1.

Kultura umysłowa i duchowa średniowiecza (główne nurty

filozoficzne, teologiczne, mistyczne).
Średniowiecze było okresem rozkwitu filozofii chrześcijańskiej. Pierwsze wieki średniowiecza nie wydały wielu
twórczych filozofów, choć zdarzały się wyjątki (Alkuin, Jan Szkot Eriugena). Wiek XI przyniósł rozwój dialektyki
(tzw. sofistyka średniowieczna) i sporów wokół roli rozumu i logiki w życiu chrześcijańskim. Spory te
doprowadziły do bujnego rozwoju filozofii w wieku XII i XIII – w wieku XII przede wszystkim platonizmu i
augustynizmu, w wieku XIII scholastyki. Wiek XII to także okres sporu o uniwersalia. Wiek XIII przyniósł
załagodzenie sporów filozoficznych, był natomiast czasem budowania wielkich syntez, z których najważniejszą
jest Summa teologiczna świętego Tomasza z Akwinu. Wiek XIV to okres nominalizmu – od tego czasu
scholastyka upadała, dzieląc się na via antiqua (filozofia świętego Tomasza i Jana Dunsa Szkota) i via moderna
(filozofia nominalistów, przede wszystkim Ockhama) i powoli ustępując miejsca humanizmowi i reformacji.
Teocentryzm - nazwa tego nurtu w filozofi pochodzi od greckiego Θεός (Theos) - Bóg i od łacińskiego centrum
- środek.
W filozofii, postawa będąca wyrazem przekonania, że Bóg jest przyczyną, ośrodkiem i ostatecznym celem
wszystkiego co istnieje. W tej perspektywie powinny być rozpatrywane zagadnienia dotyczące sensu istnienia,
dziejów i przeznaczenia człowieka. Religie monoteistyczne: judaizm, chrześcijaństwo i islam są teocentryczne,
jednak ze względu na odmienne podejście doktrynalne i ewolucję myśli filozoficznej na przestrzeni dziejów
różnie interpretują stosunek idei teocentrycznych do praktyki życia społecznego i indywidualnego. Często
teocentryzm przeciwstawia się antropocentryzmowi (gr. „ukierunkowanie na człowieka”), który ludzkie
istnienie, doświadczenie i wartości uważa za swój kierunek i przewodnika.
Teocentryzm występował w starożytnych filozofiach religii i myśli wielu filozofów. Platon określa Boga jako
"Pierwszą Przyczynę" wszelkiego istnienia i wszelkiej wiedzy, "Najwyższe dobro". Arystoteles nazywa Boga
nieruchomym Pierwszym Motorem wszystkich rzeczy, Tym, który porusza wszystko, sam pozostając w
bezruchu. Plotyn posuwa się dalej na tej drodze myślenia i głosi, że myśl musi pozostać w tyle za tym, co
nazywa Jeden (Jedyny).
Teocentryzm był głoszony przez Kościół katolicki w okresie Średniowiecza, gdy nauka i filozofia miały pomagać
w głoszeniu oficjalnej doktryny kościelnej. Zgodnie z filozofią teocentryzmu prawie wszystkie przejawy ludzkiej
twórczości artystycznej miały na celu głoszenie potęgi Boga(zgodnie z hasłem Ad maiorem gloriam Dei - na
większą chwałę Bożą). Bóg jest też odpowiedzią na wszelkie pytania i wątpliwości. Św. Augustyn głosił:
“Pragnę poznać Boga – i nic więcej”

Augustynizm:

Św. Augustyn (354 – 430) należał do sekty manichejczyków, później myśl swoją nakierował ku
neoplatonizmowi.
manichejczycy – sekta religijna, głosząca dualny podział świata na dobro – zło, ciemność – jasność, ducha
– materię.
Należy do wielkich chrześcijańskich neoplatoników. Połączył on myśl platońską, starożytną, z
chrześcijaństwem. Nie widział dużych sprzeczności pomiędzy myśleniem Platona a chrześcijaństwem. Uważał
na przykład, iż platońskie idee istniały w umyśle Boga jeszcze przed stworzeniem świata. Uważał jednak, iż dla
ludzkiego rozumu nie wszystko jest możliwe do pojęcia – i w związku z tym Boga nie można do końca
zrozumieć, można się do Niego przybliżyć tylko przez wiarę.
NEOPLATONIZM – prąd filozoficzny, korzystający z myśli
Platona.

Największe dzieło św. Augustyna to Confessiones (czyli Wyznania).

Św. Augustyn, tak jak większość myślicieli i filozofów w jego epoce, tworzył i pisał po łacinie. W jego
koncepcji filozoficznej widoczny jest podział świata na dwie sfery – duchową, idealną oraz materialną,
niedoskonałą. Centrum i ośrodkiem świata oraz wszelkich działań jest Bóg. Jest to tzw. teocentryzm.
Poglądy św. Augustyna:

1. Koncepcja Boga
Na pierwszym miejscu wśród źródeł do opracowania tego zagadnienia Augustyn stawiał Pismo Święte.
Czytając dzieła Augustyna można zauważyć, iż stale się na nie powołuje, cytuje je oraz objaśnia. Stara się
ponadto, by jego filozofia przede wszystkim tłumaczyła tekst Pisma Świętego. Drugim źródłem jest
neoplatońska koncepcja w filozofii. Imię Boga, nad którym się zastanawia św. Augustyn, zostało przez niego
zaczerpnięte z Biblii, gdzie Bóg przedstawia się jako „Jestem, który Jestem”. Oznacza to, iż Bóg istnieje w
stopniu najwyższym, jako byt najwyższy. Augustyn w swej koncepcji Boga objaśnia również współistotność
osób boskich – Bóg jest bytem oraz substancją w sensie pełnym, elementy te są współistotne. Ponadto
pochodzenie osób boskich jest wewnętrzne, a nie zewnętrzne (osoby boskie nie pochodzą od czynników
będących poza nimi, na zewnątrz, ale od siebie wzajemnie, czyli z wewnątrz). Pochodzenie osób, jako że jest
wewnętrzne, odbywa się wewnątrz Boga i jest to opis wewnętrznego życia boskiego. Oznacza to ponadto
równość osób w Trójcy Święj. Św. Augustyn wykazał ponadto, iż Bóg istnieje w taki sposób, iż wszystko inne
od niego pochodzi. Trójca św. – Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Św., pochodzą od siebie wzajemnie. Syn Boży,
określany mianem Logosu, Słowa, pochodzi odwiecznie od Ojca. Odbywa się to przez tzw. zrodzenie (łac.
generatio). Konsekwencją takiego pochodzenia jest podobieństwo Syna do Ojca, bycie na jego obraz. Logos,
czyli Syn, oświeca każdego rodzącego się człowieka, stąd też w człowieku są prawdy ostateczne i konieczne, do
których nie dochodzi sam. Świat, w którym żyje człowiek, jest zmienny, istnieją jednak w nim prawdy
niezmienne. Ich źródłem musi być – według św. Augustyna – Bóg, jako jedyny byt niezmienny i dający
niezmienność.

2. Koncepcja stworzenia
Jako że św. Augustyn całość swojego systemu filozoficznego opierał na chrześcijaństwie, stąd też stworzenie
świata zostało wywiedzione od Boga. Bóg stworzył świat ex nihilo – z nicości, z niczego. Jedyną przyczyną
stworzenia była boska wola stwórcza. Można więc na tej podstawie wysnuć wniosek, iż Bóg stworzył świat
również ex amore, czyli z miłości.
Pomiędzy najdoskonalszym bytem, jakim jest Bóg, a ludźmi, bytami niedoskonałymi, znajdują się aniołowie. W
hierarchii bytów stworzonych poniżej człowieka znajduje się materia
.
3.Człowiek i poznanie
W koncepcji człowieka i jego możliwości poznania widoczne są silne wpływy Starożytności, w które wplecione
zostały przez filozofa wątki chrześcijańskie.
Definicja człowieka, którą posługiwał się Augustyn, została zaczerpnięta od starożytnego filozofa Platona –
człowiek jest duszą, posługującą się ciałem. Jak widać, człowiek jest przede wszystkim duszą – niecielesną,
intelektualną, wieczną i niezmienną. Dusza może istnieć samodzielnie, bez kontaktu z ciałem, ciało nie wpływa
na duszę. Człowiek w świecie istnieje pomiędzy bytami wyższymi, czyli aniołami, a niższymi, czyli zwierzętami.
Człowiek, świadomy takiego umiejscowienia pośród stworzenia, jest wewnętrznie rozdarty i pozostaje w
konflikcie pomiędzy swoją cielesnością a duchowością.

4. Etyka
Św. Augustyn korzystał z koncepcji prawa naturalnego
Prawo naturalne – Jest to prawo, które zostało wpisane w serce i duszę człowieka nie przez niego samego, ale
przez Boga. Jest to prawo niezmienne, każdy człowiek jest zdolny do jego odczytania. Są to podstawowe zasady
moralne wpisane we wnętrze każdego człowieka.
Jak zauważył Augustyn, świadomość tychże zasad wpisanych w serce człowieka to sumienie.

5. Polityka
Najsłynniejszym dziełem św. Augustyna, odnoszącym się do sfery polityczno-społecznej, jest De civitate Dei,
czyli O państwie bożym.
Człowiek w swoim dążeniu do ideałów nie jest sam. Pomaga mu w tym instytucja państwa – czyli grupa ludzi,
którzy dążą do dobra wspólnego. Państwa dzielą się na dwa rodzaje – państwo Boże i państwo ziemskie. Choć
chrześcijanie żyją w przemijających państwach ziemskich, to mimo to łączy ich wspólna miłość do Boga.
Kościół więc jest państwem, bowiem tworzą go ludzie przesiąknięci ideałem dążenia do Boga. Państwo
niebieskie – Boże – Kościół – dąży do dóbr i pokoju niebieskiego, a jego celem ostatecznym jest zbawienie
wszystkich jego członków.
Historia świata jest historią zmagania się dwu porządków – państwa Bożego oraz państwa ziemskiego. Zasada
dobra wspólnego jest zaś pokój, który tworzy porządek. Istnieje wojna sprawiedliwa, która służy
zaprowadzeniu pokoju – w takim przypadku jest etycznie usprawiedliwiona.
Święty Augustyn jest także autorem słynnej maksymy
„Diloge et quod vis fac” – czyli „Kochaj i rób co
chcesz”
Podsumowanie filozofii św. Augustyna – główne założenia

 Bóg jako dobro najwyższe – Absolut;

 By poznać Boga, należy najpierw poznać swoją duszę, czyli miejsce wewnątrz człowieka, w którym
mieszka prawda;
 Boga można bardziej poznać przez wolę i wiarę, a nie rozum;
 Świat stworzony przez Boga jest dobry, ale istnieje w nim zło;
 Istnieje dobro absolutne;
 Człowiek czyni zło, gdy odwraca się od dobra, czyli od Boga (zło wynika z działania istot ludzkich,
pochodzi od człowieka; dobro od Boga)
 Bóg jest dobry i zbawia człowieka.
 Skrajny teocentryzm
 Dualizm Boga i świata
 Egzemplaryzm metafizyczny
 Przekonanie o możliwości znalezienia przez człowieka prawdy we własnym wnętrzu, a nie otaczającym
go świecie
 W etyce: powiązanie pojęcia wolności z koncepcją predestynacji
 Pojmowanie dziejów jako walki dobra ze złem
 Ponad światem rzeczy istnieje świat boskich idei
 W naturze wszystko posiada nadprzyrodzone uzasadnienie
 Stała jest przewaga Boga nad światem i Jego nieustanna interwencja w bieg spraw ziemskich.

TOMIZM:

Św. Tomasz z Akwinu (1225 – 1274) jest niewątpliwie najbardziej znanym i największym filozofem epoki
średniowiecznej, a – zdaniem wielu naukowców – również epok następnych. Stworzył on kompleksowa teorię
filozoficzną, obejmującą całość zagadnień, jakie były ważne dla ówczesnego społeczeństwa oraz dla nauki.
Połączył myśl arystotelesowską z myślą chrześcijańską.
Do jego najważniejszych dzieł zaliczamy: Summę teologiczną, Summa contra gentiles (czyli Sumę przeciw
poganom). Św. Tomasz opisał w nich swoją teorię na temat Boga, człowieka, możliwości poznania, etyki,
polityki.
Uważał, iż człowiek swoim rozumem może pojąć wszystko, w ten sposób próbował też wytłumaczyć istnienie
Boga (poprzez stworzenie tzw. 5 dróg dowodzących istnienia Boga). Drogą do poznania Boga miała być
obserwacja świata.
1. Polityka
Św. Tomasz zastanawiał się, jaki ustrój jest najlepszy. Spośród trzech ustrojów – monarchii, arystokracji i
demokracji – stworzył koncepcję ustroju idealnego. Brał on najważniejsze elementy ze wszystkich pozostałych
ustrojów. Z monarchii czerpał koncepcję rządów jednostki, co tworzyć miało jedność społeczeństwa oraz
skuteczność rządów. Z arystokracji – grupę doradców, która pomaga jednostce rządzącej podejmować
decyzje. Z demokracji zaś – wybieranie rządzących w wyborach.
2. Etyka
Dobro i zło może być rozpatrywane przez każdego człowieka i przez jego intelekt (a nie wolę, bowiem wola
służy do „chcenia”, a nie poznania dobra i zła). Sumienie, które jest obecne w każdym człowieku, pozwala mu
na ocenę dobra bądź zła. Dobre działanie rodzi w człowieku cnotę, czyli usprawnienie do czynienia dobra.
3. Człowiek
Człowiek jest istotą duchowo-cielesną. Jest złożony z duszy i ciała. Człowiek po śmierci nadal żyje w postaci
duszy, ale nie jest już w pełni człowiekiem – brakuje mu bowiem ciała.Człowiek jest ponadto istotą społeczną,
stąd też naturalnym dla niego środowiskiem są różne społeczności. Najwyższa ze społeczności, w których
człowiek może się zrealizować, jest państwo.
4. Bóg
Św. Tomasz stworzył tzw. dowody na istnienie Boga, nazywane także drogami św. Tomasza do uznania
istnienia Boga.
5 dróg św. Tomasza prowadzących do uznania istnienia Boga (tzw. dowody na istnienie Boga):

 Droga z ruchu. Każdy ruch wymaga, by był byt – obiekt, który jest poruszany i taki, który porusza.
Tomasz pytał, kto porusza obiektem poruszającym. Gdyby poruszał się on sam z siebie, to musiałby
być odwiecznym, a tak nie jest w przypadku żadnych istot. Stąd też wymagany jest poruszyciel z
zewnątrz – Bóg.
 Droga z przygodności rzeczy. Obiekty, byty, nieustannie się zmieniają, powstają i giną. Ich istnienie nie
jest konieczne, ale tylko możliwe. To zaś, co jest możliwe, domaga się istnienia bytu koniecznego,
który byłby początkiem dla wszystkich innych bytów.
 Droga ze stopni doskonałości. Żadna z rzeczy przygodnych, istniejących na świecie, nie jest doskonała
w stopniu najwyższym – może się tylko zbliżać do doskonałości. Musi istnieć byt, który miałby w sobie
wszystkie doskonałości w stopniu najwyższym, absolutnym.
 Droga z celowości. Wszystkie rzeczy, byty, ciała, mają jakiś cel i ze względu na niego działają. Stałość, z
jaką ten cel osiągają, nie jest przypadkowa. Musi istnieć byt, który tymi dążeniami kieruje.
 Droga z przyczynowości. Droga ta przedstawia byt w jego przyczynach wewnętrznych i zewnętrznych.
Byt nie jest sam z siebie swoją przyczyną, nie pochodzi sam od siebie. Jedyną możliwością zaistnienia
bytu jest przyczyna zewnętrzna. Przyczyna taka nie może być bytem stworzonym, bowiem sama jest
przyczyną bytów stworzonych. Tym samym musi być istotą niestworzoną - Bogiem.

BYT (w rozumieniu św. Tomasza) – to, co realnie istnieje.

Cechy charakterystyczne tomizmu to:

 punktem wyjścia jest pierwotne, przednaukowe poznanie bytu - poznanie potoczne. Byt istnieje
niezależnie od tego czy został poznany, jego strukturę stanowią: akt istnienia, forma i materia
 podstawowe pojęcia to akt (urzeczywistnienie) i możność (potencjalność) oraz istota i przypadłość.
Ruch w tomistycznym ujęciu znaczy przede wszystkim przechodzenie ze stanu możności, do
urzeczywistnienia i na odwrót (przemijanie).
 prawda, dobro i piękno to powszechne atrybuty bytu. Zło jest brakiem dobra i nie ma swej substancji.
Każdy byt w sposób naturalny dąży pełnego urzeczywistnienia swej natury (swej doskonałości).
 dusza ludzka jest rozumną, jednostkową formą człowieka. Połączenie duszy i ciała jest celowe, bo
dusza może poznawać świat tylko poprzez zmysły ciała. Istnieją formy rozumne pozbawione ciała
(aniołowie), poznające rzeczywistość bez pośrednictwa zmysłów.
 człowiek posiada władze poznawcze i pożądawcze,
 Rozum nie niszczy wiary, lecz ją udoskonala,
 Człowiek jest istotą społeczną, a władza monarchy pochodzi od Boga.

FRANCISKANIZM

Św. Franciszek z Asyżu żył w latach 1182 – 1226. Jego prawdziwe nazwisko brzmiało Giovanni di Bernardone.
Pochodził z bogatej rodziny kupieckiej. Wiódł życie wędrownego kaznodziei. Założył zakon żebraczy braci
mniejszych, nazwany później franciszkanami. Najważniejsze dzieło nurtu franciszkańskiego to Kwiatki św.
Franciszka - anonimowy zbiór legend o św. Franciszku i jego towarzyszach.
Św. Franciszek zapoczątkował wielki ruch filozoficzno-religijny – tzw. franciszkanizm. Był to ruch odnowy
moralnej. Jego podstawą była radosna, prosta wiara, płynąca z miłości do Boga i całego stworzenia.
Franciszkanizm przepełniony był ewangeliczną zasadą ubóstwa oraz miłosierdzia, braterstwa i pomocy
potrzebującym.

Główne założenia franciszkanizmu:

 życie człowieka nie musi być wieczną ascezą, bolesnym oczekiwaniem na śmierć, może być afirmacją
świata i jego piękna;
 sens życia człowieka tkwi w miłości braterskiej i chwaleniu Boga Stwórcy;
 radość ludziom daje obcowanie z przyrodą i jej pięknem; świat jest domem człowieka, człowiek jest
częścią natury; św. Franciszek kochał wszystkie stworzenia, całą przyrodę;
 ubóstwo to wyraz miłości do bliźniego, miłość daje ludziom radość, a ta prowadzi do świętości; św.
Franciszek wyrzekł się wszelkich bogactw, tak samo czynili jego bracia;
 ubóstwo uczy pokory; Franciszek mówił "Jestem tak mały, że mogę zmieszać się z pyłem";
 wypełnianie nakazów ewangelicznych jest możliwe do urzeczywistnienia, należy wprowadzać je w
życie, postępować tak, jak Chrystus;
 ostatecznym szczęściem dla człowieka jest śmierć,
 filozofia wszechogarniającej miłości do świata i wszelkiego stworzenia jako dzieła Boga.

SCHOLASTYKA

Twórcami scholastyki byli Albert Wielki i św. Tomasz z Akwinu. Scholastyka jest to pewien okres w filozofii
chrześcijańskiej, zbiór nurtów, których podstawowym założeniem była próba uzgodnienia prawd wiary
chrześcijańskiej z rozumem naturalnym. Scholastyka była metodą rozumowania polegającą na ścisłym
stosowaniu ustalonej procedury. Na rozumowanie scholastyczne składało się komentowanie tekstu, dyskusja i
wyciąganie wniosków.

Podstawowe założenia scholastyki:

 Dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne, można jednak uzasadnić je rozumowo.

 Metody rozumowego dowodzenia przejęto z Logiki Arystotelesa.
 Scholastyka stała się podstawą teologii, czyli nauki o Bogu.

Św. Anzelm z Cantembury

Ten filozof dokonał dużo dla rozwiązania jednego z ważniejszych średniowiecznych sporów filozoficznych, a
mianowicie sporu dialektyków i antydialektyków (czyli sporu filozofii i teologii bądź też rozumu i wiary). Uznał,
iż najpierw musi zaistnieć wiara, która człowieka oczyszcza i kształtuje. To wiara oczyszcza intelekt z grzechu i
prowadzi do prawdy. Tak oczyszczony umysł napędzany jest do wiedzy.

MISTYCYZM:

Teologiczna dziedzina religii badająca mistykę, hipotetyczne zjawiska religijne polegające na bezpośredniej
łączności z Bogiem lub inną formą absolutu. W sensie bardziej ogólnym mistycyzm, to kierunek religijno-
filozoficzny zakładający możliwość bezpośredniej łączności z Bogiem. To pozarozumowy kontakt z Bóstwem,
tylko obcowanie z Bogiem jest sposobem poznania prawdy Mistycy, którzy starali się również słowem
przekazać to, co w ich doświadczeniu mistycznym jest niewyrażalne, uważali, że do tych prawd powinno się
docierać bezpośrednio przez wsparcie łaską, modlitwę, kontemplację, medytację, uczucie, a nie tylko przez
poznanie rozumowe, jak głosi to scholastyka. Za narzędzie mistyki uznawano: intuicję i
kontemplację(modlitwę). Mistycy uważali, że Bóg jest innej natury niż człowiek i dlatego bezpośrednie
poznanie Boga drogą naturalną jest niemożliwe. Do całkowitego poznania potrzebna jest specjalna łaska Boża.
Głównymi mistykami średniowiecza byli: św. Bernard z Clairvaux, Hugon od św. Wiktora, (ten ostatni łączył
mistykę Bernarda i scholastykę św. Anzelma). Na tle stosunku do scholastyki wytworzyły się dwie odmiany
mistycyzmu. Pierwsza, mistycyzm ekskluzywny, miała zastąpić scholastykę, druga natomiast tylko ją uzupełnić.