Katarzyna Cieślakowska

Czym zajmuje się psychologia poznawcza?

- Wg Sternberga
o poznanie = co ludzie myślą
o Psychologia poznawcza = uczeni myślą o tym, jak ludzie myślą
o Studenci psychologii poznawczej = ludzie myślą o tym, co uczeni myślą o tym, jak
ludzie myślą
- Poznanie - zdolność człowieka i innych gatunków do obioru informacji z otoczenia oraz
przetwarzania ich w celu skutecznej kontroli własnego działania i lepszego przystosowania
się do warunków środowiska. Ogół procesów i struktur psychicznych, biorących udział w
przetwarzaniu informacji
- Psychologia poznawcza – subdyscyplina naukowej psychologii, zajmująca się badaniem
procesów i struktur poznawczych, a także ogólnymi zasadami funkcjonowania umysłu

Wspólny cel = zrozumienie funkcjonowania ludzkiego umysłu

- Tolman – behawiorysta najbliższy psychologii poznawczej

Historia Psychologii Poznawczej

“Rewolucja Poznawcza”
Katarzyna Cieślakowska

- Reakcja przeciw behawioryzmowi

- 1956 – konferencja w MIT, w której uczestniczyli m.in. N. Chomsky, H. Simon i G. Miller
- Lata 70. XX w. - rozkwit dyscypliny
- Rozpowszechnienie komputerów - modele działania umysłu
- Przełom lat 70. I 80. - wyjście z laboratorium
- Druga połowa lat 80. XX w. - postęp nieinwazyjnych metod obrazowania pracy mózgu

Podejścia do Psychologii Poznawczej

- Eksperymentalna psychologia poznawcza

- Neuronauka poznawcza
- Neuropsychologia poznawcza
- Obliczeniowa nauka poznawcza

Eksperymentalna psychologia poznawcza

- Ściśle kontrolowane eksperymenty w warunkach laboratoryjnych z udziałem zdrowych

badanych
- Często zaprojektowane tak, by zakłócić przebieg procesów poznawczych i w ten sposób
ujawnić ich funkcjonowanie, np. Rozpraszanie uwagi
- Próba zrozumienia ludzkiego poznania za pomocą dowodów behawioralnych

Ograniczenia:

- Brak bezpośredniego pomiaru funkcji mózgu, a raczej bezpośredni pomiar behawioralnych

przejawów funkcjonowania mózgu
- Tendencja do zaniedbywania różnic indywidualnych przez uśrednianie wyników wielu
uczestników
- Czy zachowanie w laboratorium jest zupełnie inne niż zachowanie w “prawdziwym życiu”?
Czy wyniki eksperymentów są trafne ekologicznie?

Fundamenty Psychologii Poznawczej

- Badanie H. v. Ebbinghausa (1908)

o Nauka bezsensownych zgłosek, np. POV, KEB, FIC, RKI
o Krzywa zapominania
- Badanie F. Bartletta (1932) “Wojna duchów”
o Użycie materiału mającego znaczenie, a nie bezsensownego

Psychologia Poznawcza w laboratorium i poza

- Zmiana z lat 70. XX wieku - wyjście z laboratorium

- Badania (niepublikowane) współpracownika Baddeleya nad wpływem alkoholu na prędkość
jazdy i zadanie dodatkowe – eksperyment vs Sylwester
Katarzyna Cieślakowska

Neuronauka poznawcza

- Badanie “na żywo” funkcjonowania poznawczego zdrowych jednostek przy pomocy

neuroobrazowania i anatomii mózgu
- Metody
o Rejestracja aktywności pojedynczych neuronów
o Potencjały wywołane (zdarzeniem) (ERP)
o Emisyjna tomografia pozytonowa (PET)
o (Funkcjonalny) rezonans magnetyczny (fMRI, MRI)
o Magnetoencefalografia (MEG)
o Przezczaszkowa stymulacja magnetyczna (TMS)
- Ograniczenia
o Dostarczają zazwyczaj tylko danych korelacyjnych
o Jeżeli uśrednia się dane kilku osób ich interpretacje stają się nieostre
o Założenie o specyficzności funkcjonalnej
o Trafność ekologiczna

Neuropsychologia poznawcza

- Dotyczy funkcjonowania poznawczego osób, które doznały uszkodzenia mózgu

- Uszkodzenie regionu X zakłóca zdolność Y
- Na podstawie badania osób z urazami mózgu wyciągamy wnioski o funkcjonowaniu
zdrowego mózgu

Ograniczenia

- Etyka nie pozwala uszkadzać mózgów, więc pracujemy z tymi przypadkami, które się
“zdarzą”
- Uszkodzenie rzadko jest “czyste”
- Jaki był poziom funkcjonowania poznawczego przed uszkodzeniem?

Obliczeniowa nauka poznawcza

- Modelowanie obliczeniowe to odtwarzanie niektórych aspektów ludzkiego poznania w

formie programów komputerowych, schematów lub równań, w celu przewidywania
zachowania w nowych sytuacjach

Ograniczenia

- Zazwyczaj jest wiele sposobów modelowania jednego zjawiska poznawczego

- Brakuje jasno określonej metody łączenia zachowania modeli obliczeniowych i ludzkiego
zachowania
- Trudności z wzięciem pod uwagę przy tworzeniu modelu wszystkich procesów psychicznych

Pamięć
Katarzyna Cieślakowska

 Jako zdolność do kodowania, magazynowania i wydobywania informacji

 Jako system w umyśle (mózgu) przechowujący informacje
 Jako wewnętrzny zapis informacji
 Jako zbiór procesów prowadzących do wytworzenia wewnętrznych reprezentacji
uprzedniego doświadczenia, przechowywania jej, a następnie wydobywania (Jagodzińska,
2008)
o Środek, za pomocą którego człowiek sięga do wiedzy z przeszłości w celu
wykorzystania jej w teraźniejszości

Różnice pomiędzy pamięcią a uczeniem się

- Pamięć nie musi prowadzić do zmian w zachowaniu

Wielomagazynowe modele pamięci

Model Atkinsona i Shffrina (1968)

Zakłada się, że informacja dochodząca do nas ze środowiska zostaje zapisana na trwałe, jeżeli jest dla
nas ważna

- Struktury – magazyny pamięciowe wyposażone w operacje przebiegające według stałych

programów
- Procesy kontrolne – procesy regulujące przepływ informacji między magazynami, używane
do selekcji i transformacji informacji (np. Uwaga)

 Pamięć sensoryczna przechowuje informacje bardzo krótko - przez około 0,2-1 sekundy
o Kodowanie jest specyficzne dla modalności, np. Informacje wizualne są kodowane
wizualnie – dlatego widzimy ciągły ruch a nie pokaz slajdów
o Nakładają się na siebie procesy poznawcze i pamięciowe (płynna pamięć na etapie
bodźca proksymalnego, ale także na etapie, gdy informacja idzie dalej do kory
mózgowej)
o Powidok nie jest przykładem pamięci sensorycznej
Katarzyna Cieślakowska

Pamięć echoiczna ma mniejszą pojemność, ale przechowuje informacje dłużej niż ikoniczna

Eksperyment Sperlinga

Model pamięci ikonicznej

Warunek pełnego odtwarzania (wszystko pokazywane na raz i pytanie, ile badany jest w stanie
odtworzyć) - odtwarzali około 1/3 elementów

- Pytanie czy tylko tyle zostało zauważone

Katarzyna Cieślakowska

Warunek odtwarzania częściowego (badany informowany który z wierszy ma odtworzyć, ale po tym
jak litery znikały)

- Podawano 1/3 wszystkich liter = można zapamiętać 9-12 pozycji w pamięci ikonicznej

Wnioski:

- Istnieje magazyn pamięciowy z ograniczoną pojemnością

Efekt:

- Lepsze pamiętanie niż w sytuacji, gdy trzeba odtworzyć całość

- Szybkie zanikanie śladu pamięciowego (kilkaset milisekund)

Szacowana liczba dostępnych liter

(częściowe odtwarzanie, Sperling 1963)

Maskowanie wsteczne – ciemne pole przed i po prezentacji

Efekt sufiksu w pamięci echoicznej

- Nieistotny przyrostek (np. Słowo prezentowane słuchowo) na końcu listy prezentowanej

słuchowo obniża to efekt lepszego pamiętania ostatnich elementów listy (Crowder, 1972)
o Badanemu zakładano specjalne słuchawki albo słyszał informacje odcierającą do
lewego, prawego ucha lub z przodu – musieli reagować tylko na informacje z
podanego źródła
o Odtwarzali ponad 50% elementów ze wskazanej listy
o Sprawdzano jak długo ślad echoiczny utrzymuje się w pamięci
o Sufiks – nieistotny dodatek, którego nie trzeba odtwarzać
Katarzyna Cieślakowska

 Informacja przekazywana jest do pamięci krótkotrwałej (operacyjnej) poprzez procesy

kontrolne m.in. uwagę (nie muszą być świadome)
o Według badań Millera (1956) w pamięci krótkotrwałej (STM) może być
przechowywanych 7+/- 2 jednostek informacji
o Informacja w STM może być przechowywana przez 15-30 sekund

Pamięć krótkotrwała (STM)

Łączenie w łańcuchy

- Zapamiętywanie kolejności elementów z ciągu - tworzenie pojedynczych połączeń między

każdym zapamiętywanym elementem, a następnym z serii
- Zapominanie jednego z połączeń mogłoby prowadzić do braku możliwości odtworzenia
całego łańcucha
- Jednak, mimo wzrostu liczby błędów po jednej pomyłce, zapominanie nie jest aż tak znaczne
jak przewiduje to podejście (Baddeley i in., 2009)

Porcjowanie

- Miller (1956) sugerował, że pojemność pamięci krótkotrwałej nie jest zależna od liczby
elementów, ale od liczby sensownych zestawów (chunks) jakie możemy z tych elementów
stworzyć
Katarzyna Cieślakowska

Pamięć krótkotrwała - przechowywanie

Eksperyment Petersonów (1959)

Czas przechowywania informacji w STM:

- Trzyliterowe zgłoski (Peterson i Peterson, 1959)

- Jedno i trzyliterowe sekwencje (Murdock, 1961)
Katarzyna Cieślakowska

Pamięć krótkotrwała - kod pamięciowy

= forma, w jakiej informacja jest przechowywana w pamięci

- Kod akustyczny (kiedy słyszymy jakieś słowo - jego brzmienie i dźwięki)

- Kod wizualny (kiedy zobaczymy jakieś słowo lub kod obrazowy)
- Kod semantyczny (rejestrowane jest znaczenie jakiegoś słowa)

Problemy z STM

Koncepcja poziomów przetwarzania

- Model Atkinsona i Shiffrina zakłada, że przechowywanie informacji w STM jest wystarczające

do przekazania informacji do LTM

ALE

- Uczenie się zależy od tego jak przetwarzany jest materiał (głębokie, semantyczne
przetwarzanie), a nie od czasu przechowywania w STM (Craik i Lockhart, 1972) - teoria
poziomów przetwarzania

Dane neuropsychologiczne

- Model A i S zakłada, że STM jest kluczowa w przekazywaniu informacji do i z LTM

- Deficyt STM = upośledzenie LTM i powodował dodatkowe problemy z rozumowaniem

ALE

- Liczne badania na pacjentach z poważnymi problemami z STM pokazują, że LTM może

działać poprawnie

Pamięć robocza

Baddeley i Hitch (1974)

- Próba symulacji funkcjonowania pacjentów z specyficznymi deficytami STM, by sprawdzić jak

STM wpływa na wykonywanie zadań pamięci roboczej (np. Rozumowanie, rozumienie,
uczenie się)

Test:

- Zwiększenie obciążenia STM (tj. Dodawanie kolejnych cyfr) powinno spowodować

interferencję z rozumowaniem, zakładając, że system STM odzwierciedla system pamięci
roboczej, który wspomaga tego typu funkcje poznawcze. Jednak...

Technika:

- Uczestnik powtarza głośno sekwencję cyfr, zapełniając STM, a jednocześnie wykonuje

zadanie poznawcze
- W grupie kontrolnej nie podawano cyfr
Katarzyna Cieślakowska

Wyniki:

- Badani byli w stanie rozumować bez specjalnych problemów, nawet kiedy powtarzany ciąg
miał 8 cyfr. Jednak czas reakcji nieznacznie wzrósł wraz z obciążeniem
- STM może działać nawet jak jest silnie obciążona

Baddeley, 2002

System centralny może zajmować się bardziej złożonymi procesami, gdyż jest odciążany (pełni
funkcje kontrolne – kieruje uwagą i zasobami poznawczymi)
Katarzyna Cieślakowska

- Pętla fonologiczna – manipuluje informacja akustyczną, utrzymanie tej informacji i bezgłośne

powtarzanie
- Szkicownik wzrokowo-przestrzenny – manipuluje wyobrażeniami wzrokowymi i
przestrzennymi, oko umysłu, utrzymuje informacje wizualne i przestrzenne i dokonuje na
nich operacji
- Bufor epizodyczny – integrowanie informacji ze szkicownika i pętli + informacje z pamięci
długotrwałej + poczucie czasu (dźwięk, obraz, linia czasowa)

Efekt długości słów (Baddeley, Thompson i Buchanan, 1975)

- Gorsze przypominanie wraz ze wzrostem długości słowa (czasem potrzebnym do

wypowiedzenia słowa) - możemy zapamiętać 5 jednosylabowych słów
- Zazwyczaj: ludzie pamiętają tyle słów, ile zdołają wypowiedzieć w ciągu 2 sekund
- Powtarzanie dłuższych słów zabiera więcej czasu, więc ślad pamięciowy ma więcej czasy na
zatarcie się
- Przypominanie sobie dłuższych słów trwa dłużej
- Tłumienie artykulacji eliminuje ten efekt dla elementów prezentowanych wizualnie
- Powód: zablokowanie wewnętrznych powtórek

Pamięć robocza - funkcje

- Czasowe przechowanie informacji istotnych dla wykonania określonych operacji

(mentalnych lub zewnętrznych czynności)
- Operacje na informacjach nowych lub wydobytych z pamięci trwałej
- Podstawa większości operacji umysłowych (liczenie, rozwiązywanie problemów)
- Interfejs pomiędzy pamięcią a innymi procesami poznawczymi

Różnice indywidualne w pamięci roboczej

Katarzyna Cieślakowska

Testowanie pojemności PR zainspirowane przez badanie nad rozumieniem języka (Daneman i

Carpenter, 1980)

- Na podstawie zakresu PR można przewidzieć m.in. poziom rozumienia tekstu, zdolność do

rozumienia złożonych instrukcji i robienia notatek, powodzenie na kursie programowania
komputerowego, wyniki w miarach rozumowania w testach IQ, poziom płynnej inteligencji
(Baddeley i in., 2010)

Dzięki powtórkom, zwłaszcza opracowującym, informacja z STM może dostać się do pamięci trwałej
(LTM).

- Pojemność i czas przechowywania w LTM są prawdopodobnie nieograniczone

Pamięć długotrwała

- Pamięć deklaratywna – odpowiada za wspomnienia, do których możemy świadomie sięgnąć

o Pamięć semantyczna – znaczenie słów, fakty, zasady, wzory, informacje o świecie
o Pamięć epizodyczna – zdarzenia z życia
- Pamięć niedeklaratywna – jak wykonywać czynności, doświadczenia, które trudno przełożyć
na informacje werbalne, nawyki
o Pamięć proceduralna – pomaga w wykonywaniu określonych rodzajów zadań bez
świadomej świadomości tych wcześniejszych doświadczeń
o Priming - torowanie, poprzedzanie (podprogowe pokazywanie czegoś co ułatwia
przypominanie)
o Warunkowanie klasyczne i instrumentalne
o Uczenie się nieasocjacyjne – nie oparte na skojarzeniach, np. Habituacja,
uwrażliwianie (sensytyzacja)

Pamięć semantyczna
Katarzyna Cieślakowska

Przechowywanie prostych pojęć (Loftuss i Suppes, 1972)

- Kategoria a potem litera działa lepiej

Jak przechowywane są pojęcia?

Hierarchiczny model pamięci semantycznej Collinsa i Quilliana (1969)

- Sieć hierarchiczna: Pojęcia (węzły) są połączone relacjami semantycznymi i tworzą sieć relacji
przynależności. Relacje te mają strukturę hierarchiczną

Model rozprzestrzeniania się aktywacji (Collins i Lofthus, 1975)

- Ważna jest nie tylko hierarchia, lecz także asocjacje (skojarzenia), jakich używamy
najczęściej. One decydują o sposobie połączeń między węzłami.
- Pojęcia silnie skojarzone mają silniejsze powiązania niż pojęcia słabiej skojarzone, np. Bliżej
pojęcia ‘ptak’ będzie pojęcie ‘kanarek’ niż ‘struś’

Schematy

- Nie tylko proste pojęcia, ale też bardziej złożone fragmenty wiedzy
- Zawierają uogólnioną wiedzę dotyczącą różnych dziedzin życia, zdarzeń czy sytuacji
- Pozwalają na formowanie pewnych oczekiwań
- Silnie wpływają na pamięć
- Skrypty i ramy: wytwarzają oczekiwania, ułatwiają rozumienie i wnioskowanie, pomagają w
rozumieniu bodźców wzrokowych

Rumelhart i Ortony (1977)

1. Zosia usłyszała zbliżający się samochód lodziarza

2. Przypomniała sobie o pieniądzach z kieszonkowego
3. Zosia wbiegła do domu

Dowody na istnienie różnych rodzajów LTM

- Dane neuropsychologiczne
- Przypadki patologii pamięci np. Pamięć długotrwała jest częściowo wymazana, a pamięć
krótkotrwała działa wybitnie
- Efekt świeżości i efekt pierwszeństwa

Mechanizmy pamięciowe

- Kodowanie / Zapamiętywanie

Kodowanie – automatyczny proces prowadzący do powstania śladów pamięciowych (na

poziomie fizjologicznym i psychologicznym). Osobno są kodowane informacje dla
poszczególnych modalności informacji. Pobudzenie neuronów przy pomocy
neuroprzekaźników zachodzi w pamięci sensorycznej i krótkotrwałej.
Katarzyna Cieślakowska

Zapamiętywanie - proces zapisywania nowych informacji w pamięci (na poziomie

psychologicznym) pod znaczną kontrolą jednostki

o Zachodzi w tych rodzajach pamięci, które podlegają kontroli jednostki (operacyjna i

trwała)
o Właściwości wpływające na proces zapamiętywania
 Właściwości materiału: stopień organizacji, stopień sensowności, objętość,
szybkość z jaką materiał dociera do jednostki, ładunek afektywny
 Właściwości sytuacji: nacisk czasowy, zdolność sytuacji do wywołania napięcia
emocjonalnego
 Właściwości jednostki: zdolności pamięciowe, zdolność do tworzenia
sensownych grup danych, schematy poznawcze
o Aktywności podczas zapamiętywania
 Powtarzanie – czy jest skuteczne?
▫ Craik i Watkins (1973) - 27 list (po 21 słów); powtarzanie słów
zaczynających się na określoną literę do czasu pojawienia się kolejnego
słowa na tę samą literę - kontrola liczby powtórzeń -> liczba powtórzeń
nie wpłynęła na prawdopodobieństwo odtworzenia
▫ Bekerian i Baddeley (1980) - badanie naturalne: ogłoszenie o zmianie
częstotliwości fal BBC. Powtarzane 25x dziennie przez 2 miesiące; badani
słyszeli je ponad 1000 razy; 100% wiedziało o planowanej zmianie, 84%
pamiętało jej datę, ale tylko 25% zapamiętało nową częstotliwość
 Wniosek: mechaniczne powtarzanie (lub bycie wystawionym na powtarzane
ekspozycje bodźca) nie wystarczą
 Koncepcja poziomów przetwarzania Craika i Lockharta - trwałość śladu
pamięciowego jako wynik procesu przetwarzania informacji
o Przetwarzanie podtrzymujące - bierne utrzymywanie informacji w
świadomości
o Przetwarzanie elaboracyjne - związane z opracowaniem bodźca i głębszą
analizą
 Głębokość przetwarzania – wymiar określający różne poziomy przetwarzania
bodźca (1. Przetwarzanie cech wizualnych, akustycznych i fonemicznych; 2.
przetwarzanie semantyczne)
 Craik i Tulving (1975) - wpływ typu kodowania na rozpoznawanie słów
o Hipoteza podwójnego kodowania Paivio – potencjał wyobrażeniowy słów a
zapamiętywanie (1969, 1971)
 Niska wyobrażeniowość: np. wartość, idea, sprawiedliwość
 Wysoka wyobrażeniowość: np. stół, jabłko, samochód
 Słowa konkretne mogą być kodowane zarówno wizualnie, jak i znaczeniowo
(werbalnie)
 Wytworzenie kilku ścieżek dostępu do informacji ułatwia wydobywanie
 Wyobrażenia są wykorzystywane jako środek mnemotechniczny (np. Metoda
miejsc, metoda “słów-wieszaków”)
o Właściwości wpływające na proces zapamiętywania
 Przerwy – powtarzanie skomasowane a rozłożone w czasie (Cepeda, Pashler, Vul,
Wixted & Rohrer, 2006) - manipulacja czasem przerwy
Katarzyna Cieślakowska

 Gdy czas uczenia się jest taki sam, to dwie sesje uczenia się są bardziej skuteczne
niż jedna, a dłuższa przerwa jest lepsza niż krótka (tzw. efekt przerw)
 Ładunek afektywny materiału i sytuacji – dwojaki wpływ
o Zawężanie pola uwagi – nie można odebrać części potencjalnie
dostępnych informacji (pamięć tunelowa)
o Pobudzenie emocjonalne jako element reakcji orientacyjnych,
umożliwiających dostrzeżenie pewnych informacji (wydzielanie
neuroprzekaźników)
o Zapamiętywanie incydentalne (Kaunitz, Rowe i Tsuchiya, 2016)
 Zdjęcia zawierające od 20 do 55 osób
 Zapamiętano nawet do 7 przypadkowych twarzy
- Przechowywanie

W pamięci krótkotrwałej - związane z powtórkami wewnętrznymi (przedłużanie czasu

przechowywania i ułatwione przeniesienie do pamięci trwałej)

- Powtórki opracowujące, nastawione na strukturyzację materiału

W pamięci trwałej - różne formy przechowywania w zależności od typu pamięci

(deklaratywna vs niedeklaratywna)

- Odtwarzanie

Przypominanie – samodzielne sformułowanie odpowiedzi na pytanie do pamięci (np. Kto był

pierwszym królem Polski?)

Rozpoznawanie – wskazanie poprawnej odpowiedzi wśród kilku możliwości

- Zapominanie

Zapominanie incydentalne/przypadkowe - następuje bez intencji zapomnienia

Zapominanie motywowane - następuje, kiedy angażujemy się w pewne procesy lub

zachowania, żeby intencjonalnie obniżyć dostęp do wspomnień

Zapominanie informacji zawartych w pamięci długotrwałej

- Zacieranie się śladu pamięciowego, czyli zanik informacji wraz z upływem czasu
- Interferencja (hamowanie), czyli zakłócanie wywołane współzawodniczeniem
informacji
o Interferencja retroaktywna
o Interferencja proaktywna
- Utrata dostępu, czyli trudność w wydobyciu posiadanej wiedzy wywołana utratą
klucza dostępu

Co wpływa na zapominanie?

- Wpływ czasu
- Wpływ rodzaju materiału
Katarzyna Cieślakowska

- Wpływ przypominania
- Krzywa zapominania Ebbinghausa (1913)
- Meeter, Murre i Janssen (2005)
o Badanie zapominania osobistych wspomnień szeroko omawianych wydarzeń
o Przypominanie wydarzeń początkowo szybko spadało, następnie wskaźnik
zapominania obniżał się
o Przypominanie a rozpoznawanie zdarzeń
- Bahrick, Bahrick i Wittlinger (1975)
o Badanie rozpoznawania i nazywania kolegów z klasy nawet po 30 latach
o Relatywnie nienaruszona była:
 Zdolność do rozpoznawania twarzy i nazwisk kolegów z klasy
 Zdolność do dopasowania nazwiska do zdjęcia
o Duże problemy sprawiało:
 Przypominanie nazwiska po pokazaniu zdjęcia osoby
- Bahrick (1984)
o Zapominanie obcego języka wyhamowuje po około 2 latach (krzywa
Bahricka)
o Ogólny poziom przechowywania jest zdeterminowany przez poziom
wyjściowej wiedzy
- Linton (1975)
o Próby odtwarzania (np. Testy) tworzą odporność na zapominanie
(przynajmniej dla tych aspektów pamięci, które były ćwiczone)
o Zapominała tylko z 6% wydarzeń ze swojego życia

Zapominanie motywowane

- Tendencja pozytywności (positivity bias) - tendencja, wzrastająca wraz z wiekiem, do

przypominania sobie raczej pozytywnych wspomnień niż negatywnych lub
neutralnych
- Charles i in. (2003)
o Oglądanie scen (P, Neg, Neu)
o Przypominanie po 15 min (efekt wieku)
o Dla przypominania – efekt wieku
o Dla rozpoznawania – brak efektu

Freudowskie wyparcie

- Mechanizm obronny, którego celem jest odrzucenie i trzymanie jakiejś treści poza
świadomością
- Czasami wyparte myśli powracają

Represja vs Tłumienie - fałszywe rozróżnienie?

Obecnie te terminy oznaczają nieznacznie różne zjawiska:

Katarzyna Cieślakowska

Jednak Freud używał tych terminów zamiennie, a rozróżnienie wprowadziła Anna Freud

Zapominanie motywowane obejmuje:

1. Zapominanie intencjonalne
a. Zapominanie zapoczątkowane jest przez świadomy cel by nie pamiętać
2. Amnezja psychogenna
a. Głębokie zapominanie o podłożu psychologicznym dotyczące ważnych okresów życia
lub znaczących wydarzeń
3. Zapominanie, które jest nieprzypadkowe, ale nie jest świadomie zamierzone
a. Np. Za każdym razem, gdy widzisz kogoś związanego z czymś nieprzyjemnym, twoje
myśli kierują się na inny, niezwiązany temat. Ta motywowana tendencja może
wywołać zapominanie bez intencji by zapomnieć

Metody kontrolowania niechcianych myśli:

- Ograniczenie kodowania/zapamiętywania
o Odwrócenie się od bodźca
o Skupienie się na przyjemnych stronach bodźca
o Przerwanie przetwarzania bodźca (myślenia o nim)
- Zapobieganie odtwarzaniu, jeśli jest za późno na zatrzymanie kodowania
o Intencjonalne przenoszenie myśli na inny temat
o Unikanie wskazówek przypominających, które ułatwiają przypominanie: zmiana
kontekstu środowiskowego

Zapominanie ukierunkowane

- Jego skutki są zarówno dla przypominania, jak i rozpoznawania

- Efekt ten odzwierciedla różnice w kodowaniu epizodycznym:
o Instrukcja “zapamiętaj” prowadzi do głębszego przetwarzania znaczenia, działa tylko
przed
o Instrukcja “zapomnij” stopuje przetwarzanie bodźca, działa przed i po

Odtwarzanie

- Proces odzyskiwania informacji z pamięci bazując na jednej lub większej liczbie wskazówek
- Jego konsekwencją jest pojawianie się tej informacji w świadomości

Mechanizmy odtwarzania

Dla przypomnienia:

- Przypominanie – samodzielne sformułowanie odpowiedzi na pytanie do pamięci

- Rozpoznawanie – wskazanie odpowiedzi wśród kilku możliwych (łatwiejsze)

Czy odtworzymy wszystko co zapamiętaliśmy?

- Zjawisko “poczucia znajomości” (feeling of knowing; FOK Hart, 1965) - kiedy myślimy, że
przechowujemy coś w pamięci, ale nie możemy sobie tego przypomnieć
Katarzyna Cieślakowska

o Informacja może być jedynie rozpoznana, ale nie przypomniana

Eakin, Hertzog i Harris (2014)

- Studenci vs osoby starsze

- Zapamiętywanie par: zdjęcie twarzy - imię
- Test rozpoznawania imion (4 alternatywy), ze zdjęciem jako wskazówką
- + ocena pewności rozpoznania
- Wyniki:
o Nieco lepsze rozpoznawanie u studentów niż u starszych uczestników
o Brak różnic w FOK ze względu na wiek
o FOK było wyższe dla rozpoznanych imion (41) niż dla nierozpoznanych (27)

- Zjawisko TOT (tip-of-tonugue) - “na końcu języka” (Brown i McNeil, 1966) - przekonanie o
znajomości słowa, bez umiejętności przywołania go do pamięci
o Badani w stanie TOT są zazwyczaj lepsi niż przypadkowo, w podawaniu takich
informacji jak liczba sylab czy pierwsza litera słowa
o Inny rodzaj wskazówki - podanie pierwszej litery słowa
o Dowód na utratę dostępu

Wskazówki wydobywania

Wydobywanie

- Proces odzyskiwania wspomnienia dzięki przejściu od wskazówek wydobywania do

konkretnego wspomnienia, poprzez połączenia skojarzeniowe

Wskazówka

- Informacja pomocna w uzyskaniu dostępu do śladu pamięciowego

Skojarzenia

- Połączenia między dwoma śladami w pamięci; różnią się siłą

Rozprzestrzenienie się aktywacji

- Automatyczna transmisja ‘energii’ z jednego wspomnienia do powiązanych wspomnień za

pośrednictwem ich skojarzeń
Katarzyna Cieślakowska

- Proporcjonalne do siły połączeń

o Kot -> mleko -> sok
o Kot -> miau -> hau

Czynniki determinujące sukces wydobywania

Zasada specyficzności kodowania (Tulving i Thomson, 1973)

- Przypomnienie zdarzenia jest możliwe tylko wtedy, gdy właściwości śladu pamięciowego są
wystarczająco podobne do informacji występującej w czasie wydobywania (wskazówka
obecna w czasie kodowania razem ze śladem pamięciowym)
- Przykład
o Materiał kodowany wzrokowo jest lepiej rozpoznawany w tym samym kodzie niż
dotykowo i odwrotnie (włodarski, 1985)
- Odtwarzanie może się nie powieść, jeśli wskazówka jest istotna, ale słaba

Efekt zależności od kontekstu (wskazówki kontekstowe - okoliczności w jakich doszło do kodowania;

np. Środowiskowy, czasowo-przestrzenny, nastrojowy, fizjologiczny) - Baddeley

- Wzrasta wraz z upływem czasu

Efekt zgodności nastroju

- Większa zależność u osób smutnych

- Wpływ wysokiej samooceny (efekt wtedy zanika)

Zależność od stanu

- Trafność przypominania częściowo zależy od dopasowania między wewnętrznym stanem

(np. Fizjologicznym, w tym tętnem) podczas zapamiętywania i przypominania
- Przypominanie jest najlepsze, jeśli zarówno kodowanie, jak i odtwarzanie nastąpiło, gdy
badany
o Odpoczywał
o Ćwiczył
o Był pijany (Goodwin i in., 1969)
Katarzyna Cieślakowska

o Był pod wpływem marihuany (Eich, 1980)

o Był pod wpływem kofeiny
o Był trzeźwy
- Zależność od stanu znika, gdy mamy do czynienia z rozpoznawaniem

Zależność od kontekstu poznawczego (konkretne idee, myśli i pojęcia zajmujące uwagę)

- Badanie nad dwujęzycznością (Marian i Neisser, 2000)

o Wytworzone wspomnienia pochodziły z tego samego kontekstu lingwistycznego
(zdarzenia mające miejsce, gdy mówiono danym językiem)

ZABURZENIA PAMIĘCI, WYJĄTKOWA PAMIĘĆ

Starzenie się pamięci

- Badania podłużne sugerują pogarszanie się pamięci po 60 roku życia (Carney i Levin, 1998)
- Wynika to ze zmian w mózgu (podobnie jak w innych organach) (Jagodzińska, 2009)
o Zmiany związane ze starzeniem
- Za część gorszych wyników w testach pamięci odpowiada gorszy stan zdrowia, mniejsza
motywacja, czy gorsze wykształcenie
- Nie tylko minusy – brak zmian w:
o Pamięci echoicznej i ikonicznej
o Pamięci proceduralnej (uczenie się utajone, torowanie), ale problemy z uczeniem się
niektórych czynności
o Pamięci semantycznej (wiedza ogólna, słownik, torowanie semantyczne) ale
problemy z nazwami
o Rozpoznawaniu w pamięci epizodycznej, ale problem z przypominaniem

Zapobieganie

Czynniki korelujące z odpornością na pogarszanie się pamięci:

- Dobre zdrowie fizyczne

- Odpowiednia dieta
- Regularne ćwiczenia
- Kontynuowanie aktywności umysłowej, ale wskaźnik pogorszenia nie różni się w grupie
profesorów i robotników (Christensen i inni, 1997)
- Materiał mający znaczenie może zrekompensować problemy z pamięcią epizodyczną
Katarzyna Cieślakowska

- Bezpośredni trening pamięci (np. Mnemotechniki), jednak są zdecydowania skuteczniejsze u

młodszych
- Bogate środowisko (działa przynajmniej w przypadku szczurów)

Choroba Alzheimera

Epidemiologia

- Cierpi na nią (i inne formy demencji) ok. 50 mln osób na świecie i ok. 350 tys. W Polsce
- Wg WHO, liczba ta ma wzrosnąć do 152 mln w roku 2050 (ok. 1 mln w Polsce)
- Występuje u 5,2% populacji w wieku powyżej 60 lat
- Częstość występowania wzrasta z wiekiem (u 40% 90-latków)
- Stanowi ponad 50% przypadków demencji starczej
- W USA w latach 2000-2018 częstość zgonów z powodu chorób serca spadła o 7,8% a tych z
powodu ChA wzrosła o 146%

Diagnoza

- Deficyty pamięci + 2 inne (język, kontrola, percepcja lub funkcje wykonawcze)

- Trudna do zdiagnozowania na wczesnym etapie
- Ostateczna diagnoza wymaga zazwyczaj badania post-mortem

Niepokojące oznaki (Petersen i inni, 2001)

- Utrata pamięci wpływająca na wykonywanie zawodu

- Trudności w wykonywaniu znanych czynności
- Problemy językowe
- Dezorientacja w czasie i przestrzeni
- Problemy z abstrakcyjnym myśleniem
- Wahania nastroju, zmiana zachowania, osobowości
- Utrata inicjatywy
- Podstawowa cecha: problemy z pamięcią epizodyczną

Leczenie

- Farmakologiczne
o Inhibitory acetylocholineserazy – leki blokujące enzym - cholinoesterazę,
odpowiedzialny za rozkład acetylocholiny - neuroprzekaźnika, którego braki
występują w ChA
o W tym pokłada się największe nadzieje
- Behawioralne
o We wczesnym stadium: bazowanie na zachowanej pamięci proceduralnej i niejawnej
w uczeniu umiejętności przydatnych w dalszym stadium (użycie prostych pomocy
pamięciowych)
o Terapia reminiscencyjna – pomaga zachować poczucie tożsamości poprzez
wspominanie własnej przeszłości (Woods i McKiernan, 2005)
 Przeglądanie albumów rodzinnych i przywoływanie wspomnień -
zachowanie poczucia ja
Katarzyna Cieślakowska

Zaburzenia pamięci

Amnezja – czasowe lub trwałe zaburzenie jednego bądź wielu systemów pamięciowych

Przyczyny – uszkodzenie mózgu spowodowane urazem, udarem, infekcją, działaniem toksyn lub
będące efektem starzenia się

Typy

- Następcza - utrata zdolności zapamiętywania nowych danych (pacjent HM)

o Najczęstsze powody – obustronne uszkodzenie płatów skroniowych i hipokampa,
zespół Korsakowa (nałogowi alkoholicy), niedotlenienie, zapalenie mózgu
o Zachowane zdolności - intelekt i język, pamięć niedeklaratywna
o Deficyt w – uczeniu się epizodycznym (werbalnym i wizualnym, przypominaniu i
rozpoznawaniu)
o Natychmiastowe swobodne przypominanie u amnestyków i grupie kontrolnej
(Baddeley i Warrington, 1970)
o U amnestyków widoczny efekt świeżości i upośledzone przypominanie
wcześniejszych elementów
- Wsteczna – utrata zdolności odpamiętywania informacji, które zostały nabyte przed
wystąpieniem czynnika powodującego amnezję

- Pourazowa – po urazie głowy, pacjenci mają problem z formułowaniem nowych wspomnień

(stan te się poprawia, problem przypomnienia momentu urazu)
- Funkcjonalna - całkowita albo częściowa utrata wspomnień osobistych (silny stres lub
traumatyczne przeżycie) - w sumie to to samo co psychogenna
- Przemijająca globalna amnezja – osoba generalnie zdrowa doświadcza problemu z
zapamiętywaniem i odtwarzaniem informacji (przemija po kilkunastu godzinach), nie
poznano dokładnej przyczyny (może problemy z ukrwieniem mózgu)

Czy amnestycy mogą uczyć się nowych czynności/informacji?

- Warunkowanie klasyczne (Clapadre, 1911)

o Ukuł pineską pacjentkę z amnezją - następnego dnia odmówiła, ale nie umiała
wytłumaczyć dlaczego
- Umiejętności (np. Rysowanie w lustrze, Corkin, 1968)
o Obrysowanie kształtu patrząc w lustro – po kilku dniach nie ma błędów
o Pacjent H.M.
- Torowanie: pamięć jawna vs utajona (Graf, Squire i Mandler, 1984)
o Amnestycy i grupa kontrolna
o Uzupełnij albo przypomnij sobie
Katarzyna Cieślakowska

o Np. “dokończ słowo ME_ _ _” - pamięć utajona

o W tym nie było różnicy (słowa z wcześniej studiowanej listy) - zgadywanie
o Gdy poproszono o przypomnienie słów z listy były różnice
- Efekt ekspozycji – muzyka (Johnson, Kim i Risse, 1985)
o Amnestycy i grupa kontrolna
o Koreańska melodia ludowa
o Powtarzana prezentacja – wystawianie na bodziec -> bardziej pozytywna ocena
- Kontrola złożonych systemów (np. Sztuczne gramatyki; Squire i in., 1993)
o Ciągi liter (jeśli x to y)
o Tak się bada uczenie utajone
o Umieją zastosować zasadę, ale nie opisać - 80% skuteczności (amnestycy i zdrowi)

Amnezja wsteczna

- Utrata zdolności odpamiętywania informacji, które zostały nabyte przed wystąpieniem

czynnika powodującego amnezję
- Często współwystępuje z amnezją następczą, jednak nie jest to silna korelacja
o Wiele przypadków zachowania pamięci przeszłości z niemożnością formowania
nowych wspomnień
o Niewiele przypadków z problemami z pamięcią wsteczną, ale nietkniętą pamięcią
następczą
 Jednak: problemy z jednoznacznym udowodnieniem braku pamięci
wstecznej

Trudności w ocenie AW

- Utracone wspomnienia były kodowane poza warunkami eksperymentalnymi

- Sanders i Warrington (1971) - próba oceny poziomu AW
- Zadanie:
o Prezentacja osób znanych w danym okresie
- Wynik:
o Amnestycy wykonywali zadanie gorzej niż grupa kontrolna
o Wcześniejsze wspomnienia były zachowane lepiej (prawo Ribota)
- Skale tego typu szybko się starzeją (znane osoby się zmieniają), a wyniki w dużej mierze
zależą od badanego
- Metody skojarzeniowe
o Pytanie o wspomnienia, które można również sprawdzić przez zdjęcia lub rodzinę
o Słowa klucze (Galton) - “jezioro” i wspomnienie o tym i data
- Wywiad autobiograficzny – w standaryzowany sposób bada konkretne wspomnienia z 3
okresów
o Przypomnienie sobie wspomnień z 3 okresów (1 dzień szkoły, pierwsza praca,
ostatnie boże narodzenie) - daty, ludzi, wydarzenie i jedno specyficzne wydarzenie
o Czasochłonne - zdrowe osoby dużo pamiętają

Gradient czasowy AW – prawo Ribota

- Przejawia się różnie u pacjentów z różnych grup:

Katarzyna Cieślakowska

o Alkoholowy zespół Korsakowa - gwałtowniejsza utrata świeższych wspomnień niż u

nieamnestycznych alkoholików oraz pacjentów z chorobą Alzhaimera (badanie na
małych grupach)
- Przypadek PZ – szanowanego psychologa eksperymentalnego, który ukończył swoje
pamiętniki tuż przed rozwinięciem się zespołu Korsakowa (nie pamiętał ostatnich 10 lat
przed chorobą)

Zaburzenia pamięci

Clive Wearing

- Uzdolniony muzyk i dyrygent

- W 1985 przeszedł zapalenie mózgu
- Po odzyskaniu przytomności okazało się, że cierpi na amnezję i nie jest w stanie przechować
informacji dłużej niż kilka sekund
- Najgorszy przypadek amnezji opisany w literaturze naukowej
- Zachowana część wspomnień (2 żona i dzieci, ale nie pamięta dorastania)
- Nienaruszona umiejętność gry na pianinie i czytania nut i pisania

Udawanie amnezji

- Świadkowie (lub sprawcy) twierdzą, że nie pamiętają

- Przypadek Rudolfa Hessa
- Analizy pokazują, że ok. 20-30% sprawców brutalnych przestępstw twierdzi, że doświadczyło
amnezji związanej z tym przestępstwem
- Wg badań, ok. 40% laików i profesjonalistów (psychiatrów, psychologów klinicznych) uważa,
że takie przypadki są wiarygodne

- Możliwe wyjaśnienia amnezji przestępstwa (Jelicic, 2018)

1. Amnezja organiczna – czasowa dysfunkcja mózgu w wyniku urazu, spożycia alkoholu lub
leków/narkotyków
2. Amnezja dysocjacyjna – silne wzburzenie emocjonalne, a następnie uspokojenie
(niezgodność stanu)
3. Amnezja udawana
- Zyski z niepamiętania przestępstwa:
o Utrudnienie/spowolnienie śledztwa
o Niższy wyrok - niepamiętanie oznacza brak premedytacji
o Brak konieczności opowiadania o haniebnych czynach
- Liczne wątpliwości co do wszystkich trzech wyjaśnień amnezji przestępstw, np.
o Potrzebna bardzo duża dawka alkoholu – przynajmniej 2,5 promila
o Tylko niektóre leki/narkotyki (benzodiazepiny, GHB) - inne wręcz wspomagają
pamięć (amfetamina)
o Zazwyczaj nasze własne działania pamiętamy lepiej
o Silne emocje często prowadzą do lepszej pamięci (PTSD)

Udawanie amnezji – metody weryfikacji:

Katarzyna Cieślakowska

- “Wyspy pamięci” - prawdziwi amnestycy nie mają całkowitej utraty pamięci, a ta często
powraca u nich z czasem
- Structured Inventory of Malingered Symptomatology (SIMS)
o 75 pytań “tak/nie” mierzących akceptację nietypowych symptomów, w tym
dotyczących amnezji
o Założenie: symulujący nie znają rzeczywistych symptomów amnezji
o Powyżej 17 punktów sugeruje symulowanie
- Self-Report Symptom Inventory (SRSI)
o Pomiar symulowania różnych zaburzeń psychicznych i poznawczych
o Lista pseudo-symptomów i prawdziwych symptomów
- Test of Memory Malingering (TOMM)
o Prosty test pamięci - pasywne rozpoznawanie
o Założenie: udający wypadną gorzej niż osoby z rzeczywistymi problemami
o Udający wypadają poniżej poziomu zgadywania

Hipetymezja – niekontrolowane pamiętanie

- Kobieta, która pamięta wszystko – Jill Price (Parker, Cahill i McGaugh, 2006)
o Automatyczne zapamiętywanie
o Nie działa “czas leczący rany” - pamiętają dokładnie wszystko złe co się stało w ich
życiu (dosłowne wspomnienia)
o Zbiera rzeczy od dzieciństwa - kompulsywno-obsesyjne pamiętanie/emocjonalne
pamiętanie

Mnemoniści

Salamon Szerszewski – litewski dziennikarz

- Badany przez rosyjskiego neurofizjologa i neuropsychologa Aleksandra Łurię

- Nigdy nie robił notatek - przeczytał dosłownie cytaty z pamięci
- Miał najprawdopodobniej nieograniczoną pamięć
o Cyfr (100+), bezsensownych sylab, poezji obcojęzycznej, złożonych figur, złożonych
wzorów naukowych
- Jego pamięć bazowała głównie na wyobraźni i synestezji
- Niezdolność do zapominania i synestezja komplikowały mu życie

Naturalni vs stratedzy

- Naturalni – naturalnie obdarzeni, posiadają bliskiego krewnego, który wykazuje

porównywanie zdolności (zauważone w dzieciństwie, zakłada się, że może być dziedziczne)
- Stratedzy – wysoko wyćwiczeni w określonej technice pamięciowej

Wilding i Valentine (1994) - badanie podczas memoriady

- Dwa typy zadań: strategiczne (np. Przypominanie nazwisk na podstawie zdjęć) i

niestrategiczne (rozpoznawanie płatków śniegu)
o Stratedzy wypadali najlepiej w zadaniach strategicznych
Katarzyna Cieślakowska

Jak podnieść wydajność pamięci?

Efekt testowania (Roediger i Karpicke, 2006) - długoterminowe przechowywanie jest najlepsze, gdy
informacja jest wielokrotnie testowana w trakcie uczenia się

- Zadanie: studenci mieli zapamiętać fragment tekstu poprzez

o Powtarzanie (x4) - uczenie się bez testu (SSSS)
o Potrójne uczenie się + pojedynczy test przypominania (SSST)
o Pojedyncze uczenie się i trzy testy przypominania (STTT)
- Ostateczny test (po 5 minutach lub tygodniu)
- Wyniki: powtarzanie uczenie się było najbardziej efektywne przy krótkim czasie
przechowywania
o W trakcie uczenia się grupa ta przewidywała najlepszą pamięć długoterminową
o Warunek ten był uważany za najmniej wymagający
o Powtarzanie testowe było najefektywniejsze przy długim czasie przechowywania
(efekt testowania)

Zniekształcenia pamięci

- Sprawa Donalda Thomsona

o Błąd w monitorowaniu źródła informacji
- Zniekształcenia pamięci - pamiętanie zdarzeń inaczej, niż miały one miejsce w rzeczywistości,
albo zdarzeń, których faktycznie nie było (Jagodzińska, 2008)
o Mogą przytrafić się każdemu z nas (skutek funkcjonowania ludzkiej pamięci)

Klasyfikacja zniekształceń pamięci

Systematyzacja Mazzoni (2002)

- Naturalnie pojawiające się zniekształcenia, będące wynikiem funkcjonowania pamięci

o Powstałe pod wpływem korzystania ze schematu lub modelu sytuacyjnego
o Przyczyną których może być sieciowa budowa pamięci (DRM)
- Zniekształcenia zdarzające się wskutek zewnętrznej sugestii
o Gdzie zmianie ulega pamięć fragmentu zdarzenia (Loftus i Palmer, 1974)
o Gdzie do pamięci zostaje włączone całkowicie nowe zdarzenie (Loftus i Pickrell,
1995)

Kontrowersje wobec tak sztywnego podziału (Gobbo, 2002)

- Mazzoni (2002) - granice między tak przedstawionymi rodzajami zniekształceń są płynne i do

pewnego stopnia przenikają się

Zniekształcenia pojawiające się naturalnie

- Których przyczyną jest sieciowa budowa pamięci

- Paradygmat DRM (Deese-Roediger-McDeromtt)
Katarzyna Cieślakowska

o Prezentacja list silnie skojarzonych słów (np. Łóżko, poduszka, drzemka), wśród
których brakuje tzw. słowa krytycznego (sen) prowadzi do fałszywego przypominania
sobie oraz rozpoznawania tego ostatniego, jako słowa prezentowanego w fazie
kodowania

Czynniki zmniejszające poziom zniekształceń asocjacyjnych

- Heurystyka dystynktywności - proces metapamięciowy polegający na wykorzystaniu podczas

odzyskiwania informacji pewnych szczegółów percepcyjnych, które obecne były na etapie
kodowania (Israel i Schacter, 1997)
o Kodowanie wizualne, a nie słuchowe (Smith i Hunt, 1998)
o Kodowanie słowa wraz z obrazem (Israel i Schacter, 1997) np. jabłko
o Tworzenie mentalnych obrazów zapamiętywanych słów (Olszewska i Ulatowska,
2013)
o Głośne wypowiedzenie słowa (Olszewska i Ulatowska, 2019)

Zniekształcenia powstałe pod wpływem korzystania ze schematu

- Schreiber, Wentura i Bilsky (2002)

o Dzieci z grupy eksperymentalnej udzielały więcej fałszywych, jednak zgodnych ze
schematem odpowiedzi niż uczestnicy z grupy kontrolnej
o Klaun, który np. Używał młotka do rysowania a nie wbijania gwoździ (dzieci 5-6 lat)
- Tuckey i Brewer (2003)
o Schemat napadu na bank
o Lepsza pamięć informacji zgodnych ze schematem
o Dwuznaczne informacje interpretowane są jako zgodne ze schematem

Zniekształcenia związane z zewnętrzną sugestią

Informacja jest podawana przez źródło zewnętrzne np.

- Sugerujące pytanie
- Instrukcja zawierająca prośbę o wyobrażenie sobie pewnych zdarzeń, wielokrotne
odtwarzanie przechowywanego materiału
- Dodatkowa informacja o zdarzeniu otrzymana od partnera interakcji

Loftus i Palmer (1974) - wszczepianie fragmentów wspomnień (sugerujące pytania)

- Badani oglądali film z wypadku z udziałem wielu samochodów i opisywali co się wydarzyło
- Następnie odpowiadali na pytanie o prędkość samochodu
o Z jaką prędkością jechały samochody, gdy zetknęły
się/stuknęły/uderzyły/roztrzaskały się
- Tydzień później pytano ich czy widzieli rozbite szkło (którego nie było na filmie)
- Ocena prędkości jazdy zależała od użytego czasownika
- W warunku ze słowem “roztrzaskały” badani byli bardziej skłonni do niepoprawnego
twierdzenia, że widzieli zbite szkło

Efekt dezinformacji
Katarzyna Cieślakowska

Zjawisko polegające na włączaniu do relacji pamięciowych dotyczących pewnego zdarzenia

elementów niezgodnych z jego przebiegiem, a pochodzących z innych źródeł niż samo zdarzenie
(Polczyk, 2007)

Informacja oryginalna -> dezinformacja -> test

Mechanizmy efektu dezinformacji

Teorie pamięciowe i niepamięciowe

- Pamięciowe - kładą nacisk na zakłócenia procesów pamięci, które powodują efekt

dezinformacji
- Niepamięciowe - zakładają, że osoba nie udziela poprawnej odpowiedzi, ale odpowiada
zgodnie z informacjami zaczerpniętymi z innego źródła. Przyczyną dezinformacji nie jest
pamięć, a doświadczenia jednostki
- Mechanizmy te można określić jako poznawcze (związane z funkcjonowaniem pamięci) oraz
społeczne (związane z wpływem społecznym) (Szpitalak i Polczyk, 2011)

Model monitorowania źródła informacji

- Konkretne wspomnienie aktywizuje powiązane ślady pamięciowe - w tym wspomnienia z

innych źródeł
- Ustalenie źródła informacji bazuje na tym, jakie informacje zawiera wspomnienie
- Niekiedy pojawiają się błędy w określaniu źródła
o Zwłaszcza jeśli wspomnienia z różnych źródeł są podobne
- Dostęp do oryginalnej informacji jest niemożliwy (Loftus, 1979; Greene, 1982)
- Dostęp do oryginalnej informacji jest jedynie utrudniony (Chambers i Zaragoza, 20001;
Christiansen i Ochalek, 1983)

Czynniki wpływające na efekt dezinformacji

- Różnice indywidualne: wiek, inteligencja, pamięć, nieśmiałość, asertywność, percepcja

- Emocje
- Informacje centralne vs peryferyjne
- Upływający czas
- Powtarzanie dezinformacji
- Ostrzeżenia
Katarzyna Cieślakowska

WYOBRAŹNIA

Wyobrażenia umysłowe

Dwa główne podejścia do definiowania wyobrażeń umysłowych (Kosslyn i Thompson, 2003)

- Intuicyjne: doświadczenie “widzenia okiem umysłu”

- Teoretyczne: poznawcza reprezentacja, która prowadzi do doświadczenia percepcji w
sytuacji braku obecności odpowiedniego bodźca

Istnieją ‘obrazy umysłowe’ związane z każdą z modalności:

- Obrazy (źródło w pamięci lub nowe elementy)

- Dźwięki (mowa, muzyka, hałasy)
- Zapachy (perfumy, nieprzyjemne zapachy)
- Smaki (cytryna, kawa)
- Dotyk (futro, papier ścierny, jedwab)
- Aktywności (bieganie, rozciąganie)

Zdolność do tworzenia wyobrażeń jest:

- Spontaniczna – nie myśl o słoniu

- Bezwysiłkowa - np. Zdarza się to podczas snu
- Niezwykle przydatna - np. Przy rozwiązywaniu problemów i mentalnym treningu

Wspomaga zdolność do “rozumienia co czują inni”

Wyobraźnia vs percepcja

- Halucynacje, np. Zespół Charlesa Bonneta

o Zespół psychoorganiczny, charakteryzujący się typowymi halucynacjami
wzrokowymi; współwystępuje z chorobą oczu
o Konsekwencja poważnych chorób oczu (etap, na którym dochodzi do znacznego
ubytku wzroku) - nie choroba psychiczna
o Czasem realistyczne a czasem nie
Katarzyna Cieślakowska

o W trakcie halucynacji pacjenci mają zwiększoną aktywność obszarów mózgu

związanych z przetwarzaniem wzrokowym (+specjalizacja)
- Często jesteśmy świadomi, że celowo tworzymy wyobrażenia
- Wyobrażenia zazwyczaj zawierają mniej szczegółów niż spostrzeżenia (Harvey, 1986)
o Wyobrażenia twarzy opisywane jako najbardziej podobne do zdjęć tych samych
twarzy pozbawionych brzegów i ostrości krawędzi

Wyobrażenia a inne procesy

- Wyobrażenia wywierają wpływ na rozwiązywanie problemów matematycznych (Hayes,

1974)
- Wyobrażenia odgrywają także rolę w procesie twórczym (Shepard, 1978)

Teoria podwójnego kodowanie Paivio (1978)

- Dwa systemy: werbalny (językowy) i percepcyjny (niewerbalny)

- Reprezentacje umysłowe są swoiste ze względu na modalność zmysłową
o Logogen - reprezentacje werbalne (niezależnie od kodu)
o Imagen – reprezentacja niewerbalna (niezależnie od modalności)
- Nie wszystkie obiekty mają reprezentację sensoryczną - np. Pojęcia abstrakcyjne
- Efekt przewagi obrazu nad słowem
- Dzięki powiązaniu między kodami możemy tworzyć podwójne reprezentacje obiektów - np.
W kodzie obrazowym i werbalnym jednocześnie - dzięki temu informacja powinna być
pamiętana lepiej

- Tworzenie mentalnych obrazów w trakcie kodowania zmniejsza wielkość asocjacyjnych

zniekształceń (paradygmat DRM; Foley, 2009; Gunter, 2007; Olszewska i Ulatowska, 2013) -
heurystyka dystynktywności
- I poprawia poprawne pamiętanie (zgodne z zasadą podwójnego kodowania; Paivio, 1971)

Ale

- “Kierowana wyobraźnia”
- Np. Garry i in. (1996): ocena pewności zdarzeń z dzieciństwa, a następnie prośba o
wyobrażenie sobie niektórych zdarzeń i ponowna ocena pewności
- Badani byli bardziej pewni wyobrażonych zdarzeń (także fałszywych) -> zjawisko “inflacji
wyobraźni”

- Wykorzystanie wyobraźni by dotrzeć do pamięci niejawnej - czynności wyobrażone ‘trwają’

podobnie długo jak rzeczywiste (Decety i in., 2989)
o Wyobrażenia odzwierciedlają również jawne oczekiwania/założenia
o Wyobrażenia są tak dobre jak zawartość pamięci niejawnej

- Wykorzystanie wyobraźni by tworzyć zawartość pamięci niejawnej – uczenie się nowych

czynności -> TRENING MENTALNY
Katarzyna Cieślakowska

o Polega na wizualizowaniu ruchów lub odczuć towarzyszących poruszaniu się w

określonej przestrzeni
o Wymaga ‘zobaczenia’ siebie w działaniu (wyobrażenie wizualne), świadomości relacji
przestrzennych (wyobrażenie przestrzenne), dźwięków towarzyszących działaniu
(wyobrażenie słuchowe) i doznań cielesnych towarzyszących działaniu (wyobrażenie
kinestetyczne)

Woolfolk, Parrish i Murphy (1985) - trening golfistów

Procedura:

- Pomiar zdolności przed treningiem mentalnym

- Trening: wizualizacja uderzeń: 1. udanych, 2. nieudanych, 3. brak instrukcji
o 10 x 6 dni

Wyniki:

- Wizualizacja trafienia – wzrost poprawności o 34,4%

- Wizualizacja pudła - spadek poprawności o 21,2%
- Grupa kontrolna – wzrost poprawności o 9,9%

Hemery (1988)

- Wywiady z 63 wybitnymi sportowcami

- 80% z nich używało mentalnego treningu

Trening mentalny w innych dziedzinach

- Muzyka
- Taniec – lepszy występ tancerzy, którzy podczas treningu markowali ruchy, a nie tańczyli -
mniejsze obciążenie fizyczne i poznawcze (Warburton i in., 2013)
- Medycyna (Kosslyn i Moulton, 2009)
- Technicy utrzymujący linie wysokiego napięcia

Metaanaliza Driskell, Copper i Moran (1994): trening mentalny podnosi wykonanie zadań

Dodatkowe wnioski:

1. Nie można nim zastąpić prawdziwego treningu

2. Bardziej efektywny dla czynności z dużym komponentem poznawczym (przeszukiwanie,
organizowanie, planowanie, ocenianie, decyzje)
3. Nie jest czynnością czysto intelektualną - wzrost siły mięśni palca o 22% (vs 30% do
prawdziwych ćwiczeń izometrycznych; Yue i Cole, 1992)
4. Dłuższa przerwa między treningiem mentalnym a pomiarem = mniejszy wpływ
5. Nowicjusze zyskują bardziej jeśli zadanie jest poznawcze, a nie fizyczne. Dla ekspertów nie
ma to znaczenia
6. Optymalny czas treningu to 20 minut
Katarzyna Cieślakowska

Jak to działa?

- Badania z wykorzystaniem neuroobrazowania – wizualna wyobraźnia uruchamia 90% tych

samych regionów mózgu co korespondujące zadanie percepcyjne (Ganis, Thompson i
Kosslyn, 2004)
- Niekiedy trudno odróżnić elementy wyobrażane od rzeczywiście widzianych (Kosslyn, 1994)
- Potwierdzenie: badanie pacjentów z chorobą Parkinsona - zarówno wykonywanie ruchów,
jak i ich wyobrażanie sobie jest wolniejsze niż u osób zdrowych (Dominey i in., 1995)

MYŚLENIE

Formy myślenia

- Rozwiązywanie problemów
- Podejmowanie decyzji
- Ocenianie
- Rozumowanie dedukcyjne
- Rozumowanie indukcyjne

Dzięki myśleniu symulujemy procesy i zdarzenia rozgrywające się w świecie rzeczywistym (Nęcka,
1997) - również przewidywanie przyszłości

Rodzaje myślenia (Nęcka, 1997)

Katarzyna Cieślakowska

Myślenie autystyczne

- Swobodny przepływ różnych symboli, wyobrażeń, spostrzeżeń czy pomysłów przez

świadomość
- Niezależne od rozmaitych czynników sytuacyjnych
- Nie jest nastawione na osiągnięcie konkretnego celu, ale kieruje się własnymi, często
zmiennymi i nieprzewidywalnymi regułami (myślenie o niebieskich migdałach,
fantazjowanie, jest sztuką dla sztuki)
- Funkcje:
o Motywacyjna – zaczynamy sobie zdawać sprawę jakie cele są dla nas ważne,
uporządkowanie hierarchii potrzeb
o Kompensacyjna - oderwanie od rzeczywistości, zostawienie w tle rzeczywistości i
zagłębienie się w wyobraźni
o “treningowa” - ćwiczymy własne procesy poznawcze, tworzymy nowe idee
o Uzyskiwanie samowiedzy
- Odgrywa rolę w adaptacji psychicznej i procesie twórczym
- Skrajne myślenie autystyczne występuje w chorobach psychicznych np. Schizofrenia
- Zubożenie myślenia autystycznego jest jedną ze składowych aleksytymii

Myślenie realistyczne

- Występuje głównie w sytuacjach rozwiązywania problemów

- Może mieć charakter produktywny lub reproduktywny
- Myślenie produktywne prowadzi do wyników nowych dla podmiotu (jeśli też wnioski dla
społeczeństwa to jest to myślenie twórcze), tworzy informacje, które są nowe dla podmiotu,
ale nie ogólnie
- Myślenie reproduktywne prowadzi do wyników stanowiących odtworzenie już znanych
informacji (przygotowujemy plan wykonania znanej już nam czynności i dostosowujemy go
do sytuacji) - wymaga dużych nakładów procesów poznawczych
- Myślenie krytyczne - człowiek ocenia nie tylko wyniki swojej aktywności myślowej, ale także
stworzone reprezentacje sytuacji problemowej i poszczególne efekty, do których
doprowadziło rozwiązywanie problemów

Problem

- Rozwiązywanie problemów - aktywność, która zmierza do zredukowania rozbieżności między

stanem aktualnym (wyjściowym), a pożądanym lub narzuconym stanem docelowym
Katarzyna Cieślakowska

- 3 podstawowe komponenty
o Stan wyjściowy
o Stan docelowy
o Trudności
- Przykłady: rozwiązać krzyżówkę w gazecie, sprawić by mój samochód ruszył, rozwiązać
zadanie na statystyce, nakarmić głodnych, kupić prezent na urodziny mamy

Problemy źle określone

- Nieprecyzyjna specyfika, nie mają dobrze określonego stanu wyjściowego, celu czy metody
realizacji
o Np. Jak żyć?
o Np. Jak uchronić nastolatka od złych wpływów?
- Większość codziennych problemów jest źle określona, ale psychologowie w większości
zajmują się dobrze określonymi problemami
- Rozwiązywanie problemów źle określonych - stopniowe redukowanie ich otwartości -
problemy źle określone mają stawać się coraz lepiej określone (Reitman, 1965)

Problemy dobrze określone

- Posiadają jasno określony stan wyjściowy, cel i dostępne metody rozwiązania

- Np. Jak dojechać na ul. Marszałkowską, jeśli wszystkie główne ulice są zamknięte przez
budowę metra?
- Np. Labirynt
- Mają jeden cel lub wiele celów
o Jeden cel - myślenie konwergencyjne, czyli myślenie zbieżne (do tego celu można
dochodzić różnymi drogami albo jedną drogą)
o Wiele celów - myślenie dywergencyjne (w fazie wstępnej następuje ich selekcja –
wybierane są takie cele, których osiągnięcie pozwala na maksymalizowanie
rozmaitych korzyści albo unikanie niebezpieczeństw)

Cykl rozwiązywania problemów

1. Zidentyfikowanie problemu – wykrycie, że jakiś problem istnieje (sprawia różne trudności)

2. Definicja i reprezentacja problemu – stworzenie umysłowej reprezentacji tego problemu na
podstawie sytuacji i posiadanych już przez jednostkę informacji
3. Tworzenie strategii - analiza albo synteza, konwergencja albo dywergencja
4. Organizowanie informacji - uporządkowanie dostępnych informacji, czy już wszystko wiemy
(wygenerować z dostępnych informacji) czy jednak musimy szukać nowych informacji
5. Alokacja zasobów - charakter wykonawczy i metapoznawczy, zasoby mogą być poznawcze
lub fizyczne
6. Monitorowanie - monitorowanie postępów i ewentualne wprowadzanie zmian na
wcześniejsze etapy, czy nasze postępy idą w dobrym kierunku, ewentualne cofnięcie się krok
lub kilka do tyłu
7. Ocena - czy cel został wykonany
- Proces metapamięciowy - człowiek musi sobie uświadomić, jak działają jego procesy
myślowe
Katarzyna Cieślakowska

Myślenie analityczne (racjonalne) vs intuicyjne

- Ekonomia (standardowa) vs psychologia (ekonomia behawioralna – mniej racjonalny sposób,

intuicyjne)

Kahneman, 2011

Myślenie szybkie: system 1 (szybki, automatyczny, bezwysiłkowy - brak poczucia świadomej kontroli)

Myślenie wolne: system 2 (rozdziela uwagę, świadoma uwaga, wymaga wysiłku)

Działają zależnie od siebie

Intuicja
Katarzyna Cieślakowska

- Nagłe pojawienie się decyzji, której towarzyszy brak możliwości werbalizacji jej przesłanek
(Kolańczyk, 1991)
- Istotą intuicji i intuicyjnych reakcji jest to, że dostępne są z niewielkim lub bez żadnego
wysiłku i świadomości oraz że nie wymagają żadnej lub jedynie niewielkiej świadomej uwagi
(Hogarth, 2001)
- Sytuacja dostarcza wskazówki; wskazówka daje ekspertowi dostęp do przechowywanych w
pamięci informacji; informacje dostarczają odpowiedzi. Intuicja to nie mniej, nie więcej tylko
akt rozpoznania – na podstawie wcześniejszych doświadczeń podejmujemy decyzje, ale
odnajdujemy w umyśle dobrą odpowiedź, np. Wykrywanie emocji na początku rozmowy
telefonicznej (Simon, 1992)
- Myślenie intuicyjne jest podobne do percepcji - błyskawiczne i bez wysiłku (Kahneman,
2001)

Scena vs kulisy (Myers, 2004)

Większa część myślenia rozgrywa się w ukryciu (kulisy)

- Automatyczne przetwarzanie informacji

- (Podprogowe) torowanie
- Pamięć utajona
- Heurystyki

Czy każdy z zestawów ma wspólne skojarzenie? (Bowers i in., 1990)

- Zestawy które wydawały się połączone, były wybierane automatycznie

Markery somatyczne

- Rodzaje uczuć, które w procesie uczenia zostały związane z przewidywanymi skutkami

wyborów (Damasio, 1999)
- Stanowią one fizjologiczny (somatyczny) sygnał dla jednostki o przewidywanych skutkach
podjęcia decyzji (pozytywnych lub negatywnych)
- Markery umiejscowione są w obwodach neuronowych znajdujących się w korze
przedczołowej
- Prawdopodobnie zwiększają one trafność i skuteczność procesów decyzyjnych
- Marker nie jest skuteczny doraźnie

Paradygmat badawczy

- Hazardowa gra w karty: 4 talie A, B, C, D

- Trzeba wygrać jak najwięcej i jak najmniej przegrać
- Charakterystyka zadania: niepewność i ryzyko
- Karty z talii A i B wygrywały 100 dolarów i czasem przegrywały 1250 dolarów
- Karty z talii C i D wygrywały 50 dolarów, czasem przegrywały 100 dolarów
- Pomiar GSR

Wyniki
Katarzyna Cieślakowska

- Badani zdrowi uczyli się prawidłowych reakcji (strategia bezpieczna)

- Przed wyborem z talii przegrywających pojawiły się wzmożone reakcje GSR
- Badani z uszkodzeniem płatów przedczołowych wybierali karty z talii ryzykownych i nie
wykazywali poprzedzających GSR

Teoria nieświadomego myślenia (UTT) (Dijksterhuis i Nordgen, 2006)

- Ludzie posiadają dwa systemy myślenia: świadomy i nieświadomy, różniące się

właściwościami i użytecznością w różnych warunkach
- Zdarza się, że systemy te używane są niewłaściwie, np. Ludzie wykorzystują dużą ilość
świadomego myślenia, gdy mają do czynienia ze złożonym problemem, podczas gdy powinni
zaangażować do tego celu więcej myślenia nieświadomego
- Ludzie stereotypizują więcej, gdy myślą świadomie, niż gdy używają systemu nieświadomego

Badania Dijksterhuisa i współpracowników

Rodzaje problemów

- Wybór najlepszej opcji (samochód, mieszkanie, współlokator)

- Ocena poszczególnych opcji
- Generowanie kreatywnych rozwiązań
- Przypominanie informacji (stereotypowych bądź nie)

- Myślący nieświadomie wybierali lepsze samochody tak samo dobrze w obu warunkach
trudności zadania
- Myślący świadomie wypadali gorzej w bardziej złożonych warunkach
Katarzyna Cieślakowska

Prezentacja podprogowa

- Jesteśmy w stanie przetwarzać bodźce afektywne (fotografie ekspresji emocji), również

wtedy, gdy przedstawiane są poza naszą świadomością (już przy 4ms)
- Potrafimy rozróżnić znak ekspresji
- Jesteśmy zdolni do przedświadomego przetwarzania modalności niektórych ekspresji
mimicznych, zwłaszcza ekspresji strachu, złości i zdziwienia (Ohme, Augustynowicz i
Kukliński; Ohme, Kukliński i Sweklej, 2001)

Mikroekspresje i mikrogesty

- Mimowolne ekspresje mimiczne trwające ok. 1/25 sek. (Ekman i Friesen, 1969; Haggard i
Isaacs, 1966)
- Obejmują zazwyczaj całą twarz (Ekman i Friesen, 1969)
- Są symptomami rzeczywistych emocji; pojawiają się, gdy ludzie chcą ukryć lub wyprzeć jakieś
emocje
- Mogą pojawić się u każdego, ale w odróżnieniu od normalnych ekspresji emocji nie można
ich udawać lub powstrzymywać
- Mimo, że trwają ułamki sekund można nauczyć się je wyłapywać

Porter i ten Brinke (2008)

- Uczestnicy przejawiali ekspresje emocji niezgodnie z emocjami, które zamierzali okazać, były
one jednak dłuższe mikroekspresje
- Mikroekspresje w rozumieniu ekmanowskim (1/25-1/5 sek.) - występowały rzadko (2%
ekspresji)
- Nie obejmowały całej twarzy, tylko jej górę lub dół
- Jeśli się pojawiały, były przejawem rzeczywiście odczuwanych emocji

Eksperymentalne badanie mikroekspresji

(Ulatowska, 2003; Ohme, Niemczyk i Ulatowska, 2008)

Katarzyna Cieślakowska

Czy automatyczne komunikaty mimiczne dostarczają informacji?

Czy na ich podstawie dokonujemy wyborów i oceniamy innych ludzi?

Wnioski:

- Umieszczenie w filmie klatek z ekspresją strachu (i wstrętu) wpływa na ocenę osób w nim
występujących
- Odbierane automatycznie komunikaty mimiczne modyfikują
o Sądy wydawane o osobach je nadających
o Odbiór wygłaszanego komunikatu (kobieta poważniej chora, smutniejsza i bardziej
przestraszona)

Błędy w podejmowaniu decyzji

- Złudzenia optyczne wynikają z budowy narządów wzroku lub złożoności bodźców - ile razy
byśmy na nie patrzyli to i tak ulegamy złudzeniom

- System 2 uważa, że to co podpowiada mu system 1 jest poprawną decyzją

Katarzyna Cieślakowska

- System 1 bywa za szybki

Heurystyki do wydawania sądów

Heurystyki – uproszczone reguły myślenia pozwalające na formułowanie sądów bez analizy

większości informacji, na których sąd powinien się opierać (nieświadome stosowanie drogi na skróty)
(Kahneman i Tversky, 1974)

W znaczeniu ogólnym:

- Algorytm = niezawodna metoda uzyskiwania rozwiązań zadania (jak tabliczka mnożenia)

- Heurystyka = metoda zawodna, skuteczna często, ale nie zawsze (jak podrywanie kogoś)

Heurystyka dostępności = ocena częstości lub prawdopodobieństwa zdarzeń w oparciu o łatwość, z

jaką przychodzi na myśl (czy są łatwo dostępne pamięciowo)

- Zwykle trafna, ponieważ zdarzenia częste są łatwo dostępne

- Czasami myląca, ponieważ nie wszystkie informacje dostępne pamięciowo dotyczą zdarzeń
częstych
- Prowadzi do wzrostu ważności informacji o zdarzeniach łatwiej przypominanych, a więc:
o Dramatycznych
o Niedawnych
o Często omawianych (np. W mediach)
o Lokalnie dominujących (zjawisko fałszywej powszechności)

Heurystyka zakotwiczenia (dostosowania)

- Jaki procent krajów afrykańskich należy do ONZ? Niższy czy wyższy od losowej liczby
wskazanej przez ruletkę? (Kahneman i Tversky, 1974)
o Liczba wskazana przez ruletkę: 10 lub 65
o Oceniany procent: 25% lub 45%
- Ariely (2009)
- Prośba o zapisanie dwóch ostatnich cyfr z numeru swojego ubezpieczenia
- Lista produktów
- Ocena tego, czy zapłaciłby za poszczególne produkty cenę równą zapisanej liczbie
- Następnie licytacja – podanie maksymalnej ceny jaką badany zapłaciłby za produkty
- Wyniki: pozytywna korelacja cen z liczbami powstałymi z cyfr nr ubezpieczenia

Czy dobrze mieć wybór?

Zapewnienie wyboru wiąże się ze wzrostem:

- Motywacji wewnętrznej
- Postrzeganej kontroli
- Poprawności wykonywania zadań
- Zadowolenia z życia
Katarzyna Cieślakowska

Wybory ekspertów

Redelmeier i Shafir, 1995

- Badani: lekarze
- Sytuacja: masz pacjenta z bólem biodra. Wypróbowałeś wszystkie możliwości farmakoterapii
- były nieskuteczne, więc decydujesz się skierować pacjenta na operację wymiany stawu
biodrowego. Pacjent trafia w kolejkę do operacji
- Dodatkowa informacja dla części badanych: zapoznałeś się wczoraj z dokumentacją pacjenta,
ale właśnie zorientowałeś się, że nie wypróbowałeś jeszcze jednego leku – ibuprofenu
- Co robisz? Wycofujesz pacjenta z kolejki i wypróbowujesz ibuprofen czy zostawiasz w
kolejce?
- 72% zdecydowało się na wypróbowanie leku
- Inna informacja dla części badanych: zapoznałeś się wczoraj z dokumentacją pacjenta, ale
właśnie zorientowałeś się, że nie wypróbowałeś jeszcze 2 leków - ibuprofenu i piroxicamu?
- Co robisz? Wycofujesz pacjenta z kolejki i wypróbowujesz ibuprofen lub piroxicam czy
zostawiasz w kolejce?
- 53% zdecydowało się na wypróbowanie leków - wybór leku demotywował do wznowienia
leczenia

Paradoks wyboru (Schwartz, 2019)

Iyengar i Lepper (2000)

- Ocena smaku produktów w sklepie – mogli spróbować tylu smaków dżemów, ile chcieli (24
lub 6 słoików na stole)
- Dostali kupon na kupienie tego smaku, który smakowali
- Wybrać go z półki z taką samą ekspozycją smaków (ta sama ilość smaków)
- 250 z dużym wyborem – 60% (150 osób) zatrzymało się przy tym stoisku – 3% kupiło (4
osoby)
- 260 przeszło obok ograniczonego wyboru – 104 (40%) zatrzymało się przy nim – 30% kupiło
(31 osób)
- Szeroki wybór - większe zainteresowanie

Jak skłonić nas do “właściwego” wyboru? - efekt wabika

Ariely (2009)
Katarzyna Cieślakowska

- Opcja A – 16%
- Opcja B – 0%
- Opcja C – 84%
- Gdy w badaniu była tylko opcja A i C – 68% wybrało opcje A, 32% opcje C
- Opcja B miała sens – bardziej opłacalna dla sprzedawcy

“Większość ludzi nie wie czego chce zanim nie zobaczy tego w kontekście”

- Mała kawa 10,90 zł

- Średnia 15,90 zł -> gdyby jej nie było to wzięlibyśmy tańszą
- Duża 16,90 zł -> bardziej opłacalne od średniej

Wniosek: nie znamy w pełni własnych preferencji, więc jesteśmy podatni na zewnętrzne wpływy

Co zrobić z nietrafnymi wyborami?

- Ślepota wyboru - błędna decyzja, ale i tak jesteśmy w stanie znaleźć jej uzasadnienie, aby
wyrównać samoocenę i poczucie własnej wartości

Kiedy powinniśmy ufać naszej intuicji?

- Zdyscyplinowana intuicja polega na mądrym używaniu intuicji – uznaniu, że jest to dar, który
ma ograniczenia, które trzeba znać i respektować
- Dwa warunki stosowania intuicyjnej wiedzy:
o Warunek 1: żeby intuicyjne decyzje były wiarygodne trzeba mieć wystarczające
wcześniejsze doświadczenie w danej dziedzinie
o Warunek 2: intuicja może być zastosowana w dziedzinach, w których istnieją
prawidłowości umożliwiające prognozowanie
- Warunek 3: czy moja decyzja wynika z mojego doświadczenia (heurystyka ekspercka)? Czy
może wynika to z wadliwej heurystyki lub heurystyki organizacyjnej (“tak to tutaj robimy”)
Katarzyna Cieślakowska

ŚWIADOME PODEJMOWANIE DECYZJI

Teoria gier

- 1944 – monografia “Theory of Games and Economic Behavior” von Neumann i Morgenstern
- 1994 – nagroda Nobla z dziedziny ekonomii: John Nash, John Harsany i Reinhard Selten
- W 2005 Thomas C. Schelling i Robert J. Aumann otrzymali Nobla w dziedzinie ekonomii za
zastosowanie teorii gier w naukach społecznych i mikroekonomii (dot. Zachowania jednostek
i rozwiązywania konfliktów)
- Teorię gier wykorzystuje się w wielu dziedzinach – ekonomia, nauki polityczne, socjologia,
psychologia, biologia, informatyka

Zajmuje się

- Opisem sytuacji, w których uczestniczą podmioty świadomie podejmujące pewne decyzje, w

wyniku których następują rozstrzygnięcia mogące zmienić ich położenie
- Przede wszystkim sytuacjami konfliktowymi

Oraz

- Sytuacjami, w których interesy graczy są zgodne, ale ze względu na kłopoty w

porozumiewaniu się trudno im ustalić jednolity sposób postępowania

Elementy gry

- Gracze
o Graczy musi być co najmniej dwóch
o Graczami mogą być osoby, przedsiębiorstwa, kraje itp.
- Strategie (możliwe sposoby postępowania graczy)
o Strategia to kompletny opis postępowania gracza w każdej sytuacji, w jakiej może się
znaleźć
- Wypłaty
o Wszystkim strategiom są przypisane odpowiednie wypłaty dla poszczególnych
graczy. Wypłaty mogą mieć różną postać:
 Pieniężną (np. Osiągnięte zyski, poniesione koszty)
 Niepieniężną (np. Zdobycze terytorialne, liczba zabitych żołnierzy wroga)

Ważne założenie

- Każdy gracz chce jak najlepiej dla siebie, czyli maksymalizuje swoje zyski lub minimalizuje
straty
- Przykład
o Gracz 1 ma do wyboru dwie strategie A i B
o Gracz 2 zawsze postępuje tak samo
Katarzyna Cieślakowska

- Gracz 1 wybierze strategie B (kieruje się wyłącznie własnym interesem)

Rodzaje gier

- Jednoetapowe (gracze podejmują decyzje w tym samym momencie, z niepełną informacją) i

wieloetapowe
- Z pełną informacją (dylemat więźnia) i z niepełną informacją
- Jednorazowe i powtarzalne (o skończonym i nieskończonym horyzoncie czasowym)
- Z 2 i z większą ilością graczy

PROCESY EMOCJONALNE A PROCESY POZNAWCZE

Jak się dziś macie?

- Badanie i pytano (w stosunku do pogody i manipulowano wspomnieniami o nieprzyjemnych

doświadczeniach - nastrój wpływał na inne oceny)

Związek emocji i procesów poznawczych

Źródła nastroju wykorzystywane w badaniach:

- Pozytywny: znalezienie monety, obejrzenie komedii, odniesienie sukcesu, słoneczna pogoda,

prezent, relaksująca muzyka, ekspresja radości, przebywanie w komfortowo urządzonym
pomieszczeniu, sugestia w hipnozie
- Negatywny: pogoda, oświetlenie pomieszczenia i kolor ścian, informacja o złym, niższym niż
u innych wyniku działania, robienie min lewą stroną twarzy, trzymanie ołówka w zaciśniętych
zębach, czytanie negatywnych zdań dotyczących Ja, usiłowanie poradzenia sobie z
nierozwiązywalnym zadaniem

+ osoby będące wyjściowo w danym stanie emocjonalnym: osoby chorujące na depresję czy będące
w stanach depresyjnych lub osoby cierpiące na zaburzenia lękowe. Mogą to być też osoby zdrowe,
lecz o bardziej lękowych czy depresyjnych osobowościach

Smutny widzi bezbarwny świat?

Thorstenson, Pazda, Elliot, 2005

- Smutni lub rozbawieni rozpoznawali kolory o różnym nasyceniu

- Negatywne emocje upośledzają spostrzeganie niektórych kolorów

Bubl i in., 2010

- Osoby cierpiące na silną depresję

- Istotnie mniejsza wrażliwość na dostrzeganie kontrastu
- Problem znika, gdy po leczeniu chorzy dochodzą do stanu remisji

Wystraszony = czujny?
Katarzyna Cieślakowska

Stefanucci, Gagnon, Lessard, 2011

- Strach poprawia procesy uwagi, dzięki czemu jesteśmy w stanie wyszukać w naszym
otoczeniu zagrażające obiekty

Ale

- Osoby cierpiące na lęk wysokości spostrzegają odległość do ziemi jako wyższą niż osoby bez
fobii
o Odległość ta jest przeceniana o aż 60% kiedy badani szacują ją stojąc na górze i o
30% kiedy stoją na dole
- Strach wpływa na przecenianie ocen nachylenia terenu, ale nie w przypadku “wzroku dla
działania”
o Stabilne albo niestabilne podłoże - strach możliwości ześlizgnięcia się na deskorolce
(przeszacowane określenie nachylenia zbocza)
o Ułożenie dłoni jako ocena, wzrok dla działania (trafniejsza ocena i efekt znikał)
- Smutek również, ale …

Smutny = lepiej zapamiętujący?

- Smutni gorzej uczą się słów o przyjemnym zabarwieniu (Rinck i in., 1992)
- Pamięć jawna (swobodne odtwarzaine) i niejawna (uzupełnianie słów) - u smutnych
skrzywienie w kierunku zgodności pamięci z nastrojem (Ruiz-Caballero i Gonzalez, 1994)

Ale

- Metaanaliza 40 badań (Ucros, 1989)

o Efekt zgodności nastroju jest silniejszy, jeśli badani są w pozytywnym stanie
emocjonalnym, a nie w stanie negatywnym

- Interakcja z samooceną: osoby w nastroju negatywnym o niskiej samoocenie –

przypominanie zgodne z nastrojem; osoby o wysokiej samoocenie – przypominanie
niezgodne z nastrojem (Smith i Petty, 1995)
- Zgodność nastroju podczas uczenia się i odtwarzania znika, gdy podczas przypominania
badany otrzyma wskazówki (Kenealy, 1997) - wskazówki o istnieniu takiej zależności
Katarzyna Cieślakowska

Efekt koncentracji na broni

Przy zdarzeniach z udziałem przemocy:

- Pamięć centralnych aspektów incydentu jest wzmocniona

- Pamięć peryferyjnych aspektów incydentu jest ograniczona

- Mniej prawdopodobne, że świadkowie zidentyfikują napastnika, jeśli użyto broni (Loftus,

1979)
- Prawdopodobnie broń naturalnie przyciąga uwagę kosztem innych aspektów sytuacji
- Uczestnicy spędzają więcej czasu patrząc na broń niż substytut (Loftus, Loftus i Messo, 1987)
- W przypadku prawdziwych zbrodni obecność broni nie wpływa na trafność identyfikacji
podejrzanego (Valentine i in., 2003)
- Ale według informacji policji – ma wpływ (Tollestrup i in., 1994)

Zestresowany = bankrut?

- Badanie Porcellego i Delgado (2009)

- Wysoki poziom stresu prowadzi do niekorzystnych, ryzykownych decyzji finansowych
- Stres prowadzi do automatycznych reakcji

Emocje a podejmowanie ryzyka

- Pozytywne emocje
o Np. Radosne twarze, pozytywne informacje zwrotne, podprogowo prezentowane
emocjonalne słowa itp.)
o Zwiększa tendencję do podejmowania ryzykownych decyzji
- Negatywne emocje ją zmniejszają

Podniecenie seksualne a ryzykowne decyzje

Ariely i Loewenstein (2006)

- Grupa niepodniecona vs grupa podniecona (masturbacja = zdjęcia erotyczne) - sami

mężczyźni
- Po osiągnięciu podniecenia na poziomie 75% -> odpowiedzi na pytania o hipotetyczne
zachowania na skali 0 (nie) - 100 (tak)
Katarzyna Cieślakowska

Wpływ emocji na procesy poznawcze

- Badanie Isen i współpracowników (1978)

- Wywołano nastrój umiarkowanego zadowolenia u klientów supermarketu, wręczając im
bezpłatny prezent
- W pozornie niezależnych sondażach ludzie ci oceniali wyżej działanie swoich samochodów,
telewizorów i stwierdzali rzadszą potrzebę ich naprawy od badanych z grupy kontrolnej
- Większa gotowość do zachowań prospołecznych, mniejsza do agresywnych

Smutny = obiektywny?

- Pogorszenie nastroju prowadzi do pogorszenia stosunku do innych (Haddock i in., 1994)

- Stan lękowy = Zwiększa zdolność do rozpoznawania ekspresji złości, nie wpływa na zdolność
rozpoznawania ekspresji radości (Byrne i Eysenck, 1995)
- Zły nastrój = zwiększa koncentracje na sobie, ale (!) więcej myśli samokrytycznych i
negatywnych ocen samego siebie, porównania społeczne “w górę”, czyli lepsza ocena innych
niż siebie (Wheeler i Miyake, 1992)
- Złość prowadzi do formułowania bardziej stereotypowych sądów o innych niż smutek
(Bodenhausen i in., 1994)
- Porównania społeczne w górę - do lepszych od siebie (korzystniej oceniają innych niż samych
siebie)
- Słabszy efekt aureoli (ocenianie na podstawie atrakcyjności, pierwsze wrażenie)

Smutny = mądry?
Katarzyna Cieślakowska

- Smutni kierują się otrzymanymi informacjami (bardziej niż weseli), a ich przetwarzanie jest
bardziej skrupulatne (Forgas, 1992)
- Ale: smutni mniej trafnie oceniają własne możliwości poznawcze (Lewicka, 1993)
- Smutni gorzej radzą sobie z zadaniami matematycznymi i przestrzennymi (Bartton, 1995)
- Ale lepiej szacują wskaźnik korelacji na podstawie wykresów rozrzutu i są bardziej
skoncentrowani na zadaniu oraz biorą pod uwagę więcej danych niż weseli (Sinclair i in.,
1995)
- Mniej łatwowierni, lepsi w ocenie szczerości innych osób

Don’t worry, be sad! (Forgas, 2013)

Nastrój pozytywny

- Efekty niekorzystne
o Mniej trafne sądy o innych ludziach
o Silniejszy efekt pierwszeństwa
o Oceny bardziej subiektywne
o Wykorzystanie peryferycznych dróg perswazji
o Większa awersja do ryzyka
- Efekty korzystne
o Większa liczba twórczych rozwiązań
o Większa liczba nietypowych skojarzeń
o Szersze kategorie w zadaniach kategoryzacyjnych
o Szybsze decyzje
o Myślenie bardziej intuicyjne, heurystyczne

Nastrój negatywny

- Efekty niekorzystne
o Dłuższy czas podejmowania decyzji
o Trudności odróżniania tego, co ważne od tego, co nieważne
- Efekty korzystne
o Bardziej trafne sądy o innych ludziach
o Bardziej realistyczne oceny
o Trafniejsze oszacowania kowariancji
o Węższe kategorie
o Centralna droga perswazji

Inteligencja emocjonalna

- Zbiór zdolności warunkujących wykorzystanie emocji przy rozwiązywaniu problemów,

zwłaszcza w sytuacjach społecznych
- Ogół zdolności warunkujących efektywność przetwarzania informacji emocjonalnych
(Jaworowska i Matczak, 2008)
Katarzyna Cieślakowska

PROCESY POZNAWCZE W PRAKTYCE

- Psychologia marketingu
- Psychologia i prawo
- Treningi poznawcze

Badania podstawowe – przeprowadzane, by naukowo zrozumieć ludzkie zachowanie, rozwijać teorie

naukowe, testują hipotezy naukowe postawione przez badaczy

Badania stosowane – przeprowadzane, by naukowo zrozumieć ludzkie zachowanie w konkretnych

warunkach, np. W pracy czy życiu codziennym lub rozwiązywać konkretne problemy codziennego
życia (wykorzystują informacje z badań podstawowych i przekładają je na rzeczywiste sytuacje)

Zastosowania psychologii poznawczej

- Psychologia sądowa
- Marketing i reklama
- Psychologia edukacyjna
- Wojsko
- Terapia

Stosowana psychologia poznawcza

- Kluczowe założenie zastosowań PP: konstruktywizm (Falkowski i Zaleśkiewicz, 2012)

- Na jego gruncie kształtował się paradygmat PP, a wcześniej prawa psychologii postaci
- Konstruktywizm odpowiadał przede wszystkim na problemy natury spostrzeganej
rzeczywistości i procesu jej percepcji
o Czy człowiek odkrywa rzeczywistość czy raczej ją tworzy?
o Interpretacja rzeczywistości
o Badania pokazują, że człowiek raczej tworzy rzeczywistość - organizacja
docierających bodźców i nadawanie im znaczenia

Spostrzeganie

- Klasyczny przykład: figury wieloznaczne

o Różne konteksty, np. Na billboardzie w centrum zatłoczonego miasta vs na odludziu
wśród pól i lasów
Katarzyna Cieślakowska

- Pytanie: co tak naprawdę przedstawia obraz? Czy własne przekonania o obiektywnym stanie
rzeczy mogą mieć związek ze stanem rzeczywistym?
- Czy można w takim razie kontrolować otaczającą rzeczywistość, kształtując różne
przekonania o niej?
- Konsekwencje tej kontroli - różne ekspertyzy sądowe w sprawach o naruszenie prawa o
rejestracji znaku towarowego - różne obrazy danej rzeczywistości

Pamięć

Jak opracować skuteczną strategię reklamową przy niewielkich nakładach finansowych

- Kevin L. Keller i płatki owsiane Quaker Oats

- Przeciętny konsument spostrzega ok. 3500 komunikatów marketingowych dziennie
(Guardian, 2005)
- 50% badanych nie jest w stanie przypomnieć sobie żadnej konkretnej reklamy z ostatnich 30
dni (Burke i Srull, 1988)
o Hamowanie retroaktywne - docierające informacje blokują pamięć o poprzednich
- Sieciowy model pamięci - raz utworzony ślad pamięciowy pozostaje trwale w pamięci,
zmienia się natomiast jego siła połączeń z innymi jednostkami poznawczymi
- Brak możliwości przypominania sobie wcześniej wyuczonego materiału = nie ma do
dyspozycji wskazówek wydobywania

- Klasyczne badania Tulvinga i Psotki (1971) - informacja może zostać odtworzona, gdy
dostarczy się badanym właściwych wskazówek przywołania materiału
o Trudności w przypomnieniu sobie widzianej wcześniej reklamy spowodowana jest
nie tyle zatarciem śladu pamięciowego, ile kłopotami z wydobyciem tego śladu,
spowodowanymi spostrzeganiem wielu innych, późniejszych przekazów
reklamowych
o Należy zastosować wskazówki jej przywoływania
- Zastosowanie stop klatki z reklamy na opakowaniu produktu lub na żółtych stronach książki
telefonicznej w przypadku usług
o Liczy się nie częstość emisji reklamy, ile strategiczne manipulowanie wskazówkami
jej przypominania
o Zwiększenie częstości emisji nie spowoduje lepszego zapamiętania, ale powiększy
liczbę potencjalnych konsumentów produktu, którzy reklamę zobaczą

Percepcja grafiki i tekstu

- Badania nad przestrzenną lokalizacją znaku firmowego i rodzaju materiału graficznego lub
werbalnego (Janiszewski, 1990)
- Znak graficzny firmy Guerlain umieszczony na prawo lub lewo w stosunku do fotografii
kobiety lub tekstu
- Znak graficzny jest lepiej oceniany, jeśli znajduje się po lewej stronie tekstu, ale nie zdjęcia
oraz jeśli znajduje się po prawej stronie zdjęcia, ale nie tekstu
- Dlaczego?
o Bodźce werbalne – lewa półkula
Katarzyna Cieślakowska

o Bodźce obrazowe – prawa półkula

o Skrzyżowanie nerwów wzrokowych
o Proste bodźce (schematyczne rysunki, np. Logo) są z jednakową skutecznością
przetwarzane przez obie półkule
- Jeżeli proste logo jest na prawo od fotografii, trafi do lewej półkuli
- Prawa półkula będzie wtedy przetwarzać złożone bodźce obrazowe z fotografii, a lewa może
swobodnie przetwarzać logo – efekt ekspozycji/ oswojenia i wzrost atrakcyjności
- Gdy logo jest na lewo od fotografii, jego obraz jest przesłany do półkuli prawej, która jest
jednak zajęta przetwarzaniem złożonego bodźca - fotografii
o Logo nie będzie wystarczająco przetwarzane

Prawo i psychologia poznawcza

Błędy świadków

- 77 000 osób rocznie jest w USA oskarżanych wyłącznie na podstawie zeznań świadków
- W ostatnich 25 latach w USA, dzięki badaniom DNA, z zarzutów oczyszczono 337 skazanych
(Innocence Project)
- 18 z nich było skazanych na karę śmierci
- Średnio spędzili w więzieniu 14 lat
- 70% uwolnionych należało do mniejszości etnicznych

Badania Loftus (1974, 1979)

Moc zeznań zaocznych świadków

Zadanie

- Opis fikcyjnej sprawy napadu na sklep. Zamordowano właściciela. Policja zatrzymała

podejrzanego
- Grupa 1 jedynie dowody pośrednie (poszlakowe) - 18% skazań
- Grupa 2 dowody pośrednie + relacji naocznego świadka - 72% skazań
- Grupa 3 dowody pośrednie + relacja naocznego świadka + dowody obrony (wada wzroku
świadka) - 68% skazań

Czynniki wpływające na zeznania świadków

Zmienne szacunkowe: czynniki, które nie są pod kontrolą wymiaru sprawiedliwości:

- Cechy świadka (stałe: inteligencja, płeć, rasa; zmienne: szkolenie, alkohol)

- Cechy podejrzanego (płeć, rasa, zamaskowanie)
- Warunki środowiskowe (czas ekspozycji, obecność broni, powaga przestępstwa, stres)
- Czynniki działające po zdarzeniu (upływ czasu)

Zmienne systemowe: czynniki, które są pod kontrolą wymiaru sprawiedliwości:

- Typy zadawanych pytań

- Tendencyjność doboru osób przybranych (statystów)
Katarzyna Cieślakowska

- Instrukcja (podejrzany może lub nie być w składzie) i procedura okazania (sekwencyjna lub
równoległa)

Procesy poznawcze a gry komputerowe

- Skuteczność treningów poznawczych, np. Pamięć robocza a zadanie N-wstecz (Jaeggi, 2008)
o Utrzymanie informacji w pamięci roboczej (liczby)
o N-wstecz (np. Jaką cyfrę widziałeś 2 cyfry wstecz)
o Poprawa wykonywania zadania, ale nie generalnie poprawa sprawności umysłu
- Gry akcji a sprawność uwagi wzrokowej (Green i Bavelier, 2003)

Gry akcji:

- Lepsze wykonanie zadań percepcyjnych

- Wyższa sprawność procesów przestrzennych i uwagi wzrokowej

Ale:

- Nie wszystkie badania

- Nie wszystkie gry
- Pogorszenie działania uwagi podczas zajęć szkolnych (poznawczo mniej aktywne spędzanie
czasu)

Anguera i in. (2013) - Neuroracer

- Nowsza wersja: Project Evo

Katarzyna Cieślakowska

POWTÓRKA

- 30 pytań, jednokrotny wybór, 16 pkt zalicza

Katarzyna Cieślakowska