguły analityczne

Aposterioryczne są z reguły syntetyczne

c. Zdaniem Kanta w nauce [tzw. czystym przyrodoznawstwie, tzn. fizyce i matematyce]
występują aprioryczne sądy syntetyczne [np. prawo swobodnego spadku ciał
Galileusza] dlatego zadaje on pytanie: jak możliwe są syntetyczne sądy aprioryczne?
a. Nie na podstawie doświadczenia a rozszerzają wiedzę
b. Matematyka i fizyka opisują coś co wyprzedza wszelkie doświadczenia
c. przestrzeń i czas mają źródło w nas, przedmiot naszej zmysłowości
i. Każdą rzecz automatycznie wkładamy w przestrzeń i czas
ii. Materiał docierający do mózgu to chaos - pojedyncze wrażenia
zlepione w całość

3 władze (czynne, dzięki nim poznajemy świat)

 Przestrzeń
 Czas
 Zmysłowość (rozsądek i rozum)
d. Aprioryczne formy podmiotowości:
a. 1. aprioryczne formy zmysłowości (przestrzeń i czas)
i. Porządkujemy wrażenia, które płyną ze świata do nas (przestrzeń i
czas - przynależą nam, automatycznie umieszczamy w nich wszystko,
świat jest dla ludzi)
b. 2. kategorie rozsądku (np. substancja, przyczynowość, ilość)
i. Substancja – postrzegamy świat jako złożony z przedmiotów, rzeczy
ii. Przyczynowość - szukamy w świecie przyczyn, funkcja umysłu
iii. Ilość - kategoryzowanie przedmiotów wedle ilości, kwestia rozsądku,
charakterystyczne dla nas
c. 3. regulatywne idee rozumu

Władza najwyższa: porządkuje całość, nadaje sens, postulaty rozumu

i. idea przedmiotu [wszechświat] - wszechświat empirycznie

niepoznawalny
ii. idea podmiotu [dusza]
1. Władze poznawcze są w nas (dusza obdarzona darem
poznania)
 2. Duszy empirycznie poznać nie można
3. Rozum postuluje istnienie duszy
iii. idea wszystkich rzeczy w ogóle [Bóg]
1. Coś co zapewnia sens więc poznawanie tego ma sens
2. Bóg gwarantem porządku
3. Niepoznawalne empirycznie, naukowo
e. Granica pomiędzy nauką a metafizyką
a. Wyśmiewa próby udowodnienia istnienia Boga
i. Brak empirycznych doświadczeń (wiara>poznanie)
ii. Zakładać, że istnieje i zamilknąć (o duszy)
b. Poznanie naukowe kończy się tam, gdzie kończy się poznanie empiryczne
i. Metafizyka (założenia filozoficzne, które w sposób konieczny
uzupełniają empiryczne poznanie naukowe)
ii. W nauce występują założenia, które przez samą naukę są niemożliwe
do uzasadnienia i udowodnienia
iii. Nauka nie jest samowystarczalna
f. Zjawisko i rzecz sama w sobie [rzecz sama w sobie jest niepoznawalna]
a. Jak coś poznajemy to jedynie jako zjawisko
b. W każdej rzeczy jest coś co niepoznawalne, ale istnieje
c. Poznajemy zjawisko bo, składa się z wrażeń zmysłowych płynących ze strony
świata
g. Połączenie racjonalizmu z empiryzmem [„Aprioryczne kategorie podmiotowe bez
wrażeń zmysłowych są puste, a wrażenia zmysłowe bez apriorycznych kategorii
podmiotowych są ślepe”]
a. Sam racjonalizm nie wystarcza tak jak nie wystarcza samo empiro –
transcendentalizm (zastanowienie się nad warunkami wszelkiego poznania)
b. Nigdy nie dotrzemy do świata samego w sobie
i. Poznajemy świat tak jak dany jest on nam w złożeniu wrażeń
zmysłowych i kategorii podmiotowej
1. Jak zjawisko, nigdy jako rzecz sama w sobie
3. Etyka
a. rygorystyczna etyka obowiązku
 i. Nie przewiduje żadnych wyjątków
ii. Jedynym motywem czynów moralnych powinna być wola spełnienia
prawa moralnego
iii. Źródłem prawa jest rozum a nie Bóg
b. etyka Kanta przeciwko utylitaryzmowi [twórcy utylitaryzmu: J. Bentham (1748 –
1832) i J.S. Mill (1806 – 1873) ]
a. “pojęcie szczęścia jest nieskończenie zróżnicowane a prawo moralne jest
niezmienne”
c. „Dwie rzeczy napełniają moje serce wciąż nowym i wciąż rosnącym podziwem i
szacunkiem: niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie”
d. Treść prawa moralnego: imperatyw kategoryczny
a. Sumienie
b. Intencje (Kantyzm) - (Utylitaryzm – Mill - liczą się skutki, konsekwencje)
c. Imperatyw (nakaz) kategoryczny (bez wyjątków)
e. Dwie formuły imperatywu kategorycznego:
a. 1. Postępuj tak, aby twoje postępowanie mogło stać się podstawą
prawodawstwa powszechnego [abyś mógł chcieć, żeby wszyscy tak
postępowali]
i. Konsekwencje: np. Na wojnie będąc jeńcem, nie mówiąc gdzie są
oddziały - nagana bo żadne kłamstwo nie znajduje usprawiedliwienia
w żadnych okolicznościach
ii. Brak wyczucia kontekstu
b. 2. Traktuj człowieczeństwo w sobie i w innym zawsze jako cel, nigdy jako
środek
i. Nie wolno używać innych ludzi
ii. Uznajemy człowieczeństwo jako wartość najwyższą
c. Kto ustanawia prawo moralne?
i. Człowiek sam dla siebie ustanawia prawo moralne jako istota
rozumna i powinien rygorystycznie go przestrzegać
ii. Człowiek jest absolutnie wolny więc sam odpowiada za przestrzeganie
prawa moralnego
f. szlachetne państwo celów
 4. Filozofia polityki:
a. idea wiecznego pokoju [federacja wolnych państw]
i. Granice są otwarte, pokój między państwami
b. umowa społeczna
i. Obywatele mają istotny wpływ na rządy
ii. Rządzi prawo, nie jednostka
c. rządy prawa zapewniające wolność jednostek [ochrona przed arbitralnością
władzy]
i. Tylko prawo ogranicza wolność

G.F.W. Hegel (1770 – 1831)

Nazywany “Filozofem dla filozofów” co wskazuje na podwyższony poziom trudności jego
dzieł (pisał niejasno i zagmatwanie, niepotrzebnie komplikował) - ogromna głębia
przemyśleń

 Zwolennik monizmu, spirytualizmu (istnieje wyłącznie duch)

I. Idealizm obiektywny [duch=rozum]

 Idealizm subiektywny (Berkeley) - wszystko to co istnieje ma charakter duchowy i

jest zależne od ludzkiej świadomości (mamy wpływ na rzeczywistość)
 Idealizm obiektywny (Hegel) - wszystko to co istnieje ma charakter duchowy i jest
niezależne od ludzkiej świadomości (nie mamy wpływu na rzeczywistość)
o Duch tożsamy z rozumem, rzeczywistość jest rozumna i racjonalna

II. Trzy części systemu heglowskiego:

a. Logika - próba opracowania zasad wedle których duch i rozum działają
(funkcjonuje)
b. Filozofia przyrody - inna forma ducha, nic ciekawego nie dzieje się w przyrodzie
(przyroda ważna, bo wydaje z siebie człowieka)
c. Filozofia ducha - odnosi się do człowieka
III. Filozofia ducha:
a. Filozofia ducha subiektywnego [duch subiektywny: jednostka]: antropologia,
psychologia

 Być człowiekiem to znaczy żyć we wspólnocie

 b. Filozofia ducha obiektywnego [duch obiektywny: duch, który wciela się ludzkie
instytucje: państwo, prawo i moralność],
c. Filozofia ducha absolutnego [duch absolutny: sztuka, religia, filozofia]
IV. Filozofia ducha obiektywnego:
a. Wędrówka ducha poprzez dzieje, aby przejść od bytu w sobie do bytu dla siebie [od
istnienia nieświadomego do istnienia w pełni świadomego]; historyczne kryterium
postępu: rozszerzający się zakres ludzkiej wolności
a. Duch obejmujący sobą wszystko
b. Ewoluuje w czasie – dynamiczna wizja bytu (okazuje coraz więcej
samoświadomości)
i. Kres ewolucji – duch w pełni zna siebie
ii. Kryterium postępu - rozszerzający się zakres ludzkiej wolności
c. “Byt w sobie” - istnieje, ale nie wie, że istnieje, nie ma świadomości siebie
(małe dziecko)
d. “Byt dla siebie” - istnieje i jest świadom swojego istnienia (dorastanie =
samoświadomość)
e. Dotyczy całej rzeczywistości
b. Etapy:
a. 1. Despotie starożytne: wolna jest tylko jedna jednostka,
b. 2. Grecja i Rzym: poszerzony zakres wolności, ale wolność wciąż nie obejmuje
wszystkich ludzi [niewolnicy]
c. Chrześcijaństwo: świadomość bycia wolnym obejmuje wszystkich ludzi, choć nie
wszyscy jeszcze stają się faktycznie wolni;
a. rola Reformacji w poszerzaniu zakresu ludzkiej wolności;
b. kres dziejów: Państwo Pruskie jako państwo prawa
V. Duch absolutny:
sztuka [duch jedynie maluje siebie]

 Strefa emocji
religia [duch jedynie uznaje siebie]

 Duch poznaje siebie

filozofia [duch w pełni rozumie siebie]; kres rozwoju filozofii [pełne
samozrozumienie ducha] – system heglowski

 Duch rozumie siebie

VI. Racjonalność dziejów: „Wszystko co rozumne jest rzeczywiste, a wszystko, co
rzeczywiste jest rozumne”

 Dzieje są racjonalne, historia ma głęboki sens

 Nie ma miejsca na bezsens
 To co nieracjonalne zostaje odrzucone
VII. Narzędzia ducha jako chytrego rozumu (zastąpienie Boga przez ducha):
a. Narody historyczne [Grecy, Rzymianie, Germanie]
b. Bohaterowie historyczni [Napoleon to „rozum na koniu”]

 Jednostki, które zmieniają losy świata, realizują interesy chytrego rozumu

VIII. Rozwój przez konflikt,
o Zmiana rodzi się z konfliktu (motor zmiany historycznej)
o Historia – wielkie procesy a nie zdarzenia (ukryte procesy)
 dialektyka heglowska (rozwój dialektyczny)
o Zmiana przez konflikt – wojna ma sens
o Zmiany ilościowe przynoszą zmiany jakościowe
 kategoria zniesienia [teza – antyteza – synteza]
o Przechodzenie od tezy do antytezy do syntezy (wyjaśnia postęp)
o Rewolucja Francuska to antyteza
 Sytuacja przed rewolucją to teza
 Sytuacja po to synteza i teza (pewne elementy tezy i antytezy) -
zachowuje to co dobre, przyrost racjonalności (optymizm)
 Teza i antyteza muszą być sprzeczne (szukamy złotego środku)
 Tezy i antytezy zderzają się nieustannie (synteza = nowa teza, która
prędzej czy później napotka swoją antytezę)
 Alienacja – wyobcowanie
o Akt uzyskiwania samoświadomości
 historia z punktu widzenia kamerdynera
o

IX. Zrozumienie tego, co się stało przychodzi po czasie, „Sowa Minerwy wylatuje zawsze po
zmierzchu”

 Dystans czasowy do sytuacji, aby ją zrozumieć

Karol Marks [Marx] (1818 -1883)

Patron socjalizmu

Idealny świat, cel rewolucji = komunizm

1. Dwa główne czynniki zmiany społecznej (musi mieć racjonalne podłoże):

a. postęp technologiczny
i. Rewolucja w kraju zacofanym (rewolucja październikowa w Rosji) -
klęska, kraj biedny = dzielenie biedy po rewolucji
 ii. Spodziewał się rewolucji w Anglii lub USA (rozwinięta technologia)
iii. Lecz w krajach bogatych, klasa biedna szybko się bogaciła i rewolucje
wybuchały w krajach ubogich
b. walka klas
i. Burżuazja kontra robotnicy (miasto>wieś) - element zmiany
ii. Miasto interesujące, wieś uśpiona, bo to w mieście dzieją się zmiany
iii. Rewolucje są potrzebne i przynoszą dobre zmiany
iv. Dialektyka – materialna rzeczywistość ulega ciągłym przemianom na
skutek konfliktu, jej skutkiem może być jedynie zdominowanie jednej
strony przez drugą = walka klas motorem zmian
c. zmiana poprzez konflikt [rola Hegla]
i. Konflikt wymusza postęp
ii. Udana rewolucja musi objąć cały świat
2. Byt społeczny kształtuje świadomość [materializm historyczny]
3. Krytyka kapitalizmu: wyzysk, alienacja pracy, nędza mas, ucisk
4. Konieczność upadku kapitalizmu
a. Kapitalizm musi upaść (wewnętrzne sprzeczności)
b. Kapitalizm prowadzi do rosnących nierówności społecznych
5. Pierwotna przyczyna zła: podział pracy
6. Proletariat jako klasa prometejska, rewolucja społeczna, dyktatura proletariatu
a. Rola klasy robotniczej – klasa postępowa, prometejska
7. Religia jako opium dla ludu
a. Odejście od religii dobre dla świata (ateista)
8. Wizja komunizmu jako społeczeństwa bezklasowego [wpływ socjalizmu utopijnego],
socjalizm jako okres przejściowy do komunizmu, obumieranie państwa [wpływ
anarchizmu]
a. Przeciwnik anarchizmu

Artur Schopenhauer (1788 – 1860)

Pesymista
 1. Główne dzieło Świat jako wola i przedstawienie
a. Pesymista skrajny
2. Wola jako osnowa świata; irracjonalna, ślepa siła
a. Ontologia: o naturze rzeczywistości decyduje wola (irracjonalna, ślepa siła)
b. Jedynym celem jest istnienie
c. “Wszystko co żyje, chce żyć”
3. Pesymizm; świat areną walki, rezultat: lęk
a. Wole zderzają się ze sobą, walczą o “życie”, “przetrwanie” - natura i życie
ludzkie
b. Świat = arena konfrontacji wielu woli
4. Zło immanentną cechą świata;
a. istnienie jest synonimem cierpienia
b. Zło przynależy światu z konieczności
5. Egoizm wynikający z chęci przeżycia, poczucie winy
a. Wiąże się z poczuciem winy, gdyż zwycięstwo jest niszczeniem, pokonaniem
6. Etyka litości; podstawą etyki jest zaprzeczenie woli życia
a. Można dokonać gestu sprzecznego z naturą świata - odczuwanie litości i
współczucia
7. Litość jest jednak zawsze tylko chwilowa;
a. podziw dla tych, którzy potrafią się wznieść ponad konieczność walki o swoje
dobro:
b. święci [wpływ Wschodu] - najlepsi potrafią trwale unieść się ponad
przeniknięty cierpieniem świat
i. Świętość mędrców wschodu (z kultury hinduskiej) - wyrzekają się ego,
swojego ja, egoizmu
c. Geniusze
i. Unoszą się ponad sprawy tego świata
ii. Żyje dla innych, oddaje siebie innym
iii. Wyrzeka się egoizmu, woli życia - gest o charakterze moralnym

Fryderyk Nietzsche (1844 – 1900)

Główne dzieła: Poza dobrem i złem, Tako rzecz Zaratustra, Antychryst

Zniszczona reputacja przez popularność w kręgach faszystowskich

“Za geniusz płaci się cenę zdrowia psychicznego”

“Co mnie nie zabije to mnie wzmocni”

Egzystencjalizm

1. Natura (to, co biologiczne) jako podstawa kultury - rozumienie biologiczne

a. Natura - przeciwieństwo porządku, ślepa, irracjonalna siła
b. Podłożem życia ludzkiego jest to co biologiczne
c. Wola jest biologiczna (pragnienia biologiczne)
d. Krytyka demokracji – dla miernot
2. Sztuka apolińska [ład, harmonia] i sztuka dionizyjska [ekspresja, nieład, to popierał
Nietzsche]
3. Życie jako przeciwieństwo wszelkiego porządku i wola mocy jako chęć dominacji
[irracjonalizm życia]
a. Wola mocy – irracjonalne, związane z biologią, nieokiełznane
b. U niektórych więcej, u niektórych mniej
i. Pochwala tych co mają więcej, którzy chcą dominować - nadludzie
(sami tworzą sobie moralność)
4. Etyka:
a. dwa typy moralności – moralność dostojna i moralność niewolników
[„Moralność to instynkt stadny w jednostce”]
a. Moralność niewolników (przeciętnych ludzi, instynkt stadny) - kieruje się
nią masa
b. Moralność szlachetna (nie polityk, Chrystus, zmienia losy świata na tle
kultury)
b. „Bóg umarł”
a. Potępia chrześcijaństwo
i. Moralność niewolników (litość, miłość, zrozumienie)
b. On jest antychrystem
c. Chrześcijaństwo się wyczerpało - era nadczłowieka
 c. nihilizm bierny i czynny
a. Bierny nihilizm, porażony upadkiem tradycyjnej, religijno-metafizycznej
wykładni świata odmawiał rzeczywistości i istnieniu jakiegokolwiek sensu
i. Tylko neguje wartości
b. nihilizm czynny - wyraz wzrostu wolności ducha, jego potęgi i mocy -
obywa się w ogóle bez pojęć takich jak sens czy prawda
i. Niszczy system wartości i buduje nową moralność
c. Zadanie życiowe: burzyć (zachowane wartości) i budować (przez
nadczłowieka - nihilizm)
d. Nadczłowiek
a. Silna jednostka w sferze ideologii i filozofii
b. Nie zna litości
c. Ma więcej woli mocy
d. Ma prawo gardzić masom
e. Sam dla siebie tworzy kanon wartości
e. miłość losu
a. Kochaj to co zdarzyło się w twoim życiu, bo życie twoje jest niezwykłe

Henri Bergson (1859 – 1941)

1. Kategoria „życia”.
a. Życie jest dążnością pozbawioną planu.
b. Elan vital – pęd życiowy (irracjonalny)
i. Rzeczywistość, życie = rwąca rzeka (życie - nieokiełznane, irracjonalne
– brak celu)
2. Twórczość cechą życia (tam, gdzie jest życie, tam jest nowość, nieprzewidywalność) -
filozofia modernistyczna
a. Surrealizm w sztuce, strumień świadomości w literaturze
3. Rola intuicji.
a. Bergson jako przedstawiciel irracjonalizmu w epistemologii
b. Narzędziem poznania jest intuicja (należy wczuć się w pęd życiowy)
c. Umysł powinien wychwycić ruch w przyrodzie, jednak umysł tak nie działa -
ma tendencje do zatrzymywania się a natura świata jest płynna i zmienna –
dopiero zauważając to możemy powiedzieć czym jest świat
Egzystencjalizm:
Nurt filozoficzny (przełożył się na sztukę (muzykę i film też) XX wieku)

 Bóg nie istnieje, życie jest absurdalne

 Ludzka egzystencja w centrum, istnieje w sposób obiektywny

Martin Heidegger (1889 – 1976)

 Związał się z faszyzmem
 Niemiecki charakter filozofii
 Legendarny wykładowca

Jean-Paul Sartre (1905-1980)

Uprościł filozofie Heidegger’a
1. Esencja nie poprzedza egzystencji (istota nie poprzedza istnienia),
a. nie ma boskiego planu dla człowieka (człowiek nie jest z góry
zdeterminowany)
b. nie istnieje natura ludzka
c. Człowiek sam się projektuje
d. Ciekawe w człowieku jest to co potencjalne
2. Właściwości ludzkiej egzystencji:
a. niekonieczna
b. Absurdalna (“Absurdem jest żeśmy się urodzili, absurdem, że umrzemy”),
a. „człowiek wrzucony w istnienie”,
b. życie nie ma żadnego z góry nadanego sensu
c. skazana na wolność („człowiek jest projektem”, „człowiek jest tylko tym, czym
nie jest”),
a. absolutna wolność i absolutna odpowiedzialność
b. Życie człowieka w jego rękach, skazany na wolność i odpowiedzialność
(dźwigać ten ciężar i wybierać)
c. Nic nie usprawiedliwia naszych wyborów
d. Człowiek wrzucony w istnienie (nadajemy swojemu życiu cel, byt wolny,
otwarty)
d. albo świadoma swojej sytuacji (wolność, absurd, troska, trwoga, śmierć), albo
uciekająca od niej (Heidegger - „się”, Sartre - zła wiara);
a. egzystencja autentyczna i egzystencja nieautentyczna
b. Kategoria “się”
i. Oglądać się na innych, być takim jak inni (nie dobre)
ii. Obszarem twórczości jest życie człowieka
iii. Ateista (nie ma planu boskiego ani zbawienia)
 iv. Życie jest absurdalne
e. człowiek skazany na wybór, lecz wybór ten nie może się oprzeć na niczym
innym niż on sam;
a. samotność, „Piekło to inni” (nie możemy opierać się na innych, skazani
na samotność)
b. Złudzenie, że można kogoś kochać, liczyć na innych, że ktoś wybierze za
nas
3. Etyka egzystencjalistyczna: optymizm, humanizm, wolność, bunt (Albert Camus:
„Buntuję się więc jestem”)
a. Ateizm wiąże się z humanizmem, wiarą w człowieka
b. Szansa (optymizm)
i. Człowiek może zawsze stać się kim innym

Spór o powszechniki – stanowiska:

1. Realizm skrajny – pojęciom ogólnym odpowiada jakiś rodzaj bytów istniejących poza
wszystkimi rzeczami (np. idee platońskie) [Platon].
2. Realizm umiarkowany – pojęciom ogólnym odpowiada istota gatunkowa rzecz
[Arystoteles]
3. Konceptualizm – pojęciom ogólnym odpowiadają wyobrażenia sytuujące się ludzkim
umyśle [Piotr Abelard (1079-1142)]
4. Nominalizm – pojęciom ogólnym nic nie odpowiada [William Ockham (1285-1349),
brzytwa Ockhama: „nie należy mnożyć bytów bez potrzeby”]

Spór o prawidłowości rządzące światem

Determinizm – stanowisko, w myśl którego:
a) wszystkie zdarzenia mają swoja przyczynę naturalną, a zatem absolutny przypadek
nie istnieje;
b) przyczyny owe można poznać (nawet jeśli ich dzisiaj nie znamy, to poznamy je w
przyszłości);
c) wyznaczają one przyszły bieg rzeczy.
Indeterminizm – stanowisko, w myśl którego:
a) istnieją takie zdarzenia, które nie mają swojej przyczyny naturalnej, a nawet jeśli ją
mają, to nigdy jej nie poznamy;
 b) istnieje absolutny przypadek, albo też zachodzą w danym obszarze rzeczywistości
zjawiska o charakterze nadprzyrodzonym, których natury nigdy nie poznamy;
c) nawet w obszarze, w którym jesteśmy w stanie odkryć przyczyny danych zdarzeń,
przyczyny owe nie wyznaczają ich przyszłego biegu.
Kauzalizm – stanowisko, w myśl którego wyjaśniając jakiekolwiek zdarzenie zachodzące w
danej dziedzinie rzeczywistości powinniśmy poszukiwać jego przyczyny, wychodząc z
założenia, iż rzeczywistość jest ciągiem zdarzeń o charakterze przyczynowo skutkowym.
Finalizm – stanowisko, w myśl którego wyjaśniając jakiekolwiek zjawisko zachodzące w
danej dziedzinie rzeczywistości powinniśmy poszukiwać celu, do realizacji którego ma ono
prowadzić (Hume, Arystoteles)

Główne stanowiska ontologiczne

Ontologiczne – to co istnieje, rodzaje bytów

1. Monizm – istniej tylko jeden rodzaj bytu

 Monizm materialistyczny [materializm] – materia [Demokryt, Holbach]
 Monizm spirytualistyczny [idealizm] – duch [Berkeley, Hegel]
o idealizm subiektywny [Berkeley] – byt ma charakter duchowy i jest zależny od
ludzkiej świadomości (mamy wpływ na byt)
o idealizm obiektywny [Hegel] – byt ma charakter duchowy i jest niezależny od
ludzkiej świadomości (nie mamy wpływu na byt)
 Monizm panteistyczny - duch i materia są jednym [Plotyn, Spinoza]
2. Dualizm – istnieją dwa rodzaje bytu: duch i materia [Kartezjusz]
3. Pluralizm – istnieje wiele rodzajów bytu [Leibniz]

Główne stanowiska epistemologiczne (o poznaniu)

1. Empiryzm – wiedza pochodzi z doświadczenia (sensualnego lub psychicznego)

2. Racjonalizm – wiedza pochodzi z rozumu (Platon i Kartezjusz)
3. Irracjonalizm – wiedza spoza doświadczenia lub wiedzy rozumowej. Doświadczenie
poza empiryczne i rozumowe – mistyczne (boskie oświecenie, ekstaza)
 4. Transcendentalizm – wiedza z doświadczenia pochodząca z rozumu (empiryzm +
racjonalizm) - Kant

Główne stanowiska w kwestii istnienia Boga i zasadności wiary religijnej

1. Teizm – Bóg istnieje (wiara jest całkowicie uzasadniona i wręcz konieczna)

2. Deizm – Bóg stworzył świat, ale nie ma niego wpływu (wiara w Boga jako
stworzyciela świata jest uzasadniona, w jego ingerencję w bieg świata – nie)
3. Agnostycyzm – niemożność rozstrzygnięcia czy Bóg istniej czy też nie każe zawiesić
sąd w tej kwestii (wiara i niewiara traktowana jako uzasadnione dla tych, którzy nie
mają w tej kwestii wątpliwości)
4. Ateizm – Bóg nie istnieje (wiara nieuzasadniona, naiwna, nieracjonalna itd.)
5. Indyferentyzm – brak zainteresowania kwestią istnienia Boga i zasadności wiary
religijnej (obojętność)

Główne koncepcje prawdy:

1. Klasyczna (korespondencyjna) (ten sąd jest prawdziwy, który jest zgodny z
rzeczywistością) - Arystoteles
2. Nieklasyczne :
a. Ewidencyjna (ten sąd jest prawdziwy, który jawi się z wyraźnością i oczywistością) -
Kartezjusz
b. Koherencyjna (ten sąd jest prawdziwy, który jest zgodny z innymi sądami uznanymi
za prawdziwe)
c. Konsensualna (ten sąd jest prawdziwy, na który wszyscy się zgadzają)
d. Pragmatyczna (ten sąd jest prawdziwy, w który warto, opłaca się wierzyć i łączy się z
innymi przyjętymi sądami) - William James

Główne stanowiska ontologiczne:

1. Monizm (istnieje tylko jeden rodzaj bytu)
a. Materialistyczny (istnieje tylko materia)
b. Spirytualistyczny (idealistyczny)(istnieje tylko duch; idealizm – subiektywny (istnieje
tylko byt duchowy i jest zależny od ludzkiej świadomości) i obiektywny (istnieje tylko
byt duchowy i jest niezależny od ludzkiej świadomości)
c. Panteistyczny (istniejący byt ma zarazem charakter duchowy i materialny)
2. Dualizm (istnieją dwa rodzaje bytu: byt duchowy i byt materialny)
 3. Pluralizm (istnieje wiele różnych rodzajów bytu)

Sens życia. Główne stanowiska

1. Życie nie ma sensu
2. Życie ma sensu (powszechniejsze)
a. Sens życia określa coś spoza życia (Bóg, religia, zbawienie)
b. Człowiek sam nadaje sens swojemu życiu (egzystencjalizm), sens życiu nadaje coś
w życiu (np. miłość, praca, zbieranie znaczków, wspinanie się itd.);
c. Sensem życia jest samo życie (odczuwany czasem bardziej, czasem mniej)