Filozofia

1. Okres antyczny
Tales z Miletu (VII - VI wiek p.n.e.) - jest określany jako pierwszy filozof oraz założyciel szkoły
jońskiej. Jako pierwszy spojrzał na genezę otaczającego nas świata z perspektywy badacza,
uznał, że budulcem każdej żywej istoty jest woda, jako życiodajne źródło.

Anaksymander (610 - 540 r. p.n.e.) - uczeń Talesa, jako pierwszy wprowadził do filozofii
termin arche, czyli pierwotnej substancji budującej świat. Utożsamiał ją z bezkresem -
apeiron, jako coś boskiego co nie podlega żadnym granicą. Śmierć oznaczała odejście
boskiego bezkresu.

Anaksymenes (zm. 528r. p.n.e.) - Uczeń Anaksymandra, arche określił jako nieograniczone,
znajdujące się w wiecznym ruchu powietrze lub tchnienie (aer), identyfikuje się ono z duszą
(psyche), rozumną i boską.

Demokryt z Abdery (460 - 400 r. p.n.e.)

Uważał, że wszystko co nas otacza składa się z malutkich, niepodzielnych cząsteczek,

zwanych atomami (gr. atomos -niepodzielny). Poruszają się w niematerialnej i nieskończonej
próżni, ruch ten nie ma przyczyny ani początku. Dusza składa się z atomów kulistych i
gładkich o naturze ognia, łatwo opuszczają ciała i powracają przez oddychanie. Bogowie
składają się z najdoskonalszych atomów, a czas ich zniszczenia jest bardzo długi, rządzą
światem, a jako pokrewni ludziom mogą być dla nich wzorem. Wyróżnił też dwa poznania:
pewne (rozum) i niepewne (zmysły).

Sofiści

Byli nauczycielami w Atenach pobierający opłatę za swoje lekcje, co sprowadziło na nich

wiele krytyki. Cnotę (arete) jako najwyższe dobro uznawali za dostępne każdemu, a nie jak
wcześniej sądzono zależała od urodzenia. Nauczali sztuki przemawiania i przekonywania
innych (retoryka). Głosili względność prawdy (relatywizm), jej kryterium są doświadczenia
zmysłowe (sensualizm) lub użyteczność praktyczna, prawo i prawdy moralne są wynikiem
umowy (konwencjonalizm).

Sokrates (469 - 399 r. p.n.e.)

Prawdopodobnie był uczniem Anaksagorasa i Archeleosa. Swoje poglądy głosił wyłącznie w

formie ustnej, uważając ją za najdoskonalszy sposób nauczania. Prowadził ze swoimi
uczniami liczne dysputy, przez stawianie pytania zachęcał do znalezienia odpowiedzi, sądził,
że wiedza nie jest czymś czego można się nauczyć, gdyż jest już ona w nas, wystarczy ją tylko
wydobyć. Za najwyższą prawdę uważał dobro, zaś zło określał jako skutek niewiedzy. Zatem
cnota to wiedza.

1
Platon (427 - 347 r. p.n.e.)

Najwybitniejszy z uczniów Sokratesa, który przekazał nam jego nauki w formie dysput w
trzech częściach: dialogi sokratyczne, dialogi okresu średniego i dialogi okresu późnego. W
ostatnim, Sokrates nie bierze już udziału w rozmowie, a się tylko przysłuchuje. Nauczał w
gaju poświęconym herosowi Akamedesowi, stąd Akademia Platońska. Podzielił ludzką duszę
na trzy częsci: zmysłową, emocjonalną i rozumną, gdzie jedna z nich jest dominująca. Platon
był też twórcą wizji utopijnego państwa. Podzielił zatem społeczeństwo na trzy grupy: władcy
(tu filozofowie), obrońcy i lud (ci którzy wytwarzają dobro). Platon potępiał artystów jako
tych, którzy nie wnoszą nic użytecznego do społeczeństwa. Władzę dodatkowo dzielił na
sakralną, wojenną i ludu. Wyznaczył też cnoty kardynalne - męstwo, umiarkowanie, mądrość
i sprawidliwość oraz liche - chęć bogactwa, władzy i sławy. Do jego nauk nawiązywał
wyraźnie Cyceron w swoich rozważaniach O Państwie.

Arystoteles (384 - 322 r. p.n.e.)

Uczeń Platona i późniejszy wychowawca Aleksandra Macedońskiego, pierwszy realista i

prawdopodobnie najwybitniejszy myśliciel okresu starożytności. Dokonał podziału nauk na:
teoretyczne - dla samej wiedzy, praktyczne - dla jej wykorzystania i pojetyczne - dla
wytwarzania przedmiotów. Z nauk teoretycznych najważniejsza jest metafizyka jako
poszukiwanie ludzkiego poznania. Stworzył też hierarchię bytów: przyczyna materialna -
budulec bytu, formalna - uformowanie materii, sprawcza - powstanie bytu musi być
spowodowane działaniem czegoś z zewnątrz i celowa - powstanie ma czemuś służyć. Byt jest
według niego pewną przypadłością (np. talent muzyczny nie jest istotą danej osoby, a czymś
co jej się trafiło). Istnieją też byty, które nie podlegają zniszczeniu (np. czas - gdyż jego koniec
oznaczałby, że musi znowu powstać w imię cykliczności dziejów). Byt zatem jest prawdą, a
niebyt fałszem.

stoicy

Nurt został zapoczątkowany przez Zenona z Kition (335 - 263). Według niego szczęście daje
tylko cnota, uniezależniająca go od wszelkich okoliczności i ucząca życia zgodnie z naturą.
Powinna prowadzić do obojętności wobec wszystkiego, postulował wyzbycie się uczuć
(apatia), gdyż to one wprowadzają człowieka w błąd, gdyż odbierają zdolność racjonalnego
myślenia, zaś wartość moralną uzależniał od intencji. Wybitnym stoikiem rzymskim był
Seneka (4 r. p.n.e. - 65 r. n.e.), którego poglądy są zbliżone do tych chrześcijańskich (stąd
teoria jego znajomości ze świętym Pawłem). Podkreślał dualizm duszy i ciała, ta druga jest
przeszkodą i ciężarem. Dusza jest prawdziwym człowiekiem, w niej jest boski duch, który
przemierza świat i utrzymuje wszystko w istnieniu. Filozofia służy wyzwoleniu duszy z
ograniczający ją namiętności ciała, osiągnięcia wewnętrznej wolności i szczęścia. Jej
najważniejszym narzędziem jest codzienny rachunek sumienia, napomnienia moralne mają
wzmocnić siłę dobrej woli. Człowiek musi dążyć do ideału, życie jest czasem

2
samodoskonalenia się. Cnota, jako najwyższa wartość jest dostępna wszystkim, dlatego
wszyscy są równi, podstawą są miłość i braterstwo.

Epikur z Aten (341 - 270 r. p.n.e.)

Opozycyjna szkoła do tej stoickiej. Epikur był zdania, że sensem ludzkiego życia jest
poszukiwanie szczęścia. Filozofię dzielił na trzy działy: badanie przyrody, etykę i teorię
poznania. Sposobem na szczęście jest przyjemność, należy jednak uważnie patrzeć na nie, by
pojąc co naprawdę jest przyjemnością. Pragnienia podzielił na trzy kategorie: naturalne i
konieczne (odżywianie się), naturalne, ale niekonieczne (seksualne) i urojone (bogactwo,
sława). Ograniczenie tych dwóch ostatnich zapewnia harmonię i szczęście. Bogów uważał za
najdoskonalsze istoty, które jednak nie mają wpływu na losy człowieka.

cynicy

W starożytności charakteryzowali się postawą samorealizacji i poru wobec hipokryzji

społeczeństwa. Odseparowania się od niego.

2. Średniowiecze
Augustyn (354 - 430 r.)

Przykład nawrócenia odnoszący się do historii świętego Pawła, twórca najważniejszej

doktryny Kościoła do czasów Tomasza z Akwinu. Uważał religię i filozofię za zgodne sobie,
chrześcijaństwo jest prawdziwą mądrością szukaną przez filozofów. Nauka ta może posłużyć
lepszemu poznaniu Boga, w ten sposób uzasadniał jego istnienie oraz nieśmiertelnej duszy.
Istnienie czegokolwiek uzasadnia istnienie najwyższej prawdy - Boga. Dusza jest
nieśmiertelna, a jej sensem jest ponowne połączenie się z Bogiem. Teorią poznania jest
iluminacja - oddziaływanie Boga na duszę. Trójca jest wyjaśnieniem trójelementowej
umysłowości człowieka: pamięć, intelekt i wola. Bóg jest odwiecznym sprawcą wszystkiego,
zaś człowiek nie potrafi tworzyć bytów, a jedynie wykorzystać to co już Bóg stworzył.
Pierwszym etapem tworzenia jest powołanie dwóch natur: duchowej i materialnej, gdzie
pierwsza działa na drugą. Bóg obdarzył człowieka wolną wolą, która sprowadziła na niego
grzech, bez łaski boskiej nie można z niego wyjść. Augustyn też twierdził, że są dwa państwa:
Kościół i państwo świeckie, gdzie to drugie przeminie, zaś człowiek ma być posłuszny
świeckiemu państwu tam, gdzie nie jest to sprzeczne z Kościołem.

Anzelm z Canterbury (1033 - 1109r.)

Jako pierwszy średniowieczny myśliciel głosił nauki Augustyna opierając się na racjonalizmie.
Wiarę opierał na zrozumieniu. Podał kilka argumentów na istnienie Boga np. jeśli Bóg jest
istotą doskonałą to muszą mu przysługiwać wszelkie zdolności w tym istnienie lub jeśli coś
istnienie to musiał to coś ktoś stworzyć. Człowiek jest predestynowany wyłącznie do dobra,
czyli swojego przeznaczenia, ale konieczna jest ingerencja Boga.

3
Tomasz z Akwinu (1224 - 1274 r.)

Twórca nowej doktryny Kościoła, zgłębiający nauki Arystotelesa. Podstawą wszystkiego jest
materia, po niej przychodzi forma, a na koniec jest istnienie. Nikt nie jest w stanie pojąc
natury Boga, zaś człowiek składa się z dwóch elementów: duszy i ciała, pierwszy stanowi
jedność, a drugi materię. Muszą ze sobą współgrać, by człowiek mógł działać, po śmierci
musi dość do kolejnej jedności - zmartwychwstania. Człowiek ma dążyć do dobra, a zła
unikać. Tomasz swych rozważaniach kierował się aprioryzmem, a nie doświadczeniem, więc
podanego przez niego dowody na istnienie Boga są niesprawdzalne: Ktoś daje wszystkiemu
ruch, istnienie, zatem Bóg jest Bytem Koniecznym, który nadaje prawdę, dobro i piękno. Jest
nadzorcą wszelkiej celowości.

Wilhelm Ockham (1290 - 1349)

W swoich rozważaniach wychodził od nadawania nazw, gdyż to one kształtują nasze

wyobrażenia o czymś. Nazwy dzielą się na trzy rodzaje: osobowe (np. pies to ssak), prosta
(np. pies to gatunek) i materialna (np. pies ma cztery łapy). Istnieją tylko pojęcia ogólne,
które można orzekać oraz odpowiadające im nazwy. Teoria poznania w dwóch gałęziach:
intuicyjna - istnienie przedmiotu i abstrakcyjna - jego istota. Istnienie Boga nie jest oczywiste,
ponieważ nie poznajemy go intuicyjnie. Uważał, że stwarzanie nie wyklucza nieskończonego
ciągu przyczyn, bo to co zachowuje coś innego musi istnieć, dopóki istnieje coś
zachowywanego. Zatem gdyby liczba przyczyn była nieskończona istniałaby aktualna
nieskończoność, co jest niemożliwe. Mimo to ważną rolę odgrywa wszechmoc, jest nam
znana dzięki objawieniu, ale świat jest inny niż sądzono, celem są poszczególne byty
jednostkowe. Wola jest koniecznym założeniem moralności, ale człowiek nie musi chcieć
dążyć do szczęścia. Na skutek grzechu pierworodnego człowiek utracił zdolność właściwego
działania. Nadano mu za to władzę, o którą walczy z innymi, dlatego Bóg stworzył ochronę
własności jako prawo.

3. Nowożytność
Galileusz (1564 - 1642)

Twórca współczesnej nauki, dokonał dehumanizacji teorii Arystotelesa i wykluczenia z niej

przyczyny sprawczej, a wywyższył celową. Fakty należy zebrać i uporządkować oraz nadać im
postać teorii matematycznej. Jednocześnie badacz przyrody winien zrezygnować z ambicji
nakierowanej na odkrywanie celu badanych zjawisk (finalizm), a koncentrować się na
badaniach ich przyczyn.

Kartezjusz (1596 - 1650)

Punktem wyjścia dla jego rozważań był tzw. sceptycyzm metodologiczny. Nie po to szukał
niezgodności pojęć, by wszystkie odrzucić, ale po to, by znaleźć pewny fundament wiedzy.
Można podważyć istnienie każdego przedmiotu, ale nie podmiotu poznającego. W duszy jego

4
jest idea Boga. Jest najdoskonalsza, więc nie może być jego tworem, musi być wszczepiona z
zewnątrz. Bóg gwarantuje istnienie przedmiotu i jego poznanie, ale już nie jej prawidłowości,
gdyż błąd jest rzeczą ludzką. Kartezjusz był zwolennikiem dedukcyjnej koncepcji wiedzy,
która domaga się aksjomatów. Zajmował się głównie teorią poznania - epistemologią.
Człowiek składa się z powłoki duchowej - której atrybutem jest myślenie oraz cielnej - której
atrybutem jest rozciągłość, czyli nieograniczona podzielność, odrzuca przez to atomy jako
budulec materii. Świat jest poruszany wedle czysto mechanicznych praw - np. wiry
odnoszące się do Układy Słonecznego. Wszystkie żywe istoty to maszyny, ale tylko ludzie
posiadają duszę. Ciało i dusza wzajemnie działają, jedno daje emocje, a drugie myślenie.

Immanuel Kant (1724 - 1804)

Ważny w jego rozważaniach był krytycyzm, określił go jako poszukiwanie filozoficzne

rozważające niemożliwości istnienia przedmiotu doświadczenia i poznania, lecz dotyczące
możliwości i warunki możliwości samego procesu wszelkiego doświadczenia i poznania,
dzięki któremu przedmiot jest dany człowiekowi. Poddał od wątpliwość wszystkie
dotychczasowe pojęcia - całą metafizykę. Rozważał filozofię jako naukę ścisłą, dokonując
analizę zdolności poznawczych człowieka i ich ograniczeń. Prawdziwe poznanie jest możliwe
tylko dzięki współpracy zmysłów i rozumu; jedno dostarcza wrażenie, a drugie porządkuje za
pomocą swoich kategorii. Kant odrzuca wszelkie spekulatywne wypowiedzi na temat duszy,
nieśmiertelności, Boga i wolności. Sądy dzielił na: analityczne - analizujące pojęcia definicji i
syntetyczne - rozszerzające wiedzę. Wedle etyki postulował wolność człowieka, jako istoty
rozumniej. Dobra wola przejawia się w respektowaniu wykonywania obowiązków.
Nieśmiertelność duszy jest koniecznym postulatem moralności, zaś istnienie Boga
gwarantuje sprawiedliwość. Uważał też, że granice poznania są ograniczone.

Artur Schopenhauer (1788 - 1860)

Był jednym z filozofów życia, wiecznie niezadowolonym, że jest mniej poważany od Hegla. Za
podstawę moralności uważał nie świadomość, a utożsamianie się z inną cierpiącą osobą. Nie
ma żadnej rozumnej zasady na świecie, świat sam w sobie jest (ślepą) wolą ujawniającą sie
pod różnymi postaciami (siła fizyczna, wola życia), a dla nas ze wszystkich swoimi
przedmiotami jest przedstawieniem. Sama wola jest nam dana nie jako przedstawienie, lecz
jako doświadczenie własnej ciała. Wola jest silniejsza niż intelekt i poznanie. Cierpienia
wynikające ze stałego niespełnienia można unikać jedynie w wyniku radykalnego negowania
woli, możliwość ucieczki daje też nirwana. Czasowe zagłuszenie popędów daje sztuka.

Fredrich Nietzsche (1844 - 1900)

Był uczniem Schopenhauera, jednak krytykował jego dekadenckie poglądy, sam nigdy nie
zgłębiał szczególnie nauk swoich poprzedników oraz określał siebie jako filologa, a nie
filozofa. Wiele czasu poświęcił na badanie kultury antycznej Grecji, która mocno go
fascynowała. Utworzył na jej podstawie dwie zasady: dionizyjską - siła tańca grążąca
kruchemu porządkowi miejskiemu i apolińska - harmonia, spokój. Ukazuje przez to piękno

5
greckiej kultury, w której życie jest poddane rygorom, ale nie podlega zniszczeniu. Człowieka
postrzegał jako zwierzę, czynniki ontologiczny i biologiczny mają równe znaczenie, czynnik
zwierzęcości utrzymuje sie jako konstytutywny składnik człowieka, a moment gdy rządzi
działaniami człowieka są jednocześnie momentami, gdy ponownie wchodzi w kontakt ze swą
spontanicznością i pozwala potwierdzić się swej naturze. Nie ma prawdy, są jedynie intencje,
to one kształtują rzeczywistość, wszystko zależy od punktu widzenia. Wola wiedzy nie musi
być wolą szlachetną, gdyż nie zawsze odnosi się do poznania świata, a do osiągnięcia władzy.
Żyjemy w świecie pozorów, jest on jedynym istniejącym światem. Głosi potrzebę
doświadczenia, zaś świat pozazmysłowy określa ułudą umysłów miałkich, ludzi słabych,
którzy szukają utopii, zasłony rzeczywistości lub szansy na lepszy byt po śmierci. Potępia
zatem religię. Używa pojęcia śmierci Boga, który oznacza zlikwidowanie zasłony do tworzenia
sobie barier, ma być panem samego siebie. Krytykował też postęp, gdyż ten tworzy
niewolników. Zresztą społeczeństwo podzielił na dwie grupy: panów i niewolników. Istniały
zatem dwie moralności - niewolników - stado i panów - ludzi silnych. Krytykował też ustrój
demokratyczny, a jego poglądy znalazły odzwierciedlenie w teorii Hitlera.

Sigismund Freud (1856 - 1939)

Twórcą ruchu psychoanalitycznego był Sigismund Freud. Głosił on pogląd, że człowiek jest
zniewolony własną biologią (determinizm biologiczny), wszystkie zjawiska psychiczne nie są
przypadkowe, ale związane ze sobą (determinizm psychiczny), a znaczną rolę odgrywają
rodzice (determinizm dzieciństwa). Freud zwracał również dużą uwagę na rolę popędów,
czyli psychiczna reprezentacja pobudzenia pochodzącego z wnętrza organizmu. Freud
wyróżnił następujące popędy : libido (popęd do życia), thanatos (popęd do śmierci) i eros
(popęd do miłości). Świadomość to podstawowy stan psychiczny, w którym jednostka zdaje
sobie sprawę ze zewnętrznych i wewnętrznych zjawisk. Przedświadomość obejmuje treści
nie będące obecnie w sferze świadomości, a nieświadomość treści nieakceptowane przez
świadomość. Freud rozróżnił też w nas trzy części struktury osobowości. Pierwsza jest ID,
sfera popędowa, człowiek chce zrealizować swoje potrzeby za wszelką cenę, jego
ograniczeniem jest superego, a rozjemca między nimi jest ego. Freud podczas zajęć z ludźmi
zwracał uwagę na skojarzenia i sny. Stwierdził, że rolą snów są: fantazje, marzenia na jawie,
koszmary, utrwalanie wiedzy. Rytm dobowy z kolei zapewnia właściwe funkcjonowanie
naszego organizmu.

Erich Fromm (1900 - 1980)

Człowiek pierwotnie jest istotą społeczną i pod wpływem społeczeństwa z określonego kręgu
kulturowego, rodziny, kształtuje sie jego charakter. Napędem działania nie jest popęd, ale
właśnie charakter społeczny. W trakcje rozwoju, w imię wartości oraz ideałów kulturowych,
człowiek próbuje opanować świat przyrody uzyskując w ten sposób wolność od czegoś.
Fromm pogłębił wątki wizji świata psychicznego jednostki. Dal podstawy do stworzenia
nowej psychoterapii opartej o pozytywne procesy rozwoju człowieka.

6
TRZY Najważniejsze POJĘCIA W FILOZOFII

Ontologia - dział filozofii zajmujący się badaniem struktury rzeczywistości i pojęciami takimi
jak: byt, istota, istnienie, przedmiot i jego własności, przyczynowość, czas, przestrzeń,
konieczność i możliwość.

Epistemologia - teoria poznania, zajmuje się relacjami między poznawaniem, poznaniem a

rzeczywistością. Rozważa takie pojęcia jak: prawda, przekonanie, sąd, spostrzeganie, wiedza
czy uzasadnienie.

Aksjologia - nauka o wartościach, wieloaspektowe rozważania teoretyczne dotyczące pojęcia

wartości, wywodzące się z etycznych koncepcji dobra.

Warto też znać:

Hedonizm - celem ludzkiego życia jest osiągnięcie szczęścia (według Arystypa).

Hylonizm - założenie, że wszystkie sfery rzeczywistości są stopami narastającego

zróżnicowania jednej całości.

Asocjacjonizm - wyjaśnienie działania umysłowego prawami kojarzenia (zbliżone do

behawioryzmu).

Determinizm - wszelkie zdarzenia są spowodowane ciągiem przyczynowo - skutkowym.

Fideizm - podstawowe poglądy religijne stworzone drogą Objawień nie są możliwe do

wyjaśniania w racjonalny sposób.

Necesytaryzm - w teologii pogląd, że Bóg podlega jakieś konieczności co ogranicza jego

wszechmoc.

Kazualizm - wszelkie wydarzenia są źródłem przypadku

Panpsychizm - pogląd wedle którego wszystko posiada duszę, również materia nieożywiona.

Personalizm - rozpatrywanie człowieka nie z punktu widzenia jego istoty, lecz wypowiedzi i
działań.

Imperatyw - nakaz moralny u Kanta, człowiek musi kształtować swoje postępowanie.

Antycypacja - u stoików i epikurejczyków uprzednia wiedza, wiedza wrodzona.

Empiryzm - pogląd wedle którego wszelkie wnioski są budowane na podstawie doświadczeń

Aprioryzm - pogląd wedle którego wszelkie wnioski są budowane na podstawie rozumu

7
8