Filozofia ( gr. Philia-miłość ┼ sofia-mądrość ═philosophija-miłość mądrości ).

Podręcznik: W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I,II, III.

Podział filozofii:
1. Metafizyka ( Ontologia ) : nauka o bycie :
A) Kosmologia : nauka o przyrodzie.
B) Psychologia : nauka o duszy.
C) Teologia : nauka o Bogu.
2. Teoria poznania ( Epistemologia; Gnozeologia ) : nauka o poznaniu :
A) teoria poznania ( analizuje przebieg poznania ).
B) Krytyka poznania : ( ocenia wyniki poznania ).
3. Aksjologia:
A) Etyka : nauka o moralności.
B) Estetyka : nauka o pięknie.

Podział filozofii w Akademii Platońskiej:

1. Fizyka : teoria przyrody.
2. Logika ( dialektyka ) : rozważania o poznaniu.
3. Etyka : nauka o wartościach, o postępowaniu.

Podział Arystotelesa :
1. Filozofia teoretyczna ( fizyka; matematyka; filozofia pierwsza ).
2. Filozofia praktyczna ( zmierza do właściwego kierowania postępowaniem ) : etyka;
polityka; ekonomika; retoryka.
3. Filozofia pojetyczna ( jej zadaniem jest poznanie doskonałości wytworów ) : poetyka;
teoria sztuk; teoria rzemiosł.

Inne dyscypliny pomocnicze filozofii to np. : logika; kosmologia; psychologia filozoficzna;

filozofia religii.

Okresy rozwoju filozofii

1. Filozofia starożytna ( VI w. prz. Chr. – VI w. n. e. ).
2. Filozofia średniowieczna ( do w. XIV ).
3. Filozofia nowożytna ( w. XV – XXI ).

Podział nauk nauk ze względu na : A) przedmiot oraz B)metodę.

Ad. 1. A) Filozofia – nauka najogólniejsza;
C) Nauki szczegółowe: ☻przyrodnicze : fizyka, biologia itp.
☻humanistyczne : historia, socjologia; ☻formalne ( matematyczno- dedukcyjne ) :
matematyka i logika.

Metody badania naukowego to głównie : indukcja i dedukcja.

1
 Filozofia presokratejska ( presokratycy)

1. Jońscy filozofowie przyrody: Tales (624-547); Anaksymander (610-547); Anaksymenes

(585-525).
2. Heraklit z Efezu (544-484) i jego następcy.
3. Eleaci (szkoła elejska): Parmenides o poglądach przeciwnych Heraklitowi.
4. Tzw. fizycy V w. prz. Chr.: Empedokles, Anaksagoras oraz atomiści ( Leukipp i Demokryt)
którzy usiłowali pogodzić sprzeczne poglądy Heraklita i szkoły egejskiej ( Parmenidesa).

Tales ( 624-547 ) : wszystko powstało z wody i z wody się składa. Pierwsze zagadnienie filozofii
to zagadnienie początku świata. Pierwsi filozofowie głoszą hilozoizm: życie, zdolność ruchu
związane są z materią.

Anaksymander ( 610-547 ) : stawia pytanie o „początek”, „zasadę” rzeczy ( gr. arche, łac.
principium). Arche to wg. Anaksymandra apeiron, czyli bezkres. Używa też terminu „przyroda”
( natura, gr. fizys) jako tego, co w rzeczy niezmienne. To, co było na początku nie przestaje istnieć,
lecz przyjmuje inne formy.

Anaksymenes ( 585-525 ) : Zajmował się głównie meteorologią. Wedle jego poglądów arche to
powietrze: jest ono ilościowo nieskończone, wypełnia bezkres, wszystko, co ruchome posiada
duszę, a tą wyobrażali sobie Grecy jako powietrze właśnie ( tchnienie).

Heraklit („ciemny filozof”) : 1) arche to ogień; 2) wariabilizm ( pogląd o powszechnej zmienności

rzeczy ( panta rei ): 3) relatywizm ( przeciwieństwa się przenikają ); 4) koncepcja Logosu: świat
jest materialny i rozumny zarazem oraz odwieczny.

Parmenides ( Ksenofanes): 1) pojęcie bytu: byt jest to to, co jest. Byt jest, a Niebytu nie ma. Byt
nie ma początku ani końca, jest niezmienny, niepodzielny, stały i jeden; 2) Byt i Myśl są tym
samym: 3) Myśl jest różna od spostrzeżenia; 4) Dialektyka jako metoda filozofii.

Zenon z Elei ( 490-430) i jego paradoksy, np. paradoks żółwia i Achillesa, paradoks mety
pokazywały, że ruch jest niemożliwy,a skoro ruch jest formą zmiany, zatem zmiana nie jest
możliwa, czyli byt ( rzeczywistość ) jest niezmienny.

Powstał problem: czy rzeczywistość jest zmienna czy niezmienna?

Anaksagoras ( 500-427): 1) teoria Ducha ( Nous); 2) Infinitystyczna koncepcja przyrody

(wszystko składa się z pierwiastków).Pierwiastków tych jest nieskończenie wiele, podobnie jak
właściwości, cech rzeczy.

Demokryt z Abdery (460-360): 1) teoria atomów; 2) atomy są nie podzielne; 3) są w wiecznym

ruchu; 4) ruch ten odbywa się w próżni ( która jest niebytem ); 5) atomy posiadają cechy
ilościowe: kształt, położenie, porządek; 6) własności rzeczy są subiektywne.

Empedokles (490-470): istnieją cztery elementy ( Ziemia, Ogień, Woda i Powietrze) oraz dwie
siły ( Miłość i Niezgoda). Z tych czterech niezmiennych elementów składają się wszystkie
zmienne rzeczy.
Pitagoras (570-497). Założył związek o charakterze etyczno- religijnym. Działali w Italii ( nurt
italski filozofii). Poglądy:1)liczby są zasadą wszystkich rzeczy ( rozwinęli badania
matematyczne); 2) koncepcja duszy, którą przejęli od tzw. Kultu orfickiego: dusza jest
niematerialna, doskonalsza od ciała, może łączyć się z dowolnym ciałem, ciało jest dla duszy

2
więzieniem, zgrzeszyła, zatem musi się oczyścić. Drogi do oczyszczenia duszy to: A) pewne
praktyki rytualne; B) praca naukowa. Tę koncepcję duszy przejmie potem Platon, a dalej filozofia
chrześcijańska.

Klasyczny okres filozofii greckiej ( IV w. prz. Chr. ).

Sofiści ( Protagoras, Gorgiasz, Hippiasz). Byli wędrownymi nauczycielami retoryki, czyli sztuki
wymowy. Nauczali za pieniądze, dowodząc, iż każdy pogląd daje się utrzymać, byle człowiek
potrafił „dobrze mówić”. Głosili w teorii poznania : sensualizm, relatywizm, praktycyzm,
konwencjonalizm. Zasługą sofistów było: 1. Zapoczątkowali w filozofii okres humanistyczny; 2.
Zmienili panujące dotychczas w Grecji poglądy na wychowanie, głoszące że pewne cnoty ( gr.
Arete ) dostępne są jedynie ludziom pochodzącym z arystokracji.

1. Sokrates ( 469-399 prz. Chr.): 1) cnota (gr. arete) to dobro bezwzględne; 2) cnota łączy się
z pożytkiem i szczęściem; 3)cnota jest wiedzą ( intelektualizm etyczny): 4) istnieje w nas
daimonion (głos wewnętrzny) 5) Sokrates odkrył metodę indukcyjną, stosował ironię oraz
metodę elenktyczną i maieutyczną.

2. Platon ( Arystokles 427-347): 1) idealizm- obok rzeczy realnych ( jednostkowych) istnieją

idee ( przedmioty ogólne, byty wieczne, niezmienne); 2) rzeczy są odbiciem idei; 3) istnieje
Demiurg ( budowniczy świata); 4) człowiek to dusza uwięziona w ciele; 5) istnieje wiedza
wrodzona, rozumowa, która jest doskonalsza od zmysłowej; 6) dialektyka ( analiza pojęć)
jest najdoskonalszą metodą naukową; 7) w etyce najwyższe są dobra idealne, realne
powinny być im podporządkowane; 8) koncepcja idealnego państwa: władcy, wojownicy,
rzemieślnicy; 9) dusza składa się z trzech części: rozumnej, impulsywnej i pożądliwej:
koncepcja czterech cnót: mądrość, odwaga, panowanie nad sobą, sprawiedliwość.
3. Pogląd Platona to tzw. Idealizm. Idealizm występuje w dwóch podstawowych wersjach: A)
Idealizm ontologiczny ( metafizyczny ); B) Idealizm teoriopoznawczy
( epistemologiczny ).Ad. A) Idealizm ontologiczny występuje w dwóch podstawowych
odmianach: 1. Idealizm obiektywny – jest to pogląd głoszący, że jedynie istniejącym
samoistnym bytem jest idea, duch, absolut, bądź że byt taki istnieje niezależnie od
rzeczywistości materialnej, która jest jego tworem, pochodną lub przejawem ( Platon ); 2.
Idealizm subiektywny – jest to pogląd, który istnienie całej rzeczywistości sprowadza do
wrażeń, wyobrażeń, myśli istniejących w podmiocie.
Ad. B) Idealizm teoriopoznawczy jest to pogląd kwestionujący możliwość poznania
rzeczywistości zewnętrznej wobec podmiotu, występuje w dwóch zasadniczych odmianach :
1. Idealizm immanentny odmawia podmiotowi ( człowiekowi ) zdolności wykroczenia w
aktach poznawczych poza własne przeżycia psychiczne ( impresje, wrażenia, idee np. Berkeley
); 2. Idealizm transcendentalny kwestionuje możliwość poznania rzeczy samych w sobie,
ogranicza poznanie do świata zjawisk dostępnych w doświadczeniu współtworzonym przez
struktury 9 formy, kategorie ) poznającego umysłu ( Kant ).
Przeciwieństwem idealizmu filozoficznego jest realizm. Jest to pogląd uznający istnienie
rzeczywistości niezależnej od aktów świadomości oraz poznawalność przedmiotów zewnętrznych
względem podmiotu poznającego.
4. Arystoteles (384-322): 1) twórca logiki formalnej, metodologii nauk dedukcyjnych (system
aksjomatyczny), zoologii naukowej, psychologii ( gr. psyche- dusza), meteorologii, teorii
państwa i prawa konstytucyjnego, estetyki i etyki naukowej; 2) teoria substancji złożonej z
formy (aktu) i materii ( możności); 3) zasada „złotego środka” w etyce; 4) hilozoistyczna
koncepcja człowieka: człowiek to złożenie duszy i ciała; 5) empiryczna teoria poznania; 6)
koncepcja Pierwszego Poruszyciela; 7) teoria kategorii: substancja oraz przypadłości:
ilość, jakość, relacja, gdzie, kiedy, położenie, posiadanie materialne, czynność, bierność.

3
 Hellenistyczny okres filozofii greckiej ( III – I w. prz.. Chr.)

●Początek okresu wyznacza data bitwy pod Cheroneą (338 r. prz. Chr.) : Grecja traci
niepodległość państwową wchodząc w obręb Imperium Macedońskiego. Kultura grecka łączy się z
innymi tradycjami kulturowymi: indyjską, babilońską, żydowską. Następuje obniżenie poziomu
myśli filozoficznej, ale również jej rozpowszechnienie.

● Cechy filozofii tego okresu: a) rozwija się głównie etyka – filozofia staje się podporą moralną w
trudnej sytuacji politycznej. Podstawowym pytaniem jest zagadnienie: jak żyć, aby osiągnąć
szczęście ( gr. eudajmonia)?; b) filozofia rozwija się pod postacią szkół.

●Istnieją w tym okresie następujące szkoły filozoficzne: a) istniejące już wcześniej: Akademia
Platońska; Likeion Arystotelesa ( Liceum); b) nowe : Stoicka; Epikurejska; Sceptycka – te są
najważniejsze ; mniej znaczące: Cynicka, Cyrenaicy

●Cynicy: a) założyciel szkoły to Antystenes – uczeń Sokratesa; b) poglądy: etycznym ideałem

szkoły był pies ( gr. kynos – pies); nie uznawali pożyteczności żadnej nauki teoretycznej; głosili, że
rzeczy zewnętrzne, takie jak majątek, zdrowie, nawet życie są bez znaczenia; najgorsza ze
wszystkich jest przyjemność; skoro świat jest zły, należy się wyrzec uczestnictwa w świecie
(ascetyzm); jedynym dobrem zasługującym na pielęgnowanie i badanie jest cnota, którą cynicy
rozumieli jako niezależność od potrzeb; głosili postawę antyspołeczną – cnotę można osiągnąć
tylko indywidualnie; część ich poglądów została przejęta przez stoików; ze względu na
wykorzystywanie nauki przez niektórych cyników dla osiągnięcia korzyści, słowo cynik zyskało
znaczenie pejoratywne

●Cyrenaicy: a) założyciel szkoły to Arystyp z Cyreny; b) poglądy:☻przyjemność jest jedynym

dobrem ( hedonizm), przykrość jedynym złem; ☻przyjemność jest stanem chwilowym – trwa tak
długo, jak długo trwa bodziec; ☻przyjemność jest natury cielesnej; ☻przyjemność ma naturę
pozytywną; ☻przyjemności różnią się jedynie intensywnością – nie ma pomiędzy nimi różnic
jakościowych; ☻oddziałali 100 lat później poprzez epikureizm

● Stoicy: a) założyciel szkoły Zenon z Kition ( 336-264) – był cynikiem około 300 r. założył w
Atenach własną szkołę mieszczącą się w malowanej bramie ( gr. stoa poikile); b) poglądy szkoły:
☻świat jest materialny, ale przeniknięty Rozumem (gr. Logos), zatem jest doskonały, boski
( panteizm), jest jak gdyby żywym organizmem ; ☻cnota jest jedynym bezwzględnym dobrem –
życie cnotliwe to życie zgodne z naturą, a tym samym rozumne, ponieważ natura jest rozumna;
☻obok cnoty – jedynego bezwzględnego dobra istnieją rzeczy godne wyboru: ■duchowe, np.
zdolności intelektualne, ■cielesne np. życie oraz ■ zewnętrzne np. rodzina, majątek; ☻złe są
namiętności (afekty): zawiść i pożądliwość oraz smutek i obawa; ☻stoicy wskazali na znaczenie
intencji dla klasyfikacji moralnej czynu; ☻jako pierwsi użyli terminu logika ( nauka o Logosie);
☻rozwijali etykę społeczną wskazując na związek człowieka z państwem, ale też z ludzkością;
☻głosili równość wszystkich ludzi wobec natury, bez względu na ich pochodzenie
narodowościowe czy przynależność klasową; ☻głosili idea mędrca jako tego, który żyje zgodnie z
naturą nie poddając się namiętnościom ( postawa stoicka); ☻wpłynęli na myśl chrześcijańską

●Epikureizm: a) założyciel szkoły Epikur ( 341-270 ) w 306 r. założył w Atenach własną szkołę
mieszczącą się w ogrodzie; b) poglądy: ☻hedonizm – najwyższym dobrem jest przyjemność;
☻przyjemności są pozytywne i negatywne ( brak cierpienia ) te drugie są ważniejsze, ponieważ
brak cierpienia jest przez człowieka odbierany jako stan szczęścia, a poza tym tam, gdzie są

4
potrzeby istnieje możliwość ich niezaspokojenia, ponadto samo zaspokojenie może być źródłem
dalszych cierpień; ☻kult życia ( doczesnego ); ☻przyjemność pozytywne są fizyczne bądź
duchowe i te drugie są bardziej przyjemne – przyjemności różnią się intensywnością nie różnią się
jakościowo ( nie ma wyższych i niższych, tylko bardziej lub mniej przyjemne); ☻środki wiodące
do szczęścia to cnota i rozum ( należy żyć cnotliwie i rozumnie );☻tym, co nas unieszczęśliwia są
cztery lęki: ■przed nie możnością osiągnięcia szczęścia, ■przed cierpieniem, ■przed bogami,
■przed śmiercią; ☻Epikur proponuje tzw. czwórmian leczniczy: ■wystarczy żyć rozumnie, a na
pewno będziemy szczęśliwi, ■cierpienie jest łatwe do zniesienia, ponieważ gdy jest silne trwa
krótko, jeśli jest długotrwałe, tym samym łatwe do zniesienia, ■bogowie, jeśli istnieją nie mieszają
się do naszego życia, ■póki żyjemy, nie ma śmierci, gdy przychodzi śmierć , nie ma nas;
☻epikureizm był materializmem, ale nie był ateizmem ( dusza istnieje, choć jest materialna );
☻epikureizm był filozofią szczególnie popularną w Cesarstwie Rzymskim ( Lukrecjusz )

●Sceptycyzm:a) założyciel Pirron ( 376-286); b) poglądy:☻ słowo sceptyk to po grecku

rozpatrujący; ☻Pirron stawia trzy zasadnicze pytania: ■ Jakie są własności rzeczy?■ Jak
powinniśmy się wobec rzeczy zachowywać?■ Co nam to da? ☻Pirron odpowiada:■ Nie znamy
własności rzeczy. ■ Musimy powstrzymywać się od wydawania sądów o rzeczach ( postawa
sceptycka ). ■ Zapewni nam to szczęście i spokój; ☻żadna metoda naukowa, ani indukcja, ani
dedukcja nie wytrzymują krytyki; ☻poznanie przez pojęcia też nie jest możliwe; ☻krytykowali
też etykę, ponieważ nie mamy kryterium dobra i zła; ☻argumenty Ainezydema przeciwko
poznaniu zmysłowemu ( tzw. tropy ):■ te same rzeczy rożnie spostrzegają różnego typu istoty,■
rożnie tę samą rzecz spostrzegają różni ludzie,■ różnie spostrzegamy za pomocą różnych narządów
zmysłowych, ■ rożnie spostrzegamy w zależności od stanu, w jakim się znajdujemy, ■ rożnie
spostrzegamy w zależności od odległości; ☻sposoby walki ze sceptycyzmem; ☻znaczenie
sceptycyzmu dla filozofii

Końcowy okres filozofii starożytnej ( I-VI w. n.e.)

●Cechy charakterystyczne filozofii tego okresu: ☻filozofia koncentruje się na zagadnieniach

religijnych; ☻pojawiają się nowe definicje filozofii: „rozmyślanie nad śmiercią” oraz
„upodabnianie się do Boga”☻ podstawowym zagadnieniem filozofii jest teraz kwestia: jak
wyzwolić się od życia i połączyć z Bogiem? ☻Aleksandria staje się wielkim ośrodkiem życia
naukowego ( Muzeum, Biblioteka )

●Filon z Aleksandrii ( 25 prz. Chr. – 50 n.e.) twórcą „schematu metafizyki aleksandryjskiej”:

Bóg
↓
Logos
↓
Świat Materialny
☻chdziło o zniwelowanie przepaści pomiędzy nieskończenie doskonałym Bogiem ( Absolutem ) a
niedoskonałym światem; ☻była to filozofia teocentryczna: wszystkie jej elementy były
podporządkowane Bogu

●Neoplatonizm – a) ostatni wielki system filozofii greckiej: założyciel Plotyn ( 203-270 n.e.); b)
poglądy:☻ emanacjonizm: byt wyższy wyłania ( emanuje ) z siebie niższe postacie bytu;

5
☻Absolut – byt najwyższy zwany przez niego Prajednią, przekracza wszelkie nasze kategorie,
nie jest ani rozumem, ani wolą, ani duchem, możemy o Nim jedynie stwierdzić , że jest inny, niż
wszystko, co znamy; ☻do natury Absolutu należy, że musi emanować z siebie niższe postacie
bytu ( jak płomień świecy emanuje światło ); ☻schemat emanacji Plotyna:
Prajednia
↓
Duch ( świat idealny)
↓
Dusza
↓
Materia
☻świat materialny jest odbiciem świata idei; ☻był to system monistyczny; ☻neoplatonizm
bardzo mocno oddziałał na filozofię chrześcijańską

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------

●Koniec filozofii starożytnej – 529 rok: cesarz Justynian zamyka Akademię Platońską i zakazuje
nauczania filozofii

●Filozofia chrześcijańska i jej cechy charakterystyczne: ☻źródłem jej są nauki Chrystusa oraz
( głównie) św. Pawła; ☻początkowo chrześcijaństwo to zbiór nauk moralnych, które można
streścić za pomocą trzech pojęć: a) poznanie ( Boga ); b) prawo ( moralne); c) zapowiedź ( życie
wiecznego )
☻Potem chrześcijaństwo tworzy własną teorię filozoficzną na bazie filozofii greckiej: z
platonizmu zaczerpnięto pogląd o przewadze świata duchowego ( idealnego ) nad materialnym ;z
arystotelizmu koncepcję Boga jako przyczyny świata i jego celu; ze stoicyzmu przekonanie, że
świat materialny przeniknięty jest duchem ( Logos ); z cynizmu obojętność dla świata doczesnego;
ze sceptycyzmu przekonanie, że poznanie oparte na Objawieniu jest wyższe od poznania
naturalnego;

☻Podział filozofii chrześcijańskiej na: A) Patrystykę ( starożytność ); B) Scholastykę

( średniowiecze )

Ad A) Patrystyka ( łac. pater- ojciec) to nauka Ojców Kościoła, którzy ustalali podstawowe zasady
wiary. Cztery główne fazy patrystyki: ☻gnoza; ☻nauka Ojców aleksandryjskich ( Orygenes-IIIw.
); ☻nauka Ojców kapadockich ( św. Grzegorz z Nyssy-IV w., św. Grzegorz z Nazjanzu );
☻system św. Augustyna ( 354-430 )

Ad B) Scholastyka ( VIII-XIV w. )

■Gnoza ( gr. Gnosis- wiedza) :☻ gnostycy usiłowali przekształcić wiarę w wiedzę, połączyć
chrześcijaństwo z religiami wschodnimi, gnostycyzm bliższy był mitologii niż filozofii;
☻najwybitniejsi gnostycy to: Bazylides Syryjczyk i Walentyn Egipcjanin ( obaj IIw. ) oraz Manes
( III w. )- twórca seksty, pod której wpływem pozostawał przez pewien czas św. Augustyn;
☻wspólne poglądy różnych szkół gnostyckich: 1. dualizm ducha i materii; 2. zarówno dobro jak i
zło są odwieczne-zło pochodzi z materii, dobro od Boga; 3. Dzieje świata to walka sił dobra i zła
( tłumaczona mitologicznie jako walka różnych bóstw tzw. eonów ); 4. Chrystus to, wg. gnostyków
jeden z eonów, który wyzwala świat od zła; 5. Próbowali wywieść swoje koncepcje poprzez
alegoryczny wykład Pisma Świętego; 6. Poglądy gnostyków stały się podstawą dla wielu herezji i
zostały odrzucone przez chrześcijaństwo jako obce jego duchowi.

6
■Orygenes (185-254):☻ pochodził z Aleksandrii, gdzie słuchał m.in. nauk Amoniusza Sakkasa,
pod którego wpływem był też Plotyn,☻jest twórcą pierwszego chrześcijańskiego systemu
filozoficznego, ☻poglądy jego zostały jednak przez Kościół potępione, a on sam usunięty z
Aleksandrii ( przeniósł się do Cezarei, gdzie założył własną szkołę filozoficzną; ☻poglądy:
1.Objawienie i wiara pozostają ze sobą w zgodzie; 2. Nie Bóg bezpośrednio, lecz Syn Boży –
Logos jest stwórcą świata; 3. Creatio ex nihilo – zarówno świat duchowy jak i materialny zostały
stworzone przez Boga ( Logos ); 4. Świat jest ( tak jak Bóg) odwieczny ; 5. Teza o apokatastazie –
wszystkie duchy dostąpią kiedyś zbawienia, wszystko powróci do Boga.

■Sobór Nicejski 325r. ustalił podstawowe prawdy wiary, których filozofowie mieli już tylko
bronić

■ Grzegorz z Nyssy (325 – 394): urodził się w Cezarei ( Kapadocja), został biskupem w Nyssie;
☻poglądy:1. Filozof musi liczyć się z dogmatami wiary, jego zadanie to uzasadnianie prawd
wiary, które, jako objawione, są pewne; 2.Pomiędzy wiarą a wiedzą nie ma sprzeczności; 3.
Dowodził istnienia Boga ( Bóg istnieje, ponieważ wskazuje na to mądry ustrój świata ),
nieśmiertelności duszy ( dusza jest nieśmiertelna, ponieważ świat jest pełen dóbr, zatem muszą
istnieć istoty podobne do Boga, zdolne do korzystania z dóbr Boskich ); 4. Głosił możliwość
mistycznego poznania Boga ( obok racjonalnego ); 5. Przyjmował idee platońskie – tak np.
pojmował Trójcę Świętą: każda Osoba Boska jest odrębna, ale boskość Ich jest jedna i ta sama; 6.
Immaterializm: Materia nie istnieje obiektywnie, realnie świat ma naturę idealną, ponieważ Bóg –
Stwórca świata też jest niematerialny, a poza tym rzeczy składają się z jakości, a te są
niematerialne ( chrześcijaństwo immaterializm odrzuciło ); 7.Wszystko powróci do Boga
( podobnie jak u Orygenesa ).

■Inni Ojcowie Kościoła np. Tertulian ( 160-220 ), prawnik, głosił że pomiędzy Objawieniem a
wiedzą zachodzi sprzeczność, głosił też materializm ( nawet Bóg jest cielesny, czyli materialny),
wywyższał Boga poniżając człowieka.

■ Św. Augustyn ( 354-430): Ojciec Kościoła zachodniego, najwybitniejszy z Ojców Kościoła,

jeden z najwybitniejszych filozofów i teologów Zachodu; ☻rozwój filozoficzny Augustyna: 1.
manicheizm, 2. Sceptycyzm, 3. neoplatonizm + chrześcijaństwo; ☻poglądy : 1. subiektywizm
( lepiej znamy własną duszę niż świat zewnętrzny ), 2. woluntaryzm ( przewaga woli nad rozumem
), 3. iluminizm ( oświecenie przez Boga ), 4. teoria łaski i predestynacji ( przeznaczenia ), 5.
platonizm ( idee rzeczy istniejące w Bogu przed stworzeniem świata ), 6. Prywatna ( negatywna )
koncepcja zła, 7. Twórca historiozofii chrześcijańskiej ( dzieje świata to walka Państwa Bożego z
Państwem Ziemskim ).

■ Filozofia Średniowieczna
●Cechy charakterystyczne:1. Jest to prawie całkowicie filozofia Kościoła Zachodniego ( jest
tworzona przez duchownych i pisana po łacinie), 2. Przedmiotem jej zainteresowań jest głównie
religia ( istnienie Boga, nieśmiertelność duszy, wolność woli itd. ), 3. Jest filozofią chrześcijańską (
z wyjątkiem kilku myślicieli arabskich ), 4. Opiera się na filozofii antycznej ( stosuje się logikę, na
pierwszym miejscu znajduje się zagadnienie ontologiczne ( bytu ), cechuje ją racjonalizm- wiara w
moc rozumu ), 5. Jest bezosobowa ( myśliciele starają się pozostać bezosobowi), 6. Jest
syntetyczna ( tworzy się wielkie tzw. summy ), 7. Czyni wiele kroków naprzód.

■ Ciemne średniowiecze: VI-VIII w. okres niemal zupełnego upadku kultury średniowiecza : ☻w

375 r. początek wędrówki narodów, 395- podział Państwa Rzymskiego na Wschodnie i Zachodnie,
476- upada Cesarstwo Zachodnie ( Rzym padł pastwą Wandalów), na Wschodzie działa Dionizy
Pseudo-Areopagita-neoplatonik , 529- zamknięcie Akademii Platońskiej; ■ niski poziom

7
szkolnictwa: w szkołach uczono triwium ( gramatyka, retoryka, dialektyka ) i quadrivium
( arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka ), większość szkół działa przy klasztorach
benedyktyńskich

● Filozofia arabska: Persja, Syria, Arabia; ☻znali głównie Arystotelesa ( którego interpretowali w
duchu neoplatonizmu) i Platona;☻ usiłowali pogodzić filozofię grecką z Koranem
☻najwybitniejsi przedstawiciele: Al-Kindi (zm. 873), Al.-Farabi (zm. 950), Awicenna ( zm.
1037); Awerroes ( 1126-1198): arystotelik, we wszystkich duszach ludzkich jest jeden i ten sam
rozum, dusze indywidualne umierają wraz z ludźmi, tylko dusza ludzkości jest nieśmiertelna,
materia jest wieczna.

●Przełom VIII i IX w. próba odrodzenia cywilizacji ( Państwo Karolińskie)

■ Jan Szkot Eriugena ( IX w. ): znawca greki; ☻poglądy: 1. Autor hasła: „ nikt nie wejdzie do
nieba inaczej, jak przez filozofię”, 2. Był neoplatonikiem , 3. Negatywna Koncepcja Boga
( możemy jedynie powiedzieć, kim Bóg nie jest), 4. Bóg stwarzając świat nie wychodzi poza siebie
( panteizm ), jest „ wszystkim we wszystkim”, 5. Podział Natury ( schemat stworzenia): A)
Niestworzona i Stwarzająca ( Bóg ), B) Stworzona i Stwarzająca ( Logos, Syn Boży ), C)
Stworzona i Nie Stwarzająca ( świat ), D) Niestworzona i Nie stwarzająca ( Bóg oraz świat jako
całość ), 6. Materia naprawdę nie istnieje ( jest tylko przejawem idei ), ale idee istnieją, ponieważ
partycypują w Bogu, zatem naprawdę istnieje tylko Bóg, 7. Była to najbardziej neoplatońska ze
wszystkich filozofii chrześcijańskich ( monizm ).

■Św. Anzelm z Canterbury ( 1033-1109 ): ojciec scholastyki, następca Augustyna,☻ poglądy: 1.

Stosunek wiary do rozumu: chrześcijanin winien przez wiarę dojść do zrozumienia, a nie przez
zrozumienie do wiary ( fides quarens intellectum- wiara poszukująca zrozumienia ) , 2. Dla
poznania prawdy potrzebna jest wiara i rozum ( postawa scholastyka ), 3. Rozum jest wolny, ale w
granicach dogmatu, 4. Bóg i świat są racjonalne, 6. Ontologiczny dowód istnienia Boga.

■ Spór o uniwersalia ( powszechniki ) : pojawia się w IX w. dla wyjaśnienia pewnych kwestii

teologicznych; ☻możliwe stanowiska w tym sporze to np. : 1. Skrajny realizm pojęciowy
( Remigiusz z Auxerre ( 841-908), Gerbert ( X w. późniejszy papież Sylwester II), Platon, Św.
Augustyn, św. Anzelm: istnieją ogólne nazwy, pojęcia oraz przedmioty.
2. Nominalizm: istnieją wprawdzie ogólne nazwy, nie istnieją jednak ani ogólne pojęcia, ani
ogólne przedmioty ( Roscelin z Compiegne ( 1050-1123 ).
3. Umiarkowany realizm pojęciowy: istnieją ogólne nazwy i pojęcia, nie istnieją natomiast ogólne
przedmioty ( Arystoteles, tomiści ).
4. Konceptualizm: istnieją ogólne nazwy i pojęcia, jednak nic im nie odpowiada w rzeczywistości
przedmiotowej, powszechniaki istnieją w rzeczywistości pojęciowej ( I. Kant ); ☻spór ten ciągle
aktualny jest w filozofii matematyki ( spór platonizmu z konstruktywizmem ).

● Piotr Abelard ( 1079-1142): znany ze swojej nieszczęśliwej miłości do Heloizy; ☻poglądy: 1.

Zajął stanowisko w sporze o uniwersalia zwane sermonizmem: uniwersalia to dźwięki, ale
posiadające znaczenie; 2. Rozum może obejść się bez wiary, ale wiara nie może bez rozumu
( skrajny racjonalizm ); 3. Wynalazł metodę scholastyczną zwaną „ sic et non „; 4. Był
zwolennikiem logiki; 5. Kładł nacisk na rolę sumienia w życiu moralnym ( sumienie jest etyczną
miarą czynu ); 6. Stworzenie świata było koniecznościa.

● Szkoła w Chartres ( XII w. ): zgromadziła wybitnych średniowiecznych humanistów:Bernard,

Gilbert de la Poiree, Teodoryk z Chartres, Wilhelm z Conches, Jan z Salisbury.

8
■ Złoty okres scholastyki ( Okres systemów średniowiecznych – XIII wiek ): Św. Bonawentura
( 1221-1274 ), Św. Albert Wielki ( 1193-1280 ), Sw. Tomasz z Akwinu ( 1225-1274 ), Jan Duns
Szkot ( 1270-1308 ), Mistrz Eckhart ( 1260-1327 )

■ Roger Bacon ( 1210-1294) przedstawiciel średniowiecznego empiryzmu, wykształcony w

Oxfordzie i Paryżu, członek zakonu franciszkańskiego; ☻poglądy: 1. W filozofii głosił idee
Augustyna ( iluminizm), 2. Naukę pojmował na sposób empiryczny: stosował eksperymenty oraz
matematyczne sposoby ich opisu, był autorem kilku interesujących spostrzeżeń dotyczących
dalszego rozwoju wiedzy. 3. Przyjmował również doświadczenie nadprzyrodzone, poprzez które
można poznawać Boga.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

■Św. Jan Fidanza (1221-1274) ( Św. Bonawentura): łączył arystotelizm z augustynizmem,

racjonalizm z mistycyzmem, bezpośrednie poznanie Boga ( poznanie pozytywne), była to filozofia
augustyńska, ale wprowadzająca szereg pojęć charakterystycznych dla filozofii XIII wieku.

■ Albert Wielki (1193-1280): dominikanin, znający świetnie język grecki oraz głównie filozofię
Arystotelesa; ☻poglądy:1. Arystotelizm, ale ujmowany poprzez filozofię neoplatońską,
2.Przyjmował niektóre poglądy Augustyna ( np. iluminizm, duszę pojmował na sposób
substancjalny), 3. Oddzielił tajemnice religii ( np. Trójca Święta) od prawd dostępnych rozumowi,
4. Posiadał wielką na ówczesne czasy wiedzę przyrodniczą ( głównie w dziedzinie botaniki), 5. Był
mistrzem Tomasza z Akwenu.

■ Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274): Włoch pochodzący z arystokratycznej rodziny,

dominikanin, ☻poglądy:1. Dualizm Boga i świata, 2. Koncepcja stworzenia (creatio ex nihilo),
stworzenie zostało dokonane w czasie ( nie odwiecznie!) i przez samego Boga, 3. Obiektywizm:
lepiej znamy rzeczy zewnętrzne niż własną duszę, 4. Empiryzm: wszelka wiedza pochodzi z
poznania zmysłowego, 5. Intelektualizm: wyższość rozumu nad wolą,
5. Teoria substancji: Substancja ═Istnienie ( Akt ) + Istota ( Możność, Potencja)
Istota ═ Forma ( decyduje o przynależności do gatunku ) + Materia ( decyduje o
indywidualności danej rzeczy)
Bóg ═ Czysty Akt Istnienia ( do Istoty Boga należy Jego istnienie)
Anioł ═ Istnienie + Istota ( Czysta Forma)
Człowiek ═ Forma (dusza) + Materia (ciało) – hilemorfizm,
6. Hierarchia bytów: Bóg
↓
Aniołowie
↓
Człowiek
↓
Zwierzęta
↓
Rośliny
↓
Materia nieożywiona
↓
Żywioły
6. Oddzielił dziedzinę wiedzy (filozofię) od dziedziny wiary (teologię): pomiędzy rozumem a
Objawieniem nie ma jednak sprzeczności, lecz niektóre prawdy wiary ( Trójca, stworzenie
9
 świata w czasie) przekraczają możliwości rozumu, 8. Dowody na istnienie Boga: a) z
ruchu, b) z niesamoistności świata, c) z przypadkowości rzeczy, d) z istnienia istot o różnej
doskonałości, e) z powszechnej celowości przyrody; 8. Zbliżył filozofię chrześcijańską do
filozofii greckiej, 9. W 1567 r. został Tomasz uznany za doktora Kościoła, a jego doktryna
do dzisiaj jest oficjalną doktryną Kościoła.

■ Jan Duns Szkot ( 1270-1308), Anglik, wykształcony w Oksfordzie, franciszkanin, doktor

subtilissimus, ☻poglądy:1. Próbował pogodzić poglądy Augustyna i Tomasza, lecz bliższy był
Augustynowi, 2. Zredukował dziedzinę rozumu, a rozrzeszył wiary ( większość prawd wiary
nie może być dowiedziona), 2. Głosił przewagę woli nad rozumem, 3. Przewaga intuicji nad
abstrakcją ( intuicja daje poznanie indywidualne, abstrakcja poznanie powszechne i istotne), 4.
Przewaga jednostki nad ogółem: w każdej rzeczy istnieje forma gatunkowa ( quidditas), ale też
indywidualna (haecceitas), 5. Podkreślał wszechmoc Boga ( nawet dobro zależy od woli Bożej,
6. Wysubtelnił scholastyczną filozofię ponad miarę.

■ William Ocham (1300-1350) – czołowy przedstawiciel krytycyzmu średniowiecznego,

Anglik wykształcony w Oksfordzie, ☻poglądy: 1. Antysystematyczne ( krytykował wiedzę, a
nie tworzył systemy), 2. Antydogmatyczne ( uznał, że znaczna część wiedzy jest pozbawiona
podstaw), 3. Antyracjonalistyczne ( najlepszym narzędziem poznania jest nie rozum, ale
bezpośrednia intuicja), 5. Antyrealistyczne ( ogólnym pojęciom nic nie odpowiada w
rzeczywistości), 6. Zasada metodologiczna zwana „ brzytwą Chama”: entia non sunt
multiplicanda absque necessitatem – bytów nie należy mnożyć bez potrzeby, 6. Były to
poglądy antyscholastyczne, gdyż scholastyka była: a) systematyczna – usiłowała wiedzę objąć
w system, b) dogmatyczna – podstawy wiedzy uważała za niezawodne, c) racjonalistyczna –
źródłem wiedzy jest rozum, d) realistyczna – pojęciom ogólnym rozumu odpowiada ogólny
byt. Ocham i jego uczniowie przyczynili się do przezwyciężenia scholastyki. Wraz z wiekiem
XIV kończy się Średniowiecze.

Filozofia nowożytna od drugiej połowy XV wieku do początków XX. Można w jej obrębie
wyróżnić następujące okresy:
I. Renesans – okres buntu przeciwko Średniowieczu, który przejawia się w tzw.
humanizmie i teoriach naukowych pochodzących od odkrycia Kopernika. Nie powstają
wielkie systemy ( w. XIV-XVI).
II. Okres przedkantowski: A) racjonalizm kontynentalny – Kartezjusz, Spinoza, Leibniz
( XVII w. ); B) empiryzm brytyjski – Locke, Berkeley, Hume ( XVII-XVII).
III. Okres kantowski ( I. Kant) →→A) metafizyczne idealizm niemiecki – Fichte,
Schelling, Hegel ( XVIII w. ); B)pozytywizm A. Comte’a, Spencer’a ( druga poł. XIX
w. ).
IV. Okres końcowy: marksizm, fenomenologia, filozofia analityczna, pragmatyzm,
egzystencjalizm, szkoła lwowsko-warszawska, neotomizm, neopozytywizm.

■ Humaniści: 1. Filologowie ( Marsylio Ficino Pico della Mirandola), 2. Psychologowie ( Michel

de Montaigne), 3. Teologowie ( Franciszek Salezy ).

■Podstawowe hasło Odrodzenia to wolność : w religii ( Reformacja); w polityce ( wolność

jednostek i narodów); jednostek nauce i filozofii.

■ Podstawowe cechy filozofii Odrodzenia: 1. Była to filozofia antyscholastyczna – krytykowała

teocentryzm, dogmatyzm i racjonalizm scholastyki. 2. Filozofia Renesansu była antyteocentryczna,
antydogmatyczna, antyracjonalistyczna. 3. W okresie Odrodzenia rozwijano filozofię przyrody
( Giordano Bruno) lub filozofię człowieka. 4. Była to filozofia ukierunkowana na metodologię

10
( Franciszek Bacon) lub miała orientację sceptyczną. 5. Była empiryczna ( głosząc kult
doświadczenia) lub mistyczna ( np. hermetyzm).

●Michel de Montaigne ( 1533-1592 ): typowy filozof humanista, poglądy:1. sceptycyzm ( unikanie

kwestii spornych, wielkich zagadnień teoretycznych,2. zajmowanie się jedynie
niepowątpiewalnymi faktami życia ludzkiego); 3. filozofia jako „sztuka urządzenia sobie życia”;
4. hedonizm ( największym dobrem są przyjemności ); 5. naturalizm ( człowiek jest częścią natury,
przyroda jest wzorem dla człowieka ); 6. racjonalizm ( rozum jest miarą prawdy ); 7. relatywizm
( różne prawdy i prawa są tylko rzeczą zwyczaju ); 8. idee tolerancji i konserwatyzm ( nie należy
potępiać praw ludzkich ani wysilać się, by je ulepszać własne).

●Giordano Bruno ( 1548-1600 ): męczennik w imię nauki, spalony na stosie w Rzymie; główne
poglądy: 1.wszechświat jest nieskończony - infinityzm ( wbrew poglądom Arystotelesa i
scholastyków, ponieważ ich zdaniem umniejszałoby to nieskończoność Boga ); 2. teza o wielości
systemów słonecznych podobnych do naszego ( pod wpływem Kopernika ); 3. jedność kosmosu
( materia wszędzie jest jednakowa ); 4. każda cząstka świata ( monada ) posiada duszę ( obdarzona
jest życiem – tzw. panpsychizm ); 5. w świecie panuje wolność, a zatem nikt nie ma prawa
narzucać innym swoich przekonań czy poglądów; 6. harmonijność świata ( pod wpływem
starożytnych Greków ), świat jest obrazem Boga; 7. optymizm w pojmowaniu przyrody ( świat jest
harmonijny, piękny, doskonały – motyw stoicki )

●Franciszek Bacon ( 1561-1626), poglądy: 1. podział nauk: a) historia ( dziedzina pamięci ), b)

poezja ( dziedzina wyobraźni ), c) filozofia- nauka we właściwym rozumieniu ( dziedzina trzeciej
władzy duszy - rozumu ); 2. idea nauki rozumianej empirycznie, jako opartej na doświadczeniu; 3.
teoria złudzeń ( idoli ): a) plemienne – wspólne wszystkim ludziom, b) złudzenia jaskini – są one
indywidualne, uwarunkowane np. wychowaniem czy typem wykształcenia człowieka, c)złudzenia
rynkowe – są wynikiem języka, w którym można tworzyć szereg pseudo-pojęć, d) złudzenia teatru
– właściwe określonej tradycji filozoficznej; 4. teoria indukcji, koniecznej przy uogólnianiu
faktów.

● Naturalny system kultury : naturalna religia, nauka, teoria prawa czy moralności.

■ Polskie Odrodzenie reprezentowane z jednej strony przez zawodowych filozofów i uczonych, jak
np. Mikołaj Kopernik ( 1473-1543 ), Adam Burski ( 1560-1611 ), Sebastian Petrycy z Pilzna
( 1554\1627 ); z drugiej grupa pisarzy szerzących idee humanizmu, np. Andrzej Frycz Modrzewski
( 1503-1572 ), Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp Szarzyński czy Szymon Szymonowic ( zm. 1629 –
koniec Odrodzenia w Polsce ). Pisarze ci szerzyli idee równości wobec prawa, tolerancji,
humanizmu.

■ Racjonalizm XVII wieku ( Okres Wielkich Systemów Nowożytnych ): filozofia podobna do

scholastyki, przyjmująca rozum jako jedyne źródło poznania świata, ale akceptująca też zdobycze
ówczesnej nauki, była to filozofia maksymalistyczna – usiłowała budować wielkie systemy
obejmujące swoim zakresem zarówno przyrodę jak i Boga; była to filozofia zainteresowana
zagadnieniami metafizycznymi i w tym podobna do średniowiecznej; była pozytywna, ponieważ
nie ograniczała się do krytyki ( jak czyniło to Odrodzenie ); była teoretyczna, a nie praktyczna.

● Galileusz ( 1564-1642 ): włoski uczony, z wykształcenia lekarz, matematyk i filozof,

konstruktor lunety, profesor uniwersytetów uniwersytetów Pizie i Padwie. 1. Sformułował
podstawowe idee metodologiczne nowożytnej nauki : a) przyrodę należy badać doświadczalnie, b)
matematycznie, c) badać zjawiska ( a nie istotę rzeczy!), d) należy badać przyczyny zjawisk

11
● Isaac Newton ( 1642-1727: profesor uniwersytetu w cambridge, matematyk, fizyk, astronom,
który sformułował prawo grawitacji, odkrył rachunek różniczkowy, sformułował prawa
mechaniki1. stworzył naukę przyrodniczą niezależną od filozofii, która stała się wzorem dla tej
ostatniej 2. sformułował opisową teorię nauki ( matematyczny opis zależności pomiędzy
zjawiskami ), 3. połaczył mechanistyczny opis przyrody z teologią ( fizykalno - teologiczny dowód
istnienia Boga – świat jest najdoskonalszą maszyną, a zatem jego Twórca musi być najdoskonalszy
)

● Rene Descartes – Kartezjusz ( 1596 – 1650 ), Ojciec nowożytnej filozofii europejskiej, dla
którego filozofia była uniwersalną nauką – drzewem, którego „korzeniami jest metafizyka, pniem
fizyka, a gałęzie to pozostałe nauki: medycyna, mechanika, etyka”. 1. poszukiwanie pewnej
metody dla wszelkiej nauki – znajduje ją Kartezjusz w metodzie analitycznej stosowanej w
arytmetyce; 2. jasność i wyraźność jako kryterium oczywistości twierdzeń i ich prawdziwości, 3.
matematyka jako wzór wszelkiej wiedzy; 4. sceptycyzm metodyczny, jako próba znalezienia
fundamentu filozofii – cogito ergo sum, jako wynik tych poszukiwań; 5. zagadnienie substancji
( myślącej – res cogitans, dusza i rozciągłej – res extensa, rzecz rozciągła, materia ), 6. problem
psychofizyczny – na czym polega stosunek duszy i ciała? ( Kartezjusz twierdził, że dusza może
wpływać na kierunek zmian dokonujących się w ciele i na odwrót); 5. mechanistyczne pojmowanie
przyrody, 6. nieatomistyczna teoria budowy materii ( jest ona podzielna w nieskończoność ), 7.
natywistyczna teoria idei ( niektóre idee np. idea substancji są człowiekowi wrodzone ); 8.
ontologiczny dowód istnienia Boga.

● Blaise Pascal ( 1623-1662 ), filozof i matematyk francuski następca Kartezjusza i zwolennik

filozofii św. Augustyna, myśliciel głęboko religijny: 1. bezradność rozumu i sceptycyzm będący
jego wynikiem, 2. prymat uczucia, które zbliża nas do Boga, 3. tragizm życia człowieka, który jest
zawieszony pomiędzy nieskończonościami ( prekursor egzystencjalizmu ), 4. zakład Pascala ( albo
Bóg istnieje, albo też nie, możemy też żyć jak gdyby istniał lub nie przejmując się tym, lecz wtedy
narażamy się na wieczne potępienie, ryzykujemy natomiast niewiele – jedno doczesne życie,
zyskać możemy wieczne zbawienie i szczęście, należy zatem żyć tak, jakby Bóg istniał, ponieważ
to nam się bardziej opłaca) 5. Nieskończona przewaga ducha nad materią, wynikająca z faktu
posiadania świadomości ( motyw kartezjański jego filozofii ).

● Nicolas Malebranche ( 1638-1715 ) francuski filozof, członek zakonu oratorianów, zwolennik

filozofii Św. Augustyna oraz Kartezjusza, głosił tzw. Okazjonalizm, tj. pogląd, że ani dusza nie
działa na ciało, ani vice versa, ponieważ jedyną substancją działającą jest Bóg.

● Tomasz Hobbes ( 1588-1679 ): Anglik, absolwent uniwersytetu w Oksfordzie, zwolennik

rojalistów, stworzył filozofię naturalistyczną odrzucającą wszelkie czynniki duchowe i idealne,
znał Galileusza, Franciszka Bacona, korespondował z Kartezjuszem; 1.materializm połączony z
racjonalizmem : przyroda jest mechanizmem, rządzonym prawami mechaniki i poznawanym
rozumowo; 2. filozofia polityki ( najważniejsza część filozofii Hobbes’a) : człowiek jest z natury
egoistą ( homo domini lapus est ) państwo powstaje nie z natury i instynktu, ale z obawy i
rozsądku, wraz z państwem powstaje prawo a z nim obiektywna miara dobra i zła ( wbrew
poglądowi Arystotelesa ).

● Benedykt Spinoza ( 1632-1677 ): z pochodzenia Żyd mieszkający w Holandii, za swoje poglądy

usunięty z gminy żydowskiej, typowy wolnomyśliciel 1.istnieje jedna substancja – Bóg
( monizm ), 2. determinizm – w świecie nie ma wolności, wszystko dzieje się z koniecznością, 3.
materia i duch to przymioty ( atrybuty ) nieskończonej substancji – Boga ( panteizm ), 4.
paralelizm psychofizyczny – dusza i ciało nie działają na siebie, lecz panuje pomiędzy nimi zgoda,
ponieważ są przejawami jednej i tej samej substancji, 4. przeciwnik religii objawionej – Bóg
objawia się w przyrodzie ( panteizm ).

12
● Gottfried Wilhelm Leibniz ( 1646-1716 ): filozof o polskich korzeniach, studiował prawo,
matematykę i filozofię, w wieku 17 lat napisał pierwszą rozprawę naukową, w wieku lat 20
uzyskał doktorat z prawa, odkrywca rachunku różniczkowego, pracował na polu teologii, prawa,
mechaniki, medycyny, górnictwa, językoznawstwa, logiki, matematyki i filozofii, nie zajmował się
jednak pracą uniwersytecką, spełniając różne funkcje administracyjno – urzędnicze; poglądy: 1.
substancji jest nieskończenie wiele, są to tzw. monady mające naturę duchową: a) monady są
jakościowo odrębne, b) monady nie działają na siebie, c) substancje ( monady ) obdarzone są
siłami, d) są nierozciągłe i niematerialne, e) mają zdolność postrzegania, f) ciała są przejawem
( zjawiskiem ) substancji, g) substancje działają celowo, h) tworzą one harmonijny zespół na
szczycie którego jest monada najdoskonalsza – Bóg, 3. pomiędzy monadami, które na siebie nie
działają panuje „ harmonia wprzód ustanowiona”( działają one jak zegar, nastawiony przez
zegarmistrza), 4. żyjemy w świecie najlepszym z możliwych, 5. w świecie panuje ciągłość – fałsz
to najmniejsza prawda, nieświadomość to najniższy szczebel świadomości itd. 6. każde zjawisko w
świecie jest indywidualne i niepowtarzalne; 6. rozwinął doskonale logikę, którą uprawiał na sposób
matematyczny ( prawdy konieczne i przypadkowe, zasada racji dostatecznej itd. ).

■ Empiryzm brytyjski ( typowa forma filozofii Oświecenia ): źródłem wiedzy jest doświadczenie
( empiria )

● John Locke ( 1632-1704 ):1. epistemologiczny program filozofii: ma ona badać nie byt, ale nasze
pojęcia o bycie , 2. empiryczna koncepcja wiedzy – umysł to „tabula rasa”, którą zapisuje
doświadczenie ( nie ma wiedzy wrodzonej ), 3. dwie drogi doświadczenia: postrzeżenia ( pochodzą
od zmysłów ) i refleksje ( operacje dokonywane przez umysł na nim samym – doświadczenie
wewnętrne ), 4. idee ( to, co istnieje w umyśle) są obiektywne, bądź subiektywne, pierwsze
odpowiadają obiektywnym, drugie subiektywnym własnościom rzeczy, 5. głosił liberalizm, zasady
demokratyzmu i tolerancji przez co wpłynął na koncepcje polityczne, 6. w pedagogice głosił
indywidualne podejście do każdego dziecka

■ George Berkeley ( 1685-175 ) nadał empiryzmowi Locke’a postać skrajną: 1. skrajny

nominalizm ( istnieją jedynie rzeczy i idee konkretne ), 2. skrajny sensualizm ( istnieje tylko to , co
postrzegamy, ciała postrzegamy tylko za pomocą zmysłów, rozum poznaje jedynie sprawy
duchowe,3. skrajny subiektywizm ( wszystkie własności rzeczy są subiektywne ), 4.
immaterializm ( esse est percipi ), 4. teoria Berkeleya to tzw. Idealizm subiektywny

● David Hume ( 1711-1778 ): 1. doświadczenie nie jest pewne – wymaga zbadania, 2. krytyka
pojęć substancji i przyczynowości ( podstawowych dla filozofii i nauki ), 3. zapoczątkował
psychologię kojarzeniową ( asocjacyjną ), 4. krytyka religii, ale jej nie odrzucił uznając religię za
konieczny wytwór psychiki ludzkiej, 5. analiza różnych uczuć, 6. przyczynił się do upadku
empiryzmu

● Immanuel Kant ( 1724-1804 ) i jego filozofia krytyczna: 1. podstawowy problem: jak od

przedstawień przejść do rzeczy?, 2. analiza sądów funkcjonujących w nauce i ich podział na : a) ze
względu na pochodzenie sądy dzielą się na ☻ a posteriori ( pochodzące z doświadczenia ) np. Ja
siedzę tutaj teraz i ☻a priori ( nie oparte na doświadczeniu, choć poznane dzięki niemu, np.
7┼5═12, b) ze względu na stosunek podmiotu do orzecznika sądy dzielą się na: ☻analityczne
( gdzie orzecznik jest zawarty w podmiocie ) np. Całość jest większa od części i ☻syntetyczne ( w
których orzecznik nie jest zawarty w podmiocie ) np. Gliwice są miastem akademickim, 3.
wszystkie zdania analityczne są a priori, ale one nie poszerzają naszej wiedzy, 4. zdania
syntetyczne są zazwyczaj a posteriori, ale one nie mogą być ogólne, ponieważ zostały zdobyte
dzięki doświadczeniu, które dostarcza zdań jednostkowych, 5. wiedza ma być jednak ogólna, a
zatem składać się musi ze zdań syntetycznych syntetycznych priori (np. prosta to najkrótsza droga

13
pomiędzy dwoma punktami), lecz nie pochodzą one z doświadczenia, a więc skąd? 6. „rewolucja
Kopernikańska Kanta”: poznanie ma naturę twórczą: umysł poznaje to , co sam tworzy ( nie umysł
dostosowuje się do rzeczy, lecz rzeczy do umysłu!), 7. połączył racjonalizm z empiryzmem:
zmysły dają poznaniu tzw. Formy zmysłowości ( przestrzeń i czas ), umysł tzw. Kategorie ( np.
przyczynowość), 8. mamy dwa światy: noumenów ( rzeczy w sobie ) i fenomenów ( rzeczy dla nas
), zamknięci jesteśmy jesteśmy świecie zjawisk ( fenomenów ), 9. krytyka dowodów na istnienie
Boga, 9. etyka oparta na tzw. Imperatywie kategorycznym: postępuj tak, aby twoje postępowanie
mogło stać się normą dla każdego w twojej sytuacji.

●Metafizyczny idealizm niemiecki ( okres nowożytnych wielkich systemów filozoficznych ). Była

to filozofia maksymalistyczna i radykalna, usiłująca wyjaśnić dzieje świata według jednej zasady,
nie licząca się z potocznym, ani naukowym (empirycznym ) obrazem świata.

☻Johann Gottlieb Fichte (1762-1814): była to filozofia 1. Jaźni ( jaźń, a nie rzeczy są pierwotną
postacią bytu); 2.Czynu ( nie substancja jest pierwotna, ale czyn, który substancję wytworzył); 3.
Ideału (czynnikiem decydującym o naturze świata jest ideał: nie to, co istnieje, lecz to, co istnieć
powinno)

☻Friedrich Wilhelm Joseph Schelling ( 1775-1854): typowy przedstawiciel filozofii

Romantyzmu: byt to absolut przekraczający przeciwieństwo jaźni i przyrody, charakteryzuje go
nieustanny rozwój

☻ Georg Wilhelm Friedrich Hegel ( 1770-1831): 1. Jest to idealizm obiektywny ( byt jest idealny,
ale nie subiektywny); 2. Logiczny: pierwotną postacią bytu jest pojęcie, zatem świat jest
racjonalny;3. Idealizm ewolucyjny: do natury bytu należy nieustanny rozwój; 4. Dialektyczny:
rozwój ten odbywa się wedle praw dialektyki zgodnie ze schematem: teza ( np. pojęcie)→antyteza
( np. przyroda) →synteza ( duch) i tak w nieskończoność; 5.Do teorii Hegla nawiąże Marks,
odrzucając jednak jego idealizm; 6. Do filozofii tej nawiąże tzw. Mesjanizm polski ( Wroński,
Towiański, Mickiewicz, Cieszkowski i inni)

●Pozytywizm ( filozofia postulująca badanie faktów)

☻August Comte ( 1798-1857):1. Filozofia pozytywna zajmuje się: a)przedmiotami realnymi ( nie
fikcyjnymi); b) bada rzeczy dostępne umysłowi; c) zajmuje się zagadnieniami pożytecznymi; d)
zajmuje się kwestiami ścisłymi unikając mglistych i niepewnych; e) działa pozytywnie nie
ograniczając się do krytyki; 2. Ludzkość swoim rozwoju przechodzi przez trzy fazy: teologiczną
metafizyczną, pozytywną ( ostatnią); 3. Comte dokonał klasyfikacji nauk: matematyka,
astronomia, fizyka, chemia, biologia oraz socjologia ( najmniej ogólna, ale za to, najbardziej
złożona)

●Wiek XX: 1.Pragmatyzm( James, Peirce); 2. Fenomenologia ( Husserl); 3. Bergson i jego

intuicjonizm; 4. Szkoła Lwowsko-Warszawska( Twardoski, Łukasiewicz, Ajdukiewicz,
Czeżowski); 5. Neopozytywizm ( Carnap, Schlick); 6. Filozofia analityczna ( Moore, Russell); 7.
Egzystencjalizm ( Heidegger, Sartre); 8. Personalizm ( Mounier); 9. Postmodernizm ( Derrida).

14