DNT 2016 11

NOWE METODY LECZENIA NATURALNEGO POTWIERDZONE NAUKOWO
Listopad 2016 (nr 2016-11)
Raport specjalny
SEKRETY ZACHOWANIA
DOBREJ PAMIĘCI
Pamięć jest silnie powiązana z naszą tożsamością. Jest strażniczką naszej historii – rodziny, na-
rodu, ludzkości, a także naszej wiedzy i emocji. Pamięć jest niezbędna, aby korzystać z bogactwa
otaczającego nas świata, gromadzić doświadczenia i refleksje oraz dzielić się nimi.
Jedną z najczęstszych skarg związanych z podeszłym wiekiem jest postępująca utrata pamięci.
Nasza pamięć stopniowo, na przestrzeni lat, nas opuszcza.
Spróbujmy odkryć i poznać ten doskonały mechanizm, który daje nam możliwość pamiętania.
Dowiedzmy się, na jakiej zasadzie działa pamięć, dlaczego ulega osłabieniu oraz jak ją zachować,
aby jak najdłużej móc wzbogacać nasze doświadczenia i dokonywać nowych odkryć.
I. CO SPRAWIA, ŻE NASZE WSPOMNIENIA

POZOSTAJĄ Z NAMI
Posiadamy ultrakrótką pamięć sensoryczną, w tworzeniu nowych wspomnień i rejestrowaniu
trwającą krócej niż sekunda (mierzoną w milise- wydarzeń z naszego życia. To nasze „centrum
kundach), podobną jak pamięć siatkówki, która autobiograficzne”. Hipokamp odpowiada też za
pozwala nam odtworzyć obraz. Ale gdyby siat- rozróżnianie tego, co przydarza się nam po raz
kówka, maleńkie przedłużenie naszego mózgu, pierwszy i tego, czego już wcześniej doświadczy-
przechowywała obrazy dłużej, nie mogłaby re- liśmy. Jest on również niezbędny, abyśmy mogli
jestrować kolejnych. się uczyć.
Co się dzieje później z tymi obrazami?
Włoski anatom – Julius Caesar Aranzio – jako
Utracona pamięć pana H.M.
pierwszy opisał w 1587 r. niewielką strukturę Neurochirurdzy w 1956 roku dokonali pewnego
w środku naszego mózgu zwaną hipokampem. odkrycia, próbując pomóc pacjentowi, który stał
Aranzio nadał owej strukturze taką, a nie inną się sławny wbrew sobie. Do celów omówienia tego
nazwę, ponieważ ma ona ten sam kształt i roz- odkrycia użyto inicjałów jego nazwiska – H.M.
miar, co intrygująca morska ryba hippocampus Henry Molaison cierpiał na padaczkę i chirurdzy
(konik morski). Mamy dwa hipokampy – po jednym próbowali go wyleczyć, usuwając tę część jego
w każdej z półkul mózgowych. mózgu, która odpowiadała za ataki.
Naukowcy zajmujący się układem nerwowym po- Po zabiegu Henry Molaison nie był w stanie gro-
twierdzają kluczową rolę, jaką hipokamp odgrywa madzić żadnych nowych wspomnień, jak również
nie pamiętał niczego z ostatnich dni przed ope- białka i tworzą z innymi neuronami połączenia
racją. Jednak nadal potrafił przywoływać stare zwane synapsami.
wspomnienia. Fakt ten wskazywał na to, że za Kolbka na końcu neuronu ustawia się naprzeciwko
pamięć długotrwałą odpowiada inna struktura kolbki innego neuronu, tworząc razem synapsę.
mózgu – kora mózgowa, która jest znacznie bar- Dzięki temu neurony mogą wymieniać pomiędzy
dziej rozległa. sobą informacje za pomocą neuroprzekaźników.
Kilka lat później odkryto, że uszkodzenia hipo- Istnieją różne neuroprzekaźniki:
kampa nie wpływają na wszystkie rodzaje pa- Noradrenalina jest odpowiedzialna za to, że
mięci. Na przykład umiejętność wykonywania budzimy się co rano, za naszą zdolność do kon-
skomplikowanych ruchów, takich jak jazda na centracji uwagi, wojowniczość, popęd seksualny.
rowerze, prowadzenie samochodu, gotowanie, gra Dopamina, która pobudza w nas zaintereso-
na instrumencie, zwykle pozostaje niezmieniona wanie otaczającym światem, poprawia nam
nawet w najcięższych chorobach wpływających na humor i przyczynia się do zwiększenia produkcji
hipokamp, takich jak choroba Alzheimera. endorfin, które dają nam poczucie szczęścia.
Glutaminian i asparaginian pobudzają re-
Trwałość tych umiejętności wskazuje, że opie-
rają się one na innym rodzaju pamięci (pamięci ceptor odgrywający kluczową rolę, jeśli chodzi
o pamięć – receptor NMDA.
proceduralnej, która dotyczy przede wszystkim
Acetylocholina, obecna w hipokampie, pozwala
umiejętności motorycznych, wiedzy praktycznej,
zachować wspomnienia.
często wykonywanych gestów) przechowywanej
w innej części mózgu. Pojemność hipokampa, jeśli Aby zachować coś trwale w pamięci, hipokamp
chodzi o ilość przechowywanych informacji, jest musi zakodować informacje, zachować je na krótki
niewielka, natomiast pojemność kory mózgowej czas (liczony w sekundach lub minutach) i przeka-
jest w zasadzie nieskończona. zać dalej do kory, gdzie będą one przechowywane
dłużej, być może do końca życia. Długotrwałe
przechowywanie informacji jest możliwe dzięki
Pamięć krótkotrwała i długotrwała
kilku mechanizmom.
Pamięć przechowywaną w hipokampie nazywa
się pamięcią krótkotrwałą, w przeciwieństwie do
Mechanizmy skutecznego
pamięci długotrwałej, za którą odpowiada kora
mózgowa. Podział ten zawdzięczamy jednemu
zapamiętywania
z pierwszych wielkich współczesnych odkrywców Aby wzmocnić synapsę, należy używać jej wielo-
w dziedzinie neuropsychologii – Kanadyjczykowi krotnie. To dlatego każdą rzecz i każdy fakt musimy
Donaldowi Hebbowi. W przełomowej dla swojej przyswoić wielokrotnie, powtarzać, odtwarzać,
kariery książce „The organization of Behavior” wizualizować dany obraz, aby mieć pewność, że go
wydanej w 1949 roku (Organizacja zachowania) zapamiętamy. Tak jak kiedyś w szkole uczyliśmy
odkrył, że używane neurony organizują się, two- się wierszy na pamięć.
rząc sieci, co usprawnia przepływ informacji. Od- Innym sposobem na ponowne użycie synapsy jest
krycie to stanowi podstawę zjawiska nazywanego powiązanie jej z jakimiś innymi obwodami w na-
dzisiaj neuroplastycznością: wszystkie rodzaje szym mózgu, konkretnie tymi odpowiadającymi
aktywności, takie jak percepcja zmysłowa, my- za emocje. Jeśli powiążemy jakieś wspomnienie
śli, ruchy, pobudzają aktywność neuronów w nie z innym, jeśli odnajdziemy w nim coś ważnego,
zaangażowanych. W efekcie zużywają one więcej poruszającego, zabawnego, wówczas wzmacnia-
energii, aktywują kodujące je geny, wytwarzają my synapsę.
2 www.DossierNaturalnychTerapii.pl
Wystarczy jedna bardzo intensywna emocja, z któ-

rą powiązane zostanie wspomnienie, niezależnie od Choroba tych, którzy nigdy
tego, czy jest to emocja pozytywna, czy negatywna. niczego nie zapominają
Stąd bierze się też stres pourazowy.
Większość z nas z wiekiem zaczyna tracić pamięć,
„Wybieramy” wrażenia, obrazy, fakty i informa- niektóre urazy i choroby również mogą wywoływać
cje, które będziemy pamiętać, ponieważ w jakiś amnezję. Ale, choć zdarza się to bardzo rzadko,
niektórzy ludzie pamiętają absolutnie wszystko,
sposób łączą się one z tym, co już jest w naszym
co im się przydarza, niezależnie od tego, czy jest to
banku pamięci lub dlatego, że są one przyjemne, interesujące, czy nie, potrzebne, czy nie i nie mają
uważamy je za ważne czy po prostu przydatne. na to żadnego wpływu. Zaburzenie to nosi nazwę
Pozostałe rzeczy zapominamy. hipertymezji i może wpływać na człowieka bardzo
negatywnie, także pod względem emocjonalnym.
Zdolność zapominania jest równie ważna, jak
zdolność zapamiętywania. Jednak gwałtowny stres
może zapisać nam w pamięci, w sposób niezacie- odczucia, choćby mało istotnego, które przywołuje
ralny, fakty, o których wolelibyśmy zapomnieć. określone wspomnienie.
W efekcie bardzo trudno jest zapomnieć o trau-
matycznym wydarzeniu. Ale kiedy z dawnej przeszłości nic nie
istnieje, wówczas jedynie zapach i smak,
Kiedy przeżywamy bardzo silne emocje, aktywacji
wątlejsze, ale żywsze, bardziej niemate-
ulega inna niewielka struktura w mózgu zwana
ciałem migdałowatym (ciało migdałowate znajdu-
rialne, trwalsze, wierniejsze, długo jeszcze,
je się w mózgu i nie należy go mylić z migdałkami jak dusze, przypominają sobie, czekają,
zlokalizowanymi w gardle). spodziewają się – na ruinie wszystkie-
go – i dźwigają niestrudzenie na swojej
Zarówno hipokamp, jak i ciało migdałowate
znikomej kropelce olbrzymią budowlę
znajdują się w środkowej części naszego mózgu,
wspomnienia. Marcel Proust
pomiędzy obszarem odpowiedzialnym za zacho-
wania instynktowne, zwanym mózgiem gadzim
a korą, którą nazywa się mózgiem limbicznym Zapachy (oraz smaki, z którymi są ściśle powiąza-
lub ssaczym. ne) szczególnie skutecznie przywołują wspomnie-
nia, ponieważ opuszka węchowa silnie oddziałuje
Te dwa obszary ze sobą graniczą i ich wzajemne na cały mózg limbiczny i jest bezpośrednio powią-
interakcje wyjaśniają, dlaczego wspomnienia zana z hipokampem. To bezpośrednie powiązanie
powiązane z emocjami zachowują się na dłużej. miało związek z pojawieniem się ssaków, które
najczęściej wykorzystują zapach do rozpozna-
Magdalenka Prousta wania swoich młodych czy rodziców i nawiązy-
to nie literatura! wania z nimi więzi. To dlatego mózg limbiczny,
który wykształcił się u ssaków (w tym u nas),
Ciało migdałowate jest w stanie powiązać ze sobą koncentruje się głównie na emocjach, uczuciach
wrażenia zmysłowe: obraz z dźwiękiem lub któ- i wspomnieniach.
rekolwiek z nich z zapachem. Zjawisko to nosi
nazwę synestezji i polega na łączeniu bodźców
Jak wspomnienia przenoszą się
zmysłowych, które zapisują się w pamięci, z rze-
czywistymi doświadczeniami danej chwili, co z jednej pamięci do drugiej?
nazywa się we Francji „magdalenką Prousta”. Wspomnienia przenoszą się z pamięci krótkotrwa-
Zwrot ten jest używany do określania każdego łej do pamięci długotrwałej najczęściej w nocy.
www.DossierNaturalnychTerapii.pl 3
W tym okresie nie jest wykorzystywana energia

potrzebna do podejmowania praktycznych decyzji. Hipokamp
Energia ta może więc służyć do tworzenia nowych – lepszy niż mapy Google
połączeń (i naprawy neuronów). Dlatego wiele ba- Hipokamp to także nasz GPS! W hipokampie
dań jasno wskazuje, że brak snu, zbyt krótki sen lub znajdują się (jest to jedno z ważniejszych odkryć
nieregenerujący sen powodują ubytki w pamięci. w neurologii oprócz neuronów lustrzanych)
neurony miejsc („komórki miejsc”), po jed-
Fakt, że hipokamp stanowi jednocześnie centrum
nym dla każdego miejsca, w którym byliśmy.
aktywnej pamięci (lub pamięci operacyjnej, która
Aktywujemy jeden neuron miejsca dla każdej
pozwala wziąć pod uwagę wszystkie istotne czyn- lokalizacji przestrzennej, do której się udajemy,
niki podczas danej czynności), centrum odkodowy- co pozwala nam stworzyć trójwymiarową mapę
wania wspomnień, pierwszy magazyn wspomnień naszych okolic, odtworzyć w swojej głowie film
oraz miejsce przechowywania map przestrzennych, przedstawiający nasze otoczenie i dostosować
ma swoje istotne praktyczne znaczenie. Pozwala nasze ruchy do tego otoczenia dzięki połącze-
niom pomiędzy hipokampem a móżdżkiem
to lepiej zrozumieć, dlaczego najskuteczniejsze
odpowiedzialnym za koordynację ruchów.
metody mnemotechniki polegają na wizualizo-
waniu rzeczy do zapamiętania w przestrzeni, Neurony miejsca po raz pierwszy zaobserwo-
wał u szczurów w 1971 roku naukowiec John
aby móc zapamiętać je w scenerii 3D. Wyjaśnia
O’Keefe, który po potwierdzeniu ich obecności
to również, dlaczego orientacja w przestrzeni także w hipokampie mózgu ludzkiego w 2003
pogarsza się z wiekiem, a pacjent z chorobą Alzhe- r. otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie medy-
imera może być na tyle zdezorientowany, że nie cyny w 2014 r. W 1978 r. O’Keefe napisał książkę
jest w stanie sam wrócić do domu. Ile starszych opisującą swoje odkrycia zatytułowaną „The
osób chorych na Alzheimera błąka się po ulicach Hippocampus as a Cognitive Map” (Hipokamp
naszych miast, zgubiwszy drogę? jako mapa kognitywna).
II. WROGOWIE PAMIĘCI

Przed zapamiętaniem trzeba przyswoić informa- kod PIN mojej karty kredytowej. Otrzymałem
cje. Zdolność do koncentracji uwagi odgrywa tu telefon ze złymi wiadomościami na temat kogoś,
istotną rolę. Negatywny wpływ na nią mogą mieć kto jest mi bardzo bliski. Rozłączyłem się. Kod PIN
stres, zmęczenie, nadpobudliwość, która prowadzi całkowicie wyleciał mi z pamięci. Nie wydawało
do deficytu uwagi (patrz lipcowy numer Dossier mi się możliwe, że go zapomniałem, próbowałem
Naturalnych Terapii: Nadpobudliwość i problemy go odtworzyć. Po trzech nieudanych próbach moją
z koncentracją uwagi. Fabryka „potwornych dzieci” kartę zablokowano!
(enfants terribles) oraz depresji. Stres może też
Przewlekły stres, przepracowanie albo, co jeszcze
powodować zaburzenie zdolności do odnalezienia
gorsze, wypalenie czy fibromialgia mogą pozbawiać
informacji, które zostały dobrze zapamiętane.
neurony neuroprzekaźnika odpowiedzialnego za
koncentrację uwagi, czyli noradrenaliny. W takiej
Jak zablokowałem swoją kartę sytuacji więcej odnotowujemy, ale mniej zapa-
kredytową miętujemy.
Przydarzyło mi się to niedawno, kiedy stanąłem Jeśli neurony dopaminergiczne mózgu limbicznego
przed bankomatem. Oczywiście znam na pamięć również zostaną pozbawione neuroprzekaźników,
tym bardziej obniża to zdolność do koncentracji Czy już dzieci są dotknięte zjawiskiem neurode-
uwagi, a w efekcie także zdolność do zapamięty- generacji? Niestety badania potwierdzają, że tak.
wania. Często zdarza się to u osób z depresją. Po
pokonaniu stresu, zmęczenia czy depresji zdolność Zanieczyszczenie środowiska może
do zapamiętywania powraca.
źle wpływać na naszą pamięć
Meksykańscy naukowcy przeprowadzili badanie
Przedwczesne starzenie się, stres
na ten temat. U osiemdziesięciorga dzieci z miasta
oksydacyjny, stany zapalne Meksyk, zdrowych i o prawidłowej masie ciała, ale
Z wiekiem nasze tkanki starzeją się i tracimy masę narażonych na wysokie zanieczyszczenia powie-
mięśniową (średnio pomiędzy 25. a 60. rokiem życia trza zwłaszcza drobnymi cząsteczkami (PM 2,5)
ubywa nam około 40% masy mięśniowej), masę stwierdzono zmiany metaboliczne wiążące się z ry-
kostną oraz w jakimś stopniu większość tkanek zykiem nadwagi, stanów zapalnych mikronaczyń,
naszego organizmu, w tym tkankę mózgu – liczba naruszenia bariery krew-mózg, rozregulowania
neuronów zmniejsza się z wiekiem. Naukowcy oce- pracy układu odpornościowego, zapalenia mó-
niają liczbę neuronów pod koniec okresu wzrostu zgu, zmniejszenia rozmiaru niektórych obszarów
naszego mózgu na około 100 miliardów1. mózgu, zaburzeń kognitywnych oraz procesów
prowadzących do rozwoju choroby Alzheimera!
Neurony, które nie są potrzebne w pierwszych
miesiącach życia, „popełniają samobójstwo” (apop- Jaka była odpowiedź meksykańskiego rządu? Za-
toza). Innymi słowy, kapitał neuronów, który bę- mrożenie środków na prowadzenie badań w tym
dzie zmniejszać się z wiekiem, jest od początku zakresie! Ale po licznych kolejnych badaniach
zróżnicowany w zależności od tego, na ile stymu- wykazujących znaczny wzrost liczby nieobecno-
lujące było nasze środowisko w najwcześniejszym ści w szkole oraz podwyższone zapotrzebowanie
dzieciństwie (oraz podczas reszty naszego życia). na usługi służb ratunkowych (głównie z powodu
Jeżeli było mało stymulujące, zjawisko regresji astmy) w okresie, kiedy poziom zanieczyszczenia
nastąpi przedwcześnie. Na przykład przepływ jest najwyższy, władze podjęły działania, które
krwi odżywiającej mózg zaczyna się zmniejszać doprowadziły do ograniczenia skażenia, które
po ukończeniu 15. roku życia. Zanieczyszczenie w Meksyku jest teraz nie większe niż w Los Angeles!
powietrza, stany zapalne, wolne rodniki, które A wiemy, że zanieczyszczenie powietrza to tylko
wytwarzamy, spalając kalorie, zaczynają atakować jeden z wielu czynników negatywnie wpływa-
neurony nawet jeszcze wcześniej. jących na naszą pamięć. Należą do nich również
Od okresu dojrzewania tracimy średnio 50 000 metale ciężkie, substancje zakłócające czynność
neuronów dziennie, przy czym wiele czynników gruczołów wydzielania wewnętrznego, niedobór
może zwiększać tę liczbę. Wydaje się, że gorsze substancji odżywczych niezbędnych dla wzro-
działanie neuronów, osłabienie ich zdolności do stu mózgu (jodu, cynku, magnezu, witamin B6,
wytwarzania połączeń oraz produkowania neu- B9, B12 i D, kwasów tłuszczowych omega-3). Na
roprzekaźników, ich blokowanie przez utlenione działanie metali ciężkich dzieci są narażone już
białka, zmiany w ich genach wpływają na funkcje w życiu płodowym.
intelektualne w jeszcze większym stopniu niż sama Ponadto we wspomnianym meksykańskim ba-
utrata neuronów, którą można wyrównać dzięki daniu autorzy stwierdzili niedobory witaminy D
neuroplastyczności (tworzeniu nowych synaps). (mającej działanie przeciwzapalne i ochronne na
1. W życiu płodowym wytwarzamy 500 000 neuronów na minutę, potem 8,6 neuronów na sekundę podczas pierwszych czterech
miesięcy życia, a następnie liczba neuronów dalej się powoli zwiększa do wieku siedmiu lat.
układ nerwowy) u 87% dzieci. U 139 dzieci w wie- tlenu, są głównymi ofiarami stresu oksydacyjnego.
ku średnio 12 lat narażonych na te same rodzaje Wiele badań wykazało, że mitochondria neuronów
zanieczyszczeń znaleziono we krwi kadm i nikiel, z wiekiem przestają funkcjonować prawidłowo.
przeciwciała przeciwko formaldehydowi, benzen Powoduje to obniżenie poziomu energii potrzebnej
(rakotwórczy dodatek stanowiący 5% benzyny neuronom do naprawy i prawidłowego funkcjo-
pompowanej do dystrybutorów) oraz bisfenol nowania.
A, z czego wszystkie to substancje zakłócające
Zjawisko to pogłębia fakt, że minerały o działaniu
czynność gruczołów wydzielania wewnętrzne-
uszkadzającym, silnie utleniające i wywołujące sta-
go. W płynie mózgowo-rdzeniowym (w którym
ny zapalne, tj. żelazo i miedź, są wykorzystywane
zanurzony jest mózg i rdzeń kręgowy) znaleziono
w wielu obszarach mózgu. Na przykład miedź jest
przeciwciała zapalne niszczące barierę krew-
potrzebna jako katalizator podczas przekształca-
-mózg, która ma za zadanie chronić mózg właśnie
przed zanieczyszczeniami. nia się dopaminy w noradrenalinę, tak że ośrodek
uwagi, koncentracji i wojowniczości jest nazywany
W innych badaniach wykazano już, że wszystkie locus coeruleus (niebieski punkt) ze względu na
te naruszenia bariery krew-mózg przyczyniają się duże stężenie miedzi. Podobnie żelazo jest nie-
do zachodzenia procesów neurodegeneratywnych,
zbędne podczas produkcji dopaminy.
które prowadzą do choroby Alzheimera.
Najpoważniejsze uszkodzenia związane z oksydacją
dotykają DNA – cząsteczek stanowiących swego
Dlaczego chipsy i frytki pozbawiają
rodzaju program komputerowy konieczny dla
nas wspomnień? prawidłowego funkcjonowania neuronów i utrzy-
Wiele innych zanieczyszczeń pogłębia uszkodzenia. mania ich w dobrej kondycji. Najnowsze badania
Jednym z nich jest akroleina, pochodna wydziela- wskazują, że z wiekiem nie tylko zwiększa się liczba
na podczas smażenia, która znajduje się w wielu uszkodzeń DNA neuronów, ale dodatkowo zdolność
potrawach zarówno dla dorosłych, jak i dla dzieci: DNA do naprawy znacznie się zmniejsza. Najwięk-
chipsach, frytkach i wszelkich smażonych pro- szą liczbę uszkodzeń obserwuje się w chorobach
duktach, jak również w atmosferze (spaliny, dym Alzheimera i Parkinsona, które w związku z tym
ze spalania drewna, przemysł). W czasie drugiej postrzegane są jako przejawy przyspieszonego
wojny światowej substancja ta była składnikiem starzenia się mózgu.
gazu bojowego (łzawiącego)!
Uszkodzenia oksydacyjne dotykają wszystkich
Mózg jest szczególnie wrażliwy na stres oksydacyj- części składowych neuronów, w tym białek. Earl
ny, ponieważ wbrew temu, co myślimy, zużywa on Stadtman z Narodowego Instytutu Badań Proce-
bardzo dużo energii. Mózg stanowi zaledwie dwa sów Starzenia przeprowadził pionierskie badania
do trzech procent naszej masy ciała, ale wykorzy- wskazujące, że gromadzenie się utlenionych białek
stuje od 25 do 30% tlenu i glukozy, które zużywamy w komórce odgrywa czasami równie istotną rolę
w ciągu dnia. Z tego względu mózg wytwarza więcej w starzeniu się mózgu i rozwoju chorób neurode-
wolnych rodników niż jakikolwiek inny narząd.
generatywnych, jak uszkodzenia DNA.
Na przykład istotne białko o nazwie Tau ulega
Z upływem lat nasz mózg dosłownie
modyfikacji i gromadzi się wokół neuronów, a wo-
rdzewieje! kół niego – inne zlepki, zwane beta-amyloidami.
Centra energetyczne neuronów – mitochondria Niezależnie od tego, czy rozwinie się choroba
– gdzie glukoza jest spalana z wykorzystaniem Alzheimara, czy nie, starzeniu się mózgu towa-
rzyszy odkładanie się białek i innych utlenionych umiarkowana stymulacja pomaga zachować
cząsteczek, między innymi za sprawą: wspomnienia; silna lub zbyt częsta stymulacja
stanów zapalnych, żelaza, miedzi lub meta- prowadzi do podrażnienia mózgu,
li ciężkich, nadmierna stymulacja prowadzi do padaczki,
manganu (nawet w małych dawkach – manganu w przypadku urazu czaszki lub wylewu krwi
nie powinno być w suplementach diety, podobnie do mózgu receptory te niszczą neurony,
jak żelaza i miedzi), dodatkowo receptory te niszczą neurony po-
przez wielokrotne drobne ataki oksydacyjne lub
glinu, który spożywamy głównie z wodą z kranu
wywoływanie stanów zapalnych związanych
(sole glinu są wykorzystywane do flokulacji
ze stresem psychologicznym i niedoborem po-
w zakładach oczyszczania wody i tworzą gli-
trzebnych modulatorów.
nokrzemiany).
Lipofuscyna (barwniki powstające ze zmodyfiko-
Co reguluje działanie tych
wanych w procesie oksydacji kwasów tłuszczo-
receptorów?
wych, które dodatkowo zawierają żelazo, miedź,
Magnez, który działa jako modulator za każ-
glin, rtęć) gromadzi się w neuronach, podobnie jak
dym razem, kiedy w proces zaangażowany jest
w siatkówce oka, gdzie przyczynia się do zwyrod- wapń – zjawisko to nosi nazwę „blokowania
nienia plamki żółtej (AMD), a także w skórze, na kanałów wapniowych”.
której tworzy „starcze plamy”. Cynk – i dlatego często można go znaleźć wraz
Procesom oksydacyjnym sprzyja spontaniczne z magnezem w preparatach o działaniu ochron-
wiązanie się glukozy z białkami, tj. proces o na- nym na neurony.
zwie glikacja. Glikacja przebiega najintensywniej Antyoksydanty.
u pacjentów z cukrzycą, którzy z tego względu Niestety współczesna dieta nie zapewnia wy-
starzeją się szybciej niż osoby bez cukrzycy. Jednak starczającej ilości magnezu i cynku ani antyok-
proces ten zachodzi u każdego, zwłaszcza u osób sydantów.
spożywających łatwo przyswajalne węglowodany. Wiele badań wykazało, że u osób żyjących w stresie
lub dotkniętych dziedziczną nadwrażliwością na
Stres przyspiesza starzenie się stres, którą kiedyś nazywano „hiperwentylacją”,
szybciej występują zaburzenia kognitywne, wyniki
mózgu
testów na pamięć są gorsze oraz częściej i wcześniej
Innym czynnikiem przyspieszającym starzenie rozwija się demencja, w tym choroba Alzheimera.
się mózgu jest stres. Niektóre receptory (NMDA),
U ludzi cierpiących na przewlekły stres stwierdza
pod warunkiem że są stymulowane w umiarko-
się bardziej rozległy zanik hipokampa w porówna-
wanym stopniu, odgrywają w hipokampie istotną
niu z innymi strukturami mózgu. W dzisiejszych
rolę, jeśli chodzi o zapamiętywanie i uczenie się.
czasach badania obrazowe pozwalają również
Ale jeżeli receptory te są zbyt silnie stymulowa- stwierdzić zmniejszanie się rozmiaru hipokampa
ne lub zabraknie ich moderatorów, ilość wapnia pod wpływem stresu pourazowego i ciężkiej de-
przenikająca do neuronów jest zbyt duża, co może presji.
działać paraliżująco na neurony oraz prowadzić
Kiedy porównuje się osoby w podeszłym wieku,
do ich śmierci.
można stwierdzić, że rozmiar hipokampa jest
Istnieje kilka stopni intensywności aktywacji mniejszy u tych pacjentów, których wyniki w te-
tych receptorów: stach na pamięć są gorsze. Zmiany, które stwierdza
się w chorobie Alzheimera (zmniejszenie rozmiaru nieskarżących się na bezsenność doświadcza ja-
hipokampa i kory śródwęchowej), zaczynają się kichś zaburzeń snu.
rozwijać na wiele lat przed rozpoznaniem. Choroba
Jednak warto wiedzieć, że długotrwałe stosowanie
Alzheimera objawia się najcięższymi zaburzeniami
tabletek nasennych:
pamięci i dezorientacją. W rzeczywistości jest to
wpływa na jakość snu, skracając fazy snu głę-
wyjątkowo nasilona forma procesu starzenia się
bokiego i najbardziej regenerującego snu REM,
mózgu, który dotyka każdego za sprawą uszko-
sprzyja występowaniu zaburzeń pamięci,
dzeń cząsteczek i komórek, które to uszkodzenia
wiąże się ze zwiększonym ryzykiem depresji,
nasilają się z wiekiem. W przypadku większości
wiąże się z nasileniem ryzyka choroby Alzhe-
starszych osób uszkodzenia te prowadzą głów-
imera.
nie do pogorszenia zdolności intelektualnych,
zwłaszcza zaburzeń pamięci. Kiedy zmiany te są Metaanaliza badań wykazała, że przyjmowanie
bardziej zaawansowane i towarzyszą im czynniki leków nasennych (takich jak Stilnox, Imovane,
zaostrzające, mówimy o demencji. a zwłaszcza Relanium, Tranxene i Lexotan...) przy-
spiesza utratę funkcji kognitywnych. Funkcje te
Jeśli cenisz sobie swoje wspomnie- ulegają poprawie po odstawieniu leków nasennych,
jednak nigdy nie wracają do poziomu sprzed roz-
nia, lepiej dobrze się wysypiaj!
poczęcia leczenia.
O ile wolne rodniki, stany zapalne, zanieczyszcze-
nie powietrza powodują stopniowe występowanie
Nadmiar żelaza i miedzi uszkadza
uszkodzeń neuronów i zaburzeń ich czynności,
nasz organizm posiada zdolność ich naprawy. Naj- pamięć
ważniejsza jest tutaj naprawa DNA, które zawiera Wielokrotnie już zwracaliśmy uwagę na fakt, że
zakodowany program dla neuronów. Najwięcej żelazo i miedź mają silne działanie prooksydacyjne
energii potrzebnej do przeprowadzania takich i prozapalne. Spożywanie dużych ilości żelaza,
napraw dostępne jest w nocy. głównie za sprawą częstego jedzenia mięsa, nie
Badania wykazały, że zaburzenia funkcji kogni- tylko przyspiesza proces starzenia się mózgu,
tywnych są znacznie bardziej nasilone u starszych ale także starzenia się w ogóle i zwiększa ryzyko
kobiet mających problemy ze snem niż u tych, wystąpienia niemal wszystkich chorób związanych
które śpią dobrze. Zaburzenia snu mają poważne z zaawansowanym wiekiem. Efekty te dodatkowo
konsekwencje dla neuronów, ponieważ sprzyjają nasila stres (w sytuacji stresowej gwałtownie
stanom zapalnym uszkadzającym komórki ner- wzrasta poziom noradrenaliny, która powoduje,
wowe. Co więcej, brak snu zwiększa wrażliwość że więcej żelaza wnika do komórek).
na stres i nasila lęki, które, jak już wspomnieli- Z wiekiem neurony zawierają coraz więcej żelaza
śmy, są czynnikami przyspieszającymi starzenie i miedzi, co prowadzi do osłabienia ich funkcji,
się hipokampa. a wreszcie do ich śmierci. Najwięcej żelaza i mie-
Bezsenność dotyka ponad 22% Francuzów. W in- dzi znajduje się w neuronach pacjentów z chorobą
nym badaniu wykazano, że aż 31% Polaków cierpi Alzheimera i Parkinsona. Z kolei niedobór żelaza
na bezsenność, co jest najwyższym wskaźnikiem – który spotyka się głównie u dzieci i młodzieży
w Europie!* Bezsenność występuje znacznie czę- w okresie intensywnego wzrostu oraz u kobiet
ściej u osób w starszym wieku i dotyka średnio nadal miesiączkujących – może ograniczać zdol-
50% seniorów. Ponadto szacuje się, że 15% osób ność do produkcji noradrenaliny i dopaminy, a tym
* http://www.sciencemag.org/news/2015/09/sleepless-slovenia-european-countries-highest-rates-insomnia
samym zdolność do koncentracji uwagi. Miedź jest

jeszcze bardziej szkodliwa niż żelazo. Marihuana sieje zamęt
w naszej pamięci
Inne czynniki, które przyspieszają Amerykańscy naukowcy odkryli, że marihu-
ana zakłóca proces zapamiętywania w mózgu
utratę pamięci poprzez zakłócanie czynności elektrycznej
Nadciśnienie i miażdżyca to silne czynniki hipokampa, czyli kluczowej struktury w mó-
powodujące wczesną utratę pamięci i wystę- zgu odpowiedzialnej za aktywację pamięci.
powanie bardziej zaawansowanych chorób, Marihuana w dawkach najczęściej stosowanych
takich jak choroba Alzheimera. przez użytkowników zakłóca przepływ bodź-
ców w obwodach elektrycznych niezbędnych
Nietolerancja glukozy i cukrzyca (jak wykaza-
w procesie zapamiętywania i nauki. Procesy
no, pochodne glikacji odgrywają istotną rolę kognitywne ulegają dezorganizacji. Według
w degeneracji neuronów). profesor Jean Costentin główny aktywny skład-
Zanieczyszczenia, a zwłaszcza metale ciężkie nik marihuany – tetrahydrokanabinnol (THC)
(w szczególności rtęć i ołów) oraz substancje – blokuje wydzielanie ważnego neuroprze-
zakłócające czynność gruczołów wydziela- kaźnika w hipokampie, tj. acetylocholiny, co
ma negatywny wpływ na czynność elektrofi-
nia wewnętrznego.
zjologiczną mózgu.
Menopauza i andropauza.
Nadmiar alkoholu i marihuany. To smutne, że tak wielu młodych ludzi sięga
po tego typu substancje, aby poprawić sobie
Benzodiazepiny, środki do znieczulenia
samopoczucie, podczas gdy jest tyle „dobrych
ogólnego, chemioterapia to kolejne czynniki narkotyków” mających wyłącznie korzystne
przyspieszające osłabienie zdolności do zapa- działanie, takich jak magnez, szafran czy gorzka
miętywania. czekolada (patrz sierpniowy numer Dossier
Naturalnych Terapii: Uzależnienie od cukru. Jak
Niedawno przeprowadzone badanie z udziałem się z niego wyzwolić).
1394 osób, które na początku nie miały kłopotów
z pamięcią, opublikowane we wrześniu 2015 r., Wszystkie te czynniki prowadzą do utraty neu-
wykazało, że każdy dodatkowy punkt w indeksie
ronów, utraty przez nie zdolności do tworzenia
masy ciała wiąże się z ryzykiem przyspieszenia
synaps, niedoboru neuroprzekaźników i recepto-
rozwoju choroby Alzheimera o 6,7 miesiąca.
rów, coraz większych trudności ze wzmacnianiem
Wiemy, że nadwaga wiąże się z występowaniem sieci połączeń pozwalających utrwalić informacje,
stanów zapalnych, ale w tym wypadku chodzi
a w praktyce do pogorszenia pamięci krótko-
także o cukrzycę, choroby układu krążenia, a także
i długotrwałej.
choroby przebiegające ze stanem zapalnym oraz
choroby autoimmunologiczne.
III. SPOSOBY NA OCHRONĘ PAMIĘCI

Czy starość musi być wyrokiem? awansowanych zmian charakterystycznych dla
chorób neurodegeneratywnych u osób poniżej
W ramach badania w Szpitalu Geriatrycznym Uni-
wersytetu w Genewie u 1258 zmarłych pacjentów 90. roku życia. Co ciekawe, u osób, które przeżyły
wykonano sekcję zwłok. Naukowcy zaobserwowali dłużej niż 90 lat oraz u stulatków, zmian tych było
coraz częstsze występowanie coraz bardziej za- o wiele mniej. Spośród 37 osób w wieku 95–105 lat
u 11 nie stwierdzono żadnych zmian otępiennych badania osób w wieku 90–99 lat oceniające ich
w korze mózgowej. funkcje kognitywne i pamięć. Stwierdzono, że są
Naukowcy z Centrum Medycznego Uniwersyte- one całkowicie prawidłowe u niemal 80% męż-
tu w Groningen w Holandii mieli okazję zbadać czyzn i 60% kobiet, podczas gdy we Francji badania
funkcje kognitywne oraz pamięć rekordowo długo wykazały 50% ograniczenie funkcji kognitywnych
żyjącej pacjentki, kiedy miała ona 113 lat. Wyniki i pamięci u osób powyżej 50. roku życia!
uzyskane przez tę kobietę były lepsze niż średnie Ponadto na Okinawie jest zaledwie 6,7% stulatków
wyniki uzyskiwane przez osoby w wieku 60–75 lat! z demencją w porównaniu ze średnią wynoszącą
Zespół badawczy miał możliwość kontynuowania od 40 do 77% w społeczeństwach zachodnich.
badania i uzyskał pozwolenie na wykonanie sekcji W dodatku na zachodzie ten odsetek dotyczy osób
zwłok po tym, jak pacjentka zmarła w wieku 115 w znacznie mniej zaawansowanym wieku.
lat. W badaniu stwierdzono brak zmian miaż-
Według badaczy niektóre metody dietetyczne,
dżycowych w ścianach tętnic, niemal całkowity
które są naturalnie stosowane przez Okinawian,
brak blaszek beta-amyloidowych w mózgu, tylko
zwiększają neuroplastyczność i zmniejszają ryzy-
niewielką akumulację hiperfosforylowanych białek
ko chorób neurodegeneratywnych (co wykazano
Tau oraz tę samą liczbę neuronów w ośrodku uwagi
w badaniach z zastosowaniem modeli ekspery-
(locus coeruleus), co u osób w wieku 60–80 lat.
mentalnych wśród zwierząt i ludzi):
Tak więc można się starzeć, zachowując zdrowe
ograniczenie liczby przyjmowanych kalorii
ciało i mózg nawet w bardzo zaawansowanym wie-
oraz spożywanie większych ilości polifenoli,
ku (co już potwierdzono w badaniu Okinawa oraz
w wielu innych badaniach z udziałem stulatków). spożywanie kwasów tłuszczowych omega-3
i omega-6 w odpowiedniej proporcji.
Zespół badaczy z Instytutu Medycyny Sądowej
w Wiedniu w Austrii przeprowadził 42 398 sekcji Należy zwrócić uwagę, że w tym przypadku cho-
zwłok w okresie 18 lat. Wśród badanych zwłok dzi nie tylko o mózg, ale o cały organizm: brak
40 było zwłokami stulatków (11 mężczyzn i 29 nadwagi, nietolerancji glukozy, znaczne zmniej-
kobiet). Wszyscy zmarli głównie z powodu cho- szenie liczby stanów zapalnych, zdrowy układ
rób układu krążenia i układu oddechowego, co krążenia itp.; wszystko to wpływa pozytywnie
doprowadziło patologów do wniosku, że ludzie także na neurony.
nie umierają ze starości, lecz przyczyną śmierci
Wszystkie te korzyści stwierdza się również, przy-
są choroby. Innymi słowy, ponieważ chorobom
najmniej częściowo, w innych modelach żywienia
tym da się zapobiegać, można wydłużyć życie
niż okinawski, na przykład u osób stosujących dietę
z zachowaniem dobrego stanu zdrowia, w tym
śródziemnomorską oraz u wegetarian.
stanu zdrowia mózgu, w stopniu, w którym dla
większości ludzkości było to dotąd nieosiągalne
(tak jak ma to miejsce na przykład w populacji Smakosze mięsa bardzo często
mieszkańców Okinawy). chorują na demencję!
W kohorcie badania Adventist Health Study prze-
Wśród najstarszych mieszkańców prowadzonego w 1993 r. stwierdzono, że u osób
Okinawy! spożywających mięso ryzyko rozwoju demencji
W tym tropikalnym archipelagu położonym na jest większe o 118% w porównaniu z wegeta-
południowych krańcach Japonii, gdzie odnotowa- rianami. Jeśli wziąć pod uwagę czas stosowania
no największą długość życia i gdzie stan zdrowia bogatej w mięso diety w przeszłości, ryzyko to
mieszkańców jest najlepszy, przeprowadzono jest większe nawet o 199%.
Dieta sprzyjająca powstawaniu stanów zapalnych gólnych obszarów mózgu pogorszyły się w grupie
(bogata w mięso, żelazo, kwasy tłuszczowe ome- kontrolnej, podczas gdy w grupach stosujących
ga-6, uboga w warzywa, antyoksydanty, polifenole, dietę śródziemnomorską pozostały na tym samym
magnez) sprzyja zarówno nadwadze, jak i osłabie- poziomie lub poprawiły się.
niu funkcji kognitywnych, jak wykazano w wielu Niedawno przeprowadzona metaanaliza (z paź-
badaniach. Ponadto im większe BMI, tym bardziej dziernika 2015 r.) 24 badań wybranych spośród
wzrasta ryzyko utraty funkcji kognitywnych. 1038 publikacji na podstawie ich naukowej rze-
telności wykazała, że następujące metody mają
Model śródziemnomorski potwierdzone działanie zapobiegające utracie
spowalnia proces utraty pamięci funkcji kognitywnych:
dieta śródziemnomorska w połączeniu z oliwą,
Wiele badań wykazało, że spożywanie większych
ilości warzyw i owoców znacząco spowalnia proces uprawianie tai chi dla usprawnienia ogólnych
utraty pamięci, nawet u uczestników obarczonych funkcji kognitywnych,
większym ryzykiem chorób układu krążenia. Na dieta śródziemnomorska oraz suplementacja
przykład spożywanie oliwy typu virgin2 zapobie- fitoestrogenów zawartych w soi dla uspraw-
ga utracie funkcji kognitywnych, co stwierdzono nienia pamięci.
w badaniach na zwierzętach i w badaniach inter-
wencyjnych z udziałem ludzi. W randomizowanym Kwasy omega-3 chronią przed
badaniu Predimed3 447 wolontariuszy z Barcelony
neurodegeneracją
w wieku średnio 66,9 roku, u których funkcje
kognitywne były prawidłowe, ale byli obarczeni Charakteryzujące dietę śródziemnomorską i dietę
ryzykiem chorób układu krążenia, podzielono na Okinawa znaczne spożycie kwasów tłuszczowych
trzy grupy stosujące trzy różne diety: omega-3 oraz polifenoli i antyoksydantów pomaga
ograniczyć degenerację mózgu. Badania obrazowe
dietę śródziemnomorską z dodatkową suple-
mózgu (MRI) wykazały dodatni wpływ większego
mentacją oliwy typu extra virgin (jeden litr ty-
spożycia kwasów omega-3 na starzenie się mózgu.
godniowo),
dietę śródziemnomorską z dodatkową suple- Dwa badania interwencyjne potwierdziły, że kwasy
mentacją nasion roślin oleistych (30 g dziennie), omega-3:
kontrolowaną dietę z ograniczeniem spoży- działają przeciwdepresyjnie,

cia tłuszczów. chronią układ krążenia, dzięki czemu zapew-
nione jest dobre ukrwienie mózgu,
Po czterech latach badacze porównali wyniki te-
stów oceniających funkcje kognitywne uzyskane działają przeciwzapalnie,
przez uczestników z trzech grup (334 uczestników dostarczają więcej energii dla neuronów,
stosowało się do zaleceń protokołu). zapewniają większą dynamikę neurotransmi-
W grupie stosującej dietę śródziemnomorską i oli- sji itp.

wę typu extra virgin zaobserwowano znacznie Przeprowadzono badanie z udziałem 40 uczestni-
lepsze wyniki niż w pozostałych dwóch grupach. ków w wieku 51 lat i starszych. Uczestnicy przez
Średnie wyniki dotyczące funkcjonowania poszcze- pięć tygodni codziennie otrzymywali trzy gramy
2. Oliwa zawiera polifenole o małych cząsteczkach, z których najlepiej znanym jest hydroksytyrozol, bardzo dobrze się wchłania-
jący i przenikający barierę krew-mózg, która chroni mózg.
3. Profilaktyka poprzez dietę śródziemnomorską.
oleju rybnego albo placebo. Ci, którzy przyjmowali

olej rybny bogaty w kwasy tłuszczowe omega-3, Co stało się z człowiekiem, który
uzyskali lepsze wyniki w teście Working Memory jadł zbyt dużo tuńczyków?
(pamięć aktywna/krótkotrwała). Stwierdzono, że
Niestety ryby, zwłaszcza te tłuste i bogate
zachodzi odwrócona relacja pomiędzy czynnikami
w kwasy tłuszczowe omega-3, są coraz bardziej
ryzyka chorób metabolicznych i chorób układu zanieczyszczone, w szczególności rtęcią i sub-
krążenia a zachowaniem funkcji kognitywnych. stancjami zakłócającymi czynność gruczołów
W badaniu VITADOG 168 osób w wieku 70 lat wydzielania wewnętrznego. W związku z tym
i starszych cierpiących na nieznaczne osłabienie stosunek ryzyka do korzyści w przypadku je-
funkcji kognitywnych otrzymywało przez dwa lata dzenia ryb jest ujemny. Osoby jedzące dużo ryb
mogą z początku nie odczuwać negatywnych
suplementy diety zawierające witaminy z grypy
skutków, jednak badania wykazują zmiany neu-
B w dużych dawkach (kwas foliowy B9, witami-
robehawioralne. Niektórzy naukowcy opisują
ny B6 i B12) albo placebo. Uczestnikom zbadano
nawet bardziej drastyczne przypadki, na przy-
stężenie kwasów omega-3 w osoczu oraz poddano kład przypadek mężczyzny, który codziennie
ich badaniu MRI mózgu w punkcie początkowym jadł tuńczyka i teraz nie pamięta nawet, jak ma
badania i dwa lata później. na imię. Człowiek ten trafił do domu opieki!
Wyniki wskazują, że u osób z nieznacznym upo-
śledzeniem funkcji kognitywnych suplementa- w kwas elagowy) odwracały procesy zanikania
cja witamin z grupy B spowalniała zanik mózgu funkcji kognitywnych i funkcji kory mózgowej,
o około 40% w porównaniu z placebo, ale tylko
a zwłaszcza procesy utraty zdolności do zapa-
u tych uczestników, u których stężenie kwasów
miętywania i uczenia się u starszych osobników,
tłuszczowych omega-3 było najwyższe w punk-
co wynikało z nasilenia procesów neurogenezy
cie początkowym badania. Co okazało się mieć
w hipokampie.
działanie ochronne? Spożywanie większych ilości
kwasów omega-3 oraz witamin z grupy B i wyni- Dotyczy to również ludzi: naukowcy odkryli, że
kające z tego obniżenie poziomu homocysteiny. antocyjany poprawiają neurotransmisję, zwięk-
Metaanaliza dotycząca spożywania ryb i suplemen- szają metabolizm energetyczny w neuronach i po-
tacji kwasów tłuszczowych omega-3 wykazała, prawiają pamięć. Oto efekty, które uzyskano po
że mają one korzystny wpływ na starzenie się 12 tygodniach, podając dziewięciu pacjentom
mózgu, pomagając utrzymać odpowiednią liczbę w podeszłym wieku dotkniętym utratą pamięci
neuronów i zachować funkcje kognitywne zarówno wyciągi z borówek:
u zwierząt, jak i u ludzi. obiektywnie potwierdzony lepszy wynik w te-
stach polegających na zapamiętywaniu cią-
Polifenole odświeżające pamięć gów słów,
znaczna poprawa wyników innych testów oce-
Wiele polifenoli zawartych w owocach, a zwłaszcza
niających zdolność do uczenia się,
w owocach jagodowych, na przykład borówkach
i winogronach, okazało się mieć silne działanie efekt antydepresyjny,
ochronne na neurony, a w niektórych badaniach obniżenie poziomu cukru we krwi.
wykazano nawet, że są one w stanie regenerować Podobne efekty obserwuje się u osób spożywa-
mózg zmieniony przez wiek. jących codziennie sok z winogron, co powoduje
W badaniach na szczurach wyciągi z borówek zwiększoną aktywację obszarów mózgu odpo-
(bogatych w antocyjany) lub truskawek (bogatych wiedzialnych za pamięć widoczną w badaniu MRI.
W nadzorowanym przez Szkołę Zdrowia Publicz- zwiększają tolerancję glukozy,

nego Uniwersytetu w Harvardzie badaniu zdro- działają antystresowo (stres powoduje, że więcej
wia pielęgniarek o tytule Nurse’s Health Study żelaza przenika do neuronów i niszczy neurony
z bardzo dużą kohortą składającą się z ponad 16 w hipokampie za pośrednictwem kortyzolu).
000 pielęgniarek wykazano, że większe spożycie
polifenoli w diecie opóźnia proces utraty funkcji Luteolina: związek ten chroni mózgi
kognitywnych. Mózgi pielęgniarek spożywających
dużo borówek i truskawek są średnio o dwa i pół
gryzoni... i nasze
roku młodsze niż pielęgniarek, które spożywają Luteolina to mało znany polifenol, który znajduje
mało tych owoców lub nie spożywają ich wcale. się w brokułach, selerze, tymianku... i nowych
suplementach diety. Polifenol ten zasługuje na
Inne polifenole również mają bardzo interesujące
większy rozgłos, ponieważ, jak wykazały badania,
działanie: silymarin (substancja obecna w ostrope-
jest jednym z najsilniej działających przeciwza-
ście plamistym), kwercytyna (polifenol znajdujący
palnie polifenoli. Dodatkowo stymuluje proces
się w herbacie, skórce jabłka, cebuli), resweratol
naprawy DNA, który jest jedną z najistotniejszych
(polifenol obecny w czerwonym winie itp.).
operacji przeprowadzanych codziennie przez nasz
organizm (naprawy te najczęściej odbywają się
Pijmy herbatę i pamiętajmy! w nocy), chroniącą nas przed wszelkimi atakami
W badaniu Singapore Longitudinal Ageing Studies na nasze komórki (stresem oksydacyjnym, stanami
wykazano, że proces utraty funkcji kognitywnych zapalnymi, zanieczyszczeniami itp.). U szczurów
jest ograniczony u osób pijących dużo herbaty luteolina okazała się mieć działanie ochronne
różnego rodzaju w porównaniu z tymi, którzy rzad- przed utratą funkcji kognitywnych, do której
ko ją piją. Im więcej filiżanek herbaty wypijamy przyczynia się spożywanie pokarmu bogatego
dziennie, tym bardziej oszczędzamy nasz mózg! w tłuszcz, cukrzyca i stres.
Ponadto katechiny zawarte w zielonej herbacie

mają następujące działania: Propolis a ochrona mózgu
ograniczają wchłanianie żelaza, Seria badań naświetliła dotąd nieznane właściwo-
są antyoksydantami i chelatami żelaza i miedzi ści chryzyny zawartej w propolisie, czyli substancji,
neutralizującymi te metale, którą pszczoły produkują, aby zalepiać dziury
mają silne działanie przeciwzapalne, w ulu. Propolis okazał się bardzo skuteczny, jeśli
działają antydepresyjnie (również czarna her- chodzi o:
bata),
hamowanie procesów zapalnych dotykających
działają ochronnie na układ krążenia (poprawa
układ nerwowy,
krążenia ma ogromny wpływ na mózg),
neuroprotekcję i zwiększanie poziomu energii
w neuronach (działanie neurotroficzne),
Czekolada też jest dla nas dobra...
opóźnianie utraty funkcji kognitywnych.
Jeśli szukasz kolejnego powodu, aby zjeść trochę
gorzkiej czekolady, oto i on. Jak wykazała meta-
analiza, regularne spożywanie gorzkiej czekola- Wspomnienia są w naszych
dy wiązało się z poprawą funkcji kognitywnych brzuchach
w dwóch badaniach i okazało się mieć działanie
Główną przyczyną, dla której polifenole są neuro-
antydepresyjne w pięciu innych badaniach. A skoro
protektorami, jest ich biodostępność i zdolność do
tak, czemu miałbyś sobie odmawiać?
przenikania bariery krew-mózg. Flora bakteryjna
pomaga trawić polifenole, czyniąc je lepiej przy- toksycznym działaniem nadmiernej aktywności
swajalnymi i sprawiając, że przekształcają się one receptora NMDA.
w aktywne metabolity.
Biodostępność polifenoli (i ich aktywność) zwięk- Witaminy z grupy B: aby pobudzić
sza się pod wpływem działania flory bakteryjnej Twoją pamięć
(dodatkowo zwiększa ją spożywanie dużych ilości
Witaminy B1, B2 i PP biorą udział w procesach
błonnika i polifenoli oraz ograniczenie spożycia
energetycznych w neuronach (razem z magnezem),
cukru, nasyconych kwasów tłuszczowych i mięsa). a B6, B9 i B12 w syntezie neuroprzekaźników.
Witamina PP również działa ochronnie na układ
Antyoksydanty: dlaczego są takie nerwowy w kilku mechanizmach: poprzez recy-
ważne kling glutationu, działanie przeciwzapalne, udział
w procesach naprawy DNA itp. Niedobory witami-
Utrata funkcji kognitywnych i demencja ściśle
ny B6 są bardzo częste w populacji, a niedobory
wiążą się ze stresem oksydacyjnym i stanami za- witamin B9 i B12 pogłębiają się z wiekiem.
palnymi. Wiele badań wykazało – u osób zdrowych
lub z rozwijającą się demencją – zbyt małe spożycie W chińskim badaniu z udziałem 104 osób w wieku
antyoksydantów oraz niski poziom witaminy D, od 55 do 94 lat z hiperhomocysteinemią porów-
nywano grupę otrzymującą 10 mg witaminy B6,
także w płynie mózgowo-rdzeniowym. W badaniu
800 µg witaminy B9 i 25 µg witaminy B12 z grupą
Cache County Study suplementacja witamin C i D
otrzymującą placebo. W przeprowadzonej po 14
wiązała się z 64% redukcją częstości występowa-
tygodniach ocenie funkcji kognitywnych z wyko-
nia choroby Alzheimera.
rzystaniem obiektywnego testu Basic Cognitive
Aptitutde Test (BCATs) stwierdzono pogorszenie
Fitoestrogeny: korzystny wpływ soi wyników w grupie otrzymującej placebo i popra-
na mózg wę w grupie otrzymującej suplementację. Fakt,
że witamina B chroni pamięć dzięki obniżaniu
Dieta azjatycka, a zwłaszcza dieta mieszkańców
poziomu homocysteiny, udowodniono w wielu
Okinawy, którzy są największymi konsumentami
innych badaniach i metaanalizach.
soi na świecie (spożywa się tam dwa razy tyle soi,
co na północnych wyspach Japonii), jest znacznie W badaniu VITACOG z udziałem 168 pacjentów
bogatsza w fitoestrogeny niż nasza. Metaanaliza w podeszłym wieku z utratą pamięci wskazano na
10 badań, w których stosowano suplementację istnienie synergii pomiędzy witaminami z grupy
izoflawonów soi albo placebo, ujawniła, że u osób B a kwasami tłuszczowymi omega-3, jeśli chodzi
spożywających izoflawony nastąpiła znaczna po- o ograniczanie atrofii mózgu.
prawa, jeśli chodzi o wyniki testów oceniających
funkcje kognitywne i pamięć wzrokową. Magnez: kolejny powód,
aby go przyjmować
Rola przypraw Magnez, na którego niedobór cierpi większość
Wiele badań wskazuje, że przyprawy mają dzia- ludzi, jest głównym neuroprotektorem, ponieważ
łanie przeciwzapalne i ochronne na układ nerwo- bierze udział w następujących procesach:
wy, przede wszystkim kurkuma, ale także imbir, moduluje receptory NMDA, których nadmierna
czosnek, cynamon. Kurkuma chroni przed neuro- aktywność jest neurotoksyczna,
zapobiega przemieszczaniu się żelaza, które

pod wpływem noradrenaliny wykazuje silne Inne neuroprotekcyjne czynniki
działanie oksydacyjne i prozapalne w neuronach bioenergetyczne
(w neuronach osób z chorobą Alzheimera i Par- Zaburzenia czynności mitochondriów oraz niedo-
kinsona znajduje się skoncentrowane żelazo), bór energii w neuronach odgrywają istotną rolę
zapobiega penetracji bariery krew-mózg przez w neurodegeneracji. Niemal wszystkie czynniki
neurotoksyczne metale ciężkie, w tym rtęć poprawiające procesy bioenergetyczne w neuro-
i ołów, nach wykazują działanie ochronne:
uczestniczy w procesach bioenergetycznych • koenzym Q10,

niezbędnych dla wszystkich funkcji neuronów, • kreatyna,
w tym naprawy DNA, • N-acetylokarnityna,
chroni przed stresem psychologicznym: glu-
• kwas alfa-liponowy,
kokortykosteroidy, jak wykazał Robert Sa-
polsky (Stanford University), niszczą neurony • nikotynamid.
w hipokampie, gdzie zachodzą istotne procesy Bardziej zaskakujące jest pojawienie się nowego
związane z zapamiętywaniem. „outsidera”, o którym wiadomo było, że pomaga
w walce ze zwyrodnieniowym zapaleniem sta-
wów, ale, jak się okazuje, działa ochronnie także
Cynk: jedzmy go więcej na układ nerwowy. Badania wskazują, że siarczan
Jak wykazał w swoich pionierskich badaniach chondroityny najprawdopodobniej odgrywa
Sandstead, cynk jest jednym z głównych neuro- istotną rolę w zapobieganiu utracie zdolności
do zapamiętywania.
protektorów działającym w kilku mechanizmach.
Niedobór cynku prowadzi do upośledzenia funkcji
kognitywnych, trudności w uczeniu się i osłabienia Na ratunek przybywają: koenzym
pamięci. Jest czynnikiem ryzyka depresji, demen- Q10, kwas alfa-liponowy,
cji, chorób neurodegeneratywnych, a zwłaszcza
n-acetylokarnityna
choroby Alzheimera.
W dwóch badaniach koordynowanych przez profe-
sora Bruce’a Amesa z Uniwersytetu Kalifornijskiego
Witamina D: tarcza ochronna
w Berkeley wykazano działanie neuroprotekcyjne
dla Twojej pamięci połączenia dwóch aktywnych składników, które
W Pensylwanii naukowcy zbadali kohortę 2777 wspomagają działanie centrów energetycznych:
osób w wieku od 70 do 79 lat z wyraźnym ubyt- n-acetylokarnityny i kwasu alfa-liponowego.
kiem funkcji kognitywnych. Ci, u których poziom Podawanie n-acetylokarnityny w skojarze-
krążącej w organizmie witaminy D był najniższy, niu z kwasem alfa-liponowym powodowało
uzyskiwali najgorsze wyniki w testach oceniają- zmniejszenie stresu oksydacyjnego w mózgach
cych funkcje kognitywne. starzejących się szczurów i poprawiało ich
Badanie kontynuowano. Cztery lata później utrata pamięć krótko- i długotrwałą.
zdolności do zapamiętywania była największa Zjawisko to badano również u starszych psów:
u osób z najniższymi poziomami witaminy D, przy okazało się, że to skojarzenie suplementów
czym stopień utraty pamięci był wprost propor- daje znakomity efekt, jeśli chodzi o zdolność
cjonalny do wielkości niedoboru. zapamiętywania nowych miejsc.
Tak naprawdę już badania prowadzone w latach ne, chroniące naczynia krwionośne i struktury
osiemdziesiątych wykazały, że dawka 1 g na dobę odpowiedzialne za zapamiętywanie.
acetylokarnityny podawana przez 40 dni znaczą-
co poprawiła funkcje umysłowe u 20 pacjentów
Sen: jeden z dwóch najskuteczniej-
dotkniętych ciężkim otępieniem starczym w po-
równaniu z grupą kontrolną, także złożoną z 20
szych leków na świecie
pacjentów. Kilka lat później zespół badaczy ze Jak mówi irlandzkie przysłowie: Śmiech i sen, oba
szpitala Whittington w Londynie przeprowadził w odpowiedniej ilości, to dwa najskuteczniejsze
kolejne badanie prowadzone metodą podwój- lekarstwa na świecie.
nie ślepej próby, w którym przez 24 tygodnie
Podczas snu ilość energii zużywanej na działanie
podawano pacjentom z chorobą Alzheimera 2 g
i podejmowanie decyzji spada, a zapotrzebowa-
acetylokarnityny na dobę. W grupie otrzymującej
nie na glukozę dla zaspokojenia podstawowych
suplementację wyniki w dwóch testach oceniają-
funkcji mózgu zmniejsza się o 44%. W efekcie
cych pamięć krótkotrwałą (zapamiętywanie listy
nocą znacznie więcej energii jest dostępne, aby
imion i ciągu liczb) poprawiły się. Ponadto w grupie
przeprowadzać niezbędne naprawy i konserwację.
otrzymującej suplementację utrata funkcji kogni-
tywnych była mniejsza. Jednak przy tej dużej dawce Także w nocy wydziela się najwięcej melatoniny
u pięciu pacjentów wystąpiły nudności i wymioty. będącej silnym antyoksydantem oraz przeprowa-
dzanych jest większość napraw DNA.
Sześćdziesięcioro pacjentów w wieku 65 lat i star-
szych z poważną utratą funkcji kognitywnych, ale Badania wykazały, że melatonina:
niekwalifikujących się jeszcze do rozpoznania jest silnie i bezpośrednio działającym antyok-
choroby Alzheimera, otrzymywało przez okres sydantem, który zwiększa poziom enzymów
trzech miesięcy albo 2 g acetylokarnityny na dobę, działających antyoksydacyjnie i glutationu
albo placebo. W grupie otrzymującej karnitynę w komórkach,
stwierdzono znaczną poprawę w wynikach te- działa przeciwzapalnie i modulująco na cy-
stów oceniających koncentrację uwagi, pamięć, tokiny,
wysławianie się i zachowanie. chroni mitochondria,
jest neuroprotektorem,
Jeśli chodzi o kwas alfa-liponowy, przeciwdziała
moduluje hormony płciowe (i tym samym
on gromadzeniu się żelaza, które ma działanie
zmniejsza ryzyko wystąpienia nowotworów
prooksydacyjne i obniżające poziom glutationu
(głównego składnika o działaniu detoksykacyj- złośliwych hormonozależnych),
nym) w mózgu starych szczurów. Badania prowa- ma działanie antydepresyjne,
dzone na szczurach w wieku od 24 do 28 miesięcy moduluje aktywność płytek,
wykazują, że w ich mózgach znajduje się 80% poprawia profil krążących lipidów,
żelaza więcej niż u młodych szczurów, a poziom obniża poziom glukozy i glikację, a w efekcie
glutationu jest u nich bardzo niski. Podawanie zmniejsza ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2,
kwasu alfa-liponowego starym szczurom prowa- ma działanie przeciwbólowe.
dzi do przywrócenia poziomu żelaza i glutationu W dwóch badaniach wykazano, że suplementacja
do poziomu stwierdzanego u młodych szczurów, melatoniny poprawia funkcje kognitywne, nastrój
zwłaszcza w korze mózgowej. i jakość snu u pacjentów, u których rozpoznano
Kwas alfa-liponowy wydaje się bardzo skuteczny stan przeddemencyjny. Badanie na szczurach
w zapobieganiu utracie funkcji kognitywnych ze wykazało skuteczniejsze działanie przeciwlęko-
względu na jego liczne działania antyoksydacyj- we melatoniny niż benzodiazepin, a konkretnie
diazepamu stosowanego w tej samej dawce w gru-

pie referencyjnej. Naprawiajmy nasze DNA!
Tymczasem stres ma liczne działania neurotok- Neurodegeneracja ma związek z uszkodzeniami
syczne: nadmierna aktywacja receptora NMDA, DNA, które kumulują się w chorobie Alzhe-
wnikanie wapnia i żelaza w nadmiarze do neuro- imera. Jednocześnie obserwuje się wówczas
nów w efekcie działania noradrenaliny pełniącej ograniczenie zdolności do naprawy DNA. Ba-
rolę krótko działającego mediatora, działanie dania wykazują, że nikotynamid, spożywanie
prozapalne, atak na neurony hipokampa za sprawą owoców i warzyw, antyoksydanty, polifenole,
kortyzolu, tj. długo działającego mediatora stresu. a zwłaszcza luteolina, kwercetyna, rutyna, kwas
rozmarynowy, oprócz działania antyoksydacyj-
nego i przeciwzapalnego, stymulują systemy
W zdrowym ciele zdrowy duch naprawy DNA.
Aktywność fizyczna, aktywność umysłowa oraz
ograniczenie liczby spożywanych kalorii aktywują
najważniejsze mechanizmy, takie jak naprawa
Niesamowite mózgi
DNA, ale również wytwarzanie neuronów i synaps.
londyńskich taksówkarzy!
Badania z udziałem 900 starszych osób wyka-
zały, że ryzyko utraty funkcji kognitywnych jest Londyn jest miastem, w którym układ ulic jest
odwrotnie proporcjonalne do siły mięśni. Inne najbardziej skomplikowany na świecie pod
randomizowane badanie opublikowane w 2011 r. względem rozmieszczenia numerów, głównie ze
wykazało, że ćwiczenia aerobowe zwiększają względu na bardzo dużą liczbę małych uliczek.
rozmiar hipokampa u dorosłych w wieku 55–80 Kierowcy taksówek nie mogą rozpocząć pracy
lat i znacząco poprawiają pamięć. W innych ba- w zawodzie i prowadzić słynnej czarnej taksów-
daniach i metaanalizie 47 kohort stwierdzono ki, jeśli nie zdadzą bardzo trudnego egzaminu
średnio 35% redukcję utraty funkcji kognitywnych zwanego The Knowledge (Wiedza).
oraz 14% zmniejszenie częstości występowania
demencji u osób regularnie uprawiających ak- Badanie przeprowadzone przez zespół na-
tywność fizyczną. ukowców z University College of London (gdzie
miałem przyjemność studiować przez sześć mie-
sięcy pod koniec swoich studiów medycznych)
Deficyt uwagi, koncentracji,
wykazało, że hipokamp u tych kierowców jest
motywacji większy niż u przedstawicieli innych zawodów.
Uczniowie często spotykają się z tym problemem: Badanie wykazało również, że im bardziej do-
nie da się zapamiętać tego, czemu nie poświę- świadczony jest kierowca, tym jego hipokamp
ciło się zbyt wiele uwagi. jest większy.
Ponadto informacje, które uważamy za ważne,
ekscytujące lub satysfakcjonujące, nie zostaną fin. Wyjaśnia to, dlaczego osoby z depresją mają
przeniesione z pamięci krótkotrwałej do długo-
problemy z zapamiętywaniem, oprócz tego, że
trwałej bez udziału dopaminy, która dodatkowo
stymuluje wydzielanie neuroprzekaźników od- znajdują się pod wpływem stresu i są bardziej
powiedzialnych za dobre samopoczucie – endor- narażone na stany zapalne.
IV. SPOSÓB NA DOBRĄ PAMIĘĆ

Starzenie się nie jest wyrokiem. Możliwe jest za- bir, kminek, gałka muszkatołowa, kardamon,
chowanie wspomnień i zdolności do budowania czosnek, cebula, zioła itp., mielonymi nasionami
nowych. Da się zachować swoją wiedzę pomimo lnu zawierającymi kwasy tłuszczowe omega-3
coraz bardziej zaawansowanego wieku. Nie je- i lignany.
steśmy skazani na to, żeby wszystko zapomnieć. Cukier możesz zastąpić dodatkiem natural-
Ale musimy zapewnić sobie odpowiednie środki. nie słodkich owoców, takich jak winogrona,
figi, banany wzbogacone cynamonem, gorzka
Co więc należy robić? czekolada (w ponad 74% bezmleczna) oraz
puree z nasion oleistych (całe migdały, orzechy
Po pierwsze musisz postawić na korzyści (i przy-
laskowe, orzechy nerkowca itp.).
jemności), jakie wiążą się ze stosowaniem diety
przeciwzapalnej, łączącej to, co najlepsze w diecie
śródziemnomorskiej i diecie mieszkańców Oki- Co powinieneś pić?
nawy. Wodę mineralną bogatą w magnez (około 60
mg/l), wapń (300 mg/l) i dwuwęglany, zawie-
rającą jak najmniej azotanów (zamiast wody
Co powinieneś jeść?
kranowej, zawierającej glin, chlor i substancje
Świeże, nieprzetworzone produkty.
zakłócające czynność gruczołów wydzielania
Przede wszystkim dużo warzyw, zwłaszcza
wewnętrznego) lub wodę źródlaną albo filtro-
roślin strączkowych, bezglutenowe produkty
waną, demineralizowaną. Wypijaj co najmniej
zbożowe częściowo z pełnego przemiału, wa-
1,5 litra płynów dziennie.
rzywa okopowe, dynie, soję, rośliny z rodziny
Herbata jest lepszym wyborem niż kawa,
krzyżowych (wszelkie odmiany kapusty, czo-
zwłaszcza zielona i biała herbata, napar z ro-
snek, cebulę, zioła itp.), grzyby, algi, warzywa
oibosu, hibiskusa itp. Zielona herbata matcha
i owoce we wszystkich kolorach tęczy: zielone,
zawiera najwięcej polifenoli.
pomarańczowe, czerwone, fioletowe itp., rośli-
Ekologiczne koktajle typu smoothie zamiast
ny oleiste (orzechy włoskie, migdały, orzechy
przemysłowo wyprodukowanych soków (smo-
laskowe, orzechy nerkowca itp.).
othie z jagód lub czerwonych lub czarnych owo-
Złożone węglowodany zamiast węglowoda-
ców: granatu, czarnych porzeczek, borówek,
nów prostych.
jagód acai, aronii, owoców woskownicy czer-
Oliwę typu extra virgin (im bardziej zielona,
wonej – są szczególnie bogate w polifenole), sok
tym lepsza) do przyprawiania i gotowania (eko-
z buraka, który poprawia krążenie mózgowe.
logiczna, w szklanej butelce).
Czerwone wino zamiast innych alkoholi.
Mięso, ryby i nabiał umieść w kategorii „pro-
Zawsze, jeśli to tylko możliwe, wybieraj pro-
duktów na specjalną okazję” spożywanych
dukty ekologiczne i lokalne.
w świąteczne dni.
Najlepsze metody przygotowywania produk-
tów to marynowanie, gotowanie na parze lub Co powinieneś robić?
na wolnym ogniu oraz spożywanie na surowo, Czerpać korzyści ze skuteczniejszego od wszyst-
aby uniknąć niszczenia witamin, rozkładu mi- kich leków wpływu regularnej aktywności
nerałów i karbonizacji. fizycznej i wchodzić po schodach, zamiast
Sól możesz zastąpić przyprawami o działaniu jeździć windą czy schodami ruchomymi. To
ochronnym, takimi jak kurkuma, goździki, im- działa energetyzująco, antystresowo, przeciw-
depresyjnie, przeciwzapalnie, zapobiega nad- emitują niebieskie światło): nocą zmniejszaj

wadze, cukrzycy, chorobom układu krążenia, jasność ekranu.
nowotworom złośliwym, osteoporozie i działa Siadaj w większej odległości od ekranów.
ochronnie na układ nerwowy. Czy ktoś zna lek, Używaj okularów z zabarwionymi na poma-
który potrafi tak wiele? rańczowo szkłami, które stanowią filtr dla
Na ile to tylko możliwe ruszaj się jak najwięcej niebieskiego światła, lub nakładaj filtr na ekran.
we wszystkich codziennych sytuacjach – pracuj Unikaj przedłużających się drzemek, ustal stałe
w ogródku, spaceruj na łonie natury, w week- godziny snu i czuwania, planując delikatne bu-
endy i w wakacje decyduj się na aktywne formy dzenie (naśladujące naturalny świt) – spędzanie
wypoczynku (na przykład w górach). nadmiaru czasu w łóżku sprzyja bezsenności.
W ciągu dnia intensywnie angażuj się w pracę,
1. Pokonaj stres zabawę, sport (pływanie i inne ćwiczenia wyko-
Praktykuj głębokie oddychanie. nywane zwłaszcza w wodzie sprzyjają poprawie
Stosuj sekwencję „Naładowanie/Rozładowanie”. jakości snu, dzięki pobudzaniu wydzielania
Kontroluj rytm pracy serca. serotoniny i endorfin, podobne działanie mają
Ćwicz jogę, Qi Gong. seks i masaże).
Słuchaj muzyki, śpiewaj, tańcz. Pod koniec dnia wykonuj wyłącznie relaksu-
Bądź blisko natury. jące czynności.
Zadbaj o wsparcie emocjonalne (zawsze obecne Pomogą: medytacja, muzyka, muzykoterapia,
w przypadku mieszkańców Okinawy). kąpiel lub długi prysznic, lub pływanie.
Przyjmuj magnez (preparat magnezu rozpusz- Stosuj masaż (można zamieniać się z partne-
czalny w tłuszczu i wzbogacony o związki rem).
chroniące komórki, takie jak arginina, która Zadbaj o różne kontakty fizyczne, seksualność
moduluje kortyzol atakujący hipokamp): D (silna stymulacja wydzielania endorfin).
Stress Booster: jedna saszetka trzy razy na dobę Nie przeczekuj najodpowiedniejszego momentu
przez jeden miesiąc, a następnie indywidualnie na pójście spać, kiedy pojawia się ziewanie,
dostosowana dawka podtrzymująca. powieki opadają i nadchodzi senność, ponieważ
Przy wzmożonej impulsywności: węglowoda- cykl snu jest oparty na 90-minutowych fazach.
ny złożone, gorzka czekolada, rośliny oleiste, Jeśli pozwolisz, aby „pociąg odjechał”, następny
pływanie, sport, masaże, kuracja witaminami nadjedzie dopiero półtorej godziny później.
z grupy B, nikotynamidem (patrz sierpniowy Jedz duże śniadania bogate w białko i niewielkie
numer Dossier Naturalnych Terapii: Uzależnienie kolacje, złożone głównie z węglowodanów, bez
od cukru. Jak się z niego wyzwolić), ewentu- alkoholu. Lepiej jest jeść wcześniej, na przykład
alnie szafran. zaraz po powrocie z pracy.
Zwiększ spożycie magnezu i regularnie przyj-
2. Popraw jakość snu muj suplement diety zawierający magnez, aby
Postępuj zgodnie ze swoim chronotypem (ranny wyrównać niedobory dietetyczne oraz nad-
ptaszek albo sowa), co często jest niemożliwe mierne zużycie spowodowane stresem.
ze względu na ograniczenia narzucane przez W drugiej części dnia unikaj ksantyn: kofeiny
społeczeństwo i pracę zawodową. (kawy, napojów zawierających kofeinę, napojów
Staraj się wystawiać na działanie światła sło- energetyzujących), czarnej herbaty, czekolady
necznego, zwłaszcza o poranku. i... polifenoli w dużych ilościach.
Wieczorem unikaj ekspozycji na intensywne Odstaw leki zakłócające sen lub zastąp je in-
światło i ekrany (komputery, gry wideo – które nymi.
W przypadku stosowania leków nasennych Oto kilka sposobów na to, by ochronić się przed
rozpocznij proces odstawiania. Możesz za- szumem informacyjnym i skoncentrować się na
stąpić je ziołowymi odpowiednikami (wyciąg tym, co ważne:
ze świeżego kwiatostanu głogu, waleriana, Unikaj hałaśliwego otoczenia i niewyselekcjo-
melisa, passiflora, lipa, lawenda, majeranek, nowanych informacji.
pozłotka kalifornijska itp.) i aromaterapią (olejki Używaj stoperów do uszu (używam ich zawsze
eteryczne: z lawendy, owoców cytrusowych, w środkach transportu, dzięki czemu opóźniam
mandarynek, bazylii, rumianku i majeranku proces starzenia się układu słuchu i ograniczam
– z wyjątkiem kobiet w ciąży). ryzyko utraty słuchu związane z wiekiem).
Nie pal (papierosy obkurczają naczynia krwio- Każdego dnia poświęć kilka chwil na medytację
nośne, zmniejszając krążenie krwi w mózgu). dowolną techniką, która obejmuje głębokie
Upewnij się, że stopy i kończyny są wystarcza- i świadome oddychanie. Jedną z prostszych
jąco ciepłe, a jeśli to nie wystarczy, przyjmuj technik nakierowaną na odczuwanie tu i teraz
melatoninę w dawce 3 mg. jest technika mindfulness.
Poświęć trochę czasu na próbę przypomnienia
3. Nie trać osobowości i tożsamości sobie najważniejszych chwil, odtwórz w myślach
film ze swojego życia, po raz kolejny przypomnij
Nasze społeczeństwo bezustannie naraża nas na sobie listę rzeczy, które najbardziej cenisz,
wszelkiego rodzaju dźwięki i obrazy, które zmie- stwórz mapę wartości, aby mieć pewność, że
niają się z dużą prędkością, przerywane dodatkowo to, czego doświadczasz, jest z nimi zgodne.
reklamami, na wszystkich kanałach i wszyst- Rób to, co kochasz, realizuj swoje pasje – czyli
kich naszych licznych ekranach. Wskutek tego rób to, co mieszkańcy Okinawy nazywają Ikigai.
bombardowania, które często jeszcze nasilamy,
skacząc po kanałach, nasze neurony są niczym po 4. Jak rozbudować swój hipokamp?
porażeniu elektrycznym – sparaliżowane. Stajemy
się niezdolni do skupienia uwagi, wizualizacji, Już wiesz, że badania obrazowe mózgu pokazały, że
zapamiętywania, myślenia itp. londyńscy taksówkarze mają bardziej rozwinięty
hipokamp. A Ty, jak możesz rozbudować swój mózg?
Koncentracja uwagi, pamięć i zdolność do doko-
Każda czynność, która jest inna, każe nam szukać
nywania wolnego wyboru są w znacznym stopniu
naszych neuronów, co automatycznie zwiększa
upośledzone już u dzieci i młodzieży, wskutek czego
przepływ krwi w tych obszarach mózgu, dopro-
mają one problemy z nauką i budowaniem swojej
wadza do nich więcej substancji odżywczych i po-
przyszłości. Problem ten dotyka również osób
woduje, że tworzą się nowe połączenia, będące
dorosłych i seniorów, z większym lub mniejszym
podstawą zapamiętywania. Oto kilka wskazówek:
nasileniem, w zależności od tego, czy udało im się
Zawsze pozostawaj ciekawym świata, ucz się
wykształcić i zachować własną osobowość.
w każdym wieku, doświadczaj nowych rzeczy,
Dlatego to takie ważne, abyśmy odzyskali swoją próbuj nowych potraw, chodź na wystawy,
wolność, swoją tożsamość, która jest ściśle zwią- czytaj, podejmuj nowe aktywności, twórz, an-
zana z tym, co decydujemy się zapamiętywać, gażuj się w różne stowarzyszenia, spotykaj się
zarówno jeśli chodzi o osobiste wspomnienia, jak z ludźmi z pasją, podróżuj itp.
i wiedzę, wartości, idee. Przywołuj wspomnienia i odtwarzaj posiadane
wiadomości, dziel się nimi, ustnie lub w formie
Ale jak to zrobić? pisemnej (autobiografia napisana i umieszczona
w Internecie będzie mieć nieocenioną wartość Zdjęcia pamiątkowe mają sens!

dla rodziny i przyszłych pokoleń).
W ramach rozrywki graj w gry mobilizujące Robienie zdjęć ma kilka zalet: zmusza do dokład-
umysł: krzyżówki, sudoku, szachy, gry towa- nej obserwacji tego, co wokół, a koncentracja na
rzyskie, takie jak brydż – możliwości jest wie- ustawieniu kadru sprawia, że zauważasz rzeczy,
le, a efekty tym lepsze, jeśli co roku poznasz których inaczej byś nie spostrzegł, zwłaszcza jeśli
nowe gry. wykonujesz zdjęcia w zbliżeniu. Co więcej, zdjęcia
Używaj mnemotechnik, aby zapamiętać najwię- możesz oglądać i pokazywać innym tyle razy, ile
cej, jak się da: kody, plan dnia, drogę, wszelkie sobie życzysz. Jak już wspominaliśmy, powtarzanie
wiadomości itp. wzmacnia połączenia nerwowe i utrwala wspo-
mnienia, co doprowadziło Rolanda Barthes’a do
Przekonałeś się już, że hipokamp to zarazem drzwi konkluzji, że lepiej pamiętamy sytuacje uwiecznio-
do Twojej pamięci i Twój GPS, mapa przestrzenna. ne na zdjęciach niż te, których doświadczyliśmy!
Większość mistrzów zapamiętywania stosuje
technikę lokalizacji, technikę miejsc znaną od 2500 5. Tyrozyna: doping dla Twojej pamięci
lat i wynalezioną w starożytnej Grecji.
W przypadku wypalenia lub depresji najskutecz-
Mistrz świata w dziedzinie zapamiętywania, Cle- niejszym remedium – oprócz odpoczynku – jest
mens Mayer, zapamiętał 1040 liczb w ciągu pół przyjmowanie tyrozyny, która bardzo szybko
godziny, dzięki temu, że wykonał mentalną podróż zwiększa produkcję dopaminy i noradrenaliny
po 300 różnych miejscach w swoim domu. Metoda (może wystarczyć jedna dawka, rzadko koniecz-
ta polega na wizualizacji dobrze znanej drogi, na ne jest stosowanie dłużej niż tydzień, chyba że
przykład we własnym domu, od wejścia do drzwi nadal ma utrzymywać się stan przepracowania).
do łazienki i umieszczaniu w charakterystycznych Wspominaliśmy już o tyrozynie w lipcowym nu-
miejscach rzeczy, które chce się zapamiętać. merze Dossier Naturalnych Terapii: Nadpobudli-
wość i problemy z koncentracją uwagi. Fabryka
Następnie należy odtworzyć film. Im więcej po- „potwornych dzieci” (enfants terribles), gdzie
wtórzeń, tym bardziej wzmacniają się synap- mowa była o deficycie uwagi.
sy. Najlepiej powtarzaj przed snem, ponieważ to
w nocy najczęściej wiadomości są przenoszone W razie wypalenia lub depresji powinieneś przyj-
do tego obszaru w mózgu, który odpowiada za mować tyrozynę w dawce 150 mg (mc2 firmy
pamięć długotrwałą. Synergia), jedną tabletkę na 20 minut przed śnia-
daniem, aby zwiększyć uwagę i koncentrację,
Co więcej, zapamiętujemy to, na co zwracamy dwie tabletki w przypadku depresji (zawsze przed
uwagę, co nas interesuje i motywuje. Im bardziej przyjęciem magnezu, aby uniknąć nadwrażliwości
coś nas interesuje, im więcej wywołuje w nas na noradrenalinę).
emocji, tym łatwiej nam to zapamiętać.
Przeciwwskazania: ciąża, karmienie piersią,
Możesz ten fakt wykorzystywać i się nim bawić czerniak złośliwy, nadczynność tarczycy, guz
poprzez nadawanie wspomnieniom teatralności, chromochłonny, niedawno przebyty zawał serca.
pisanie scenariusza na podstawie naszego życia.
Zapamiętujemy to, co ekscytujące! (obecnie edu- Środki ostrożności: zaburzenia rytmu serca,
kacja szkolna jest wciąż zbyt sformalizowana, aby psychoza (zwłaszcza zespół deficytu uwagi u schi-
mogła być ciekawa). zofreników leczonych lekami przeciwpsycho-
tycznymi), psychoza maniakalno-depresyjna lub D Stress Booster w dawce 1 saszetka rano,

hipomania, mania itp. w południe i wieczorem (możesz też przyjmo-
wać D Stress w tabletkach, pamiętając, że jedna
6. Przyjmuj suplementy diety działające ochron- saszetka to sześć tabletek).
nie na układ nerwowy
Wzmocniony protokół leczenia (osoby starsze
Dobierz je w zależności od wieku, czynników lub u których stwierdzono utratę pamięci)
ryzyka, istnienia problemów z pamięcią lub nie.
Stosuj protokół podstawowy, uzupełniając go
Podstawowy protokół leczenia o następujące suplementy:
Ogólny suplement diety nie tylko zawierający Antiox F4, od dwóch do czterech kapsułek rano
odpowiednio dobrane witaminy i minerały i w południe (lub Flavodyn, jedna lub dwie
i niezawierający żelaza, miedzi ani manganu, dawki rano i w porze lunchu) na dobę.
ale także zawierający związki chroniące przed Aodyn, od jednej do dwóch dawek (lub Antiox
zanieczyszczeniami, jak na przykład N-acetylo- 200 od jednej do dwóch kapsułek na dobę).
cysteina, związki działające przeciwzapalnie, Koenzym Q10, od 200 do 1200 mg/dobę (na
takie jak witamina K, polifenole itp. przykład Q10 Omega-3, 200 mg, firmy Théra-
Jak dotąd najbardziej wszechstronne suplemen- science).
ty to: Multidyn (Multigenics w Belgii) Senior, Siarczan chondroityny w dawce od 800 do 2400
od jednej do dwóch saszetek na dobę (przerwij mg/dobę (na przykład Chondrosulf, od dwóch
stosowanie w przypadku zakażenia bakteryj- do sześciu kapsułek/dobę).
nego lub infekcji nosa, gardła lub uszu i zacznij Nicobion 500, od jednej do dwóch tabletek
znowu stosować tydzień po wyleczeniu). na dobę.
Wyrównaj poziomy witaminy D pod kontrolą 10-dniowe kuracje Physiomance DNAir, jedna
lekarza, podejmując w tym celu odpowiednie saszetka na dobę, częstość powtarzania kuracji
leczenie (od 100 000 do 600 000 j.m. – uwaga, powinieneś dostosować do stopnia nasilenia
przyjmuj wyłącznie preparaty witaminy D problemu (od jednej kuracji w roku do jednej
niezawierające toluenu!). w miesiącu).
Po zoptymalizowaniu poziomu krążącej we krwi
Jeśli to nie wystarcza, powinieneś dodać:
witaminy D do 60 g/ml przebywaj na słońcu
N-acetylokarnitynę w dawce od 500 do 1500
przez 15 minut dziennie w okresie wiosenno-
mg/dobę w skojarzeniu z kwasem alfa-lipo-
-letnim, a w pozostałej części roku przyjmuj
nowym w dawce od 200 do 600 mg na dobę
suplement diety z witaminą D. Osoby przed
(dawki te bardzo trudno znaleźć w Europie,
60. rokiem życia powinny przyjmować około
znalazłem je tylko w preparacie Mitochondrial
2000 j.m. witaminy D na dobę (lub 15 000 ty-
firmy Supersmart).
godniowo) przez sześć miesięcy w roku, osoby
Arcalion 200 w dawce od jednej do trzech
w wieku od 60 do 70 lat przez osiem miesięcy
kapsułek na dobę (rozpuszczalna w tłuszczu
w roku, osoby w wieku 70–80 lat przez 10
witamina B1).
miesięcy w roku, a osoby powyżej 80. roku
życia – przez cały rok. W razie menopauzy lub andropauzy
Ogólne suplementy diety zwykle nie zawierają
wystarczająco dużo magnezu, który powinieneś Ryzyko utraty funkcji kognitywnych zwiększa się
przyjmować trzy razy na dobę, aby jego stęże- znacząco wraz ze spadkiem poziomu hormonów
nie we krwi było możliwie najbardziej stałe: płciowych zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn, kiedy
to następuje dodatkowo nasilenie stresu oksyda- gininę (D Stress Booster, jedna saszetka trzy
cyjnego i stanów zapalnych, jak również ogólne razy na dobę).
przyspieszenie procesu starzenia. Zmniejszenie czę- W razie rozdrażnienia, chęci na słodkie jedzenie
stości występowania, a wreszcie ustanie miesiączek przeprowadź miesięczną kurację witaminami
prowadzi do gromadzenia większych ilości żelaza, B (B Complex firmy Bionutrics; patrz pełen
które ma silne działanie prooksydacyjne i prozapalne. protokół leczenia w sierpniowym numerze „Uza-
Ogranicz spożycie żelaza (mięsa) po menopau- leżnienie od cukru. Jak się z niego wyzwolić”).
zie (powinno to być trwałe ograniczenie, aby Jeśli to nie wystarczy, dodaj Nicobion 500
chronić układ krążenia). w dawce od jednej do dwóch tabletek na dobę,
Zwiększ spożycie polifenoli i antyoksydantów ewentualnie szafran, kminek i roibos, które
(warzyw, roślin oleistych, gorzkiej czekolady, zawierają safranal pobudzający wydzielanie
zielonej herbaty, czerwonego wina w umiarko- serotoniny i mający działanie antyoksydacyj-
wanych ilościach) i ewentualnie przyjmuj su- ne – istnieją również suplementy z safranalem,
plementy. takie jak Weight Loss Booster firmy Smart City.
Spożywaj więcej produktów sojowych: sojo- Przyjmuj melatoninę w dawce 3 mg przed snem
wego mleka wzbogaconego wapniem, kremo- lub na godzinę przed pójściem spać.
wego tofu, tofu, fermentowanego tofu, tempeh
i ewentualnie, dodatkowo, przyjmuj suple- Po chemioterapii
menty z fitoestrogenami (od 50 do 100 mg na
Chemioterapia uszkadza DNA neuronów i przy-
dobę, z wyjątkiem przypadków raka piersi lub
spiesza utratę pamięci. Możesz się przed tym
zwiększonego ryzyka raka piersi, kiedy to, dla
chronić, stosując wszystkie metody, o których już
odmiany, produkty sojowe nie są zalecane).
wspominaliśmy. Badanie z udziałem osób cho-
Zwiększ spożycie produktów bogatych w ma-
rych na raka wykazało korzystny wpływ kwasów
gnez i przyjmuj suplementy z magnezem.
tłuszczowych omega-3, zwłaszcza jeśli chodzi o:
Zwiększ spożycie kwasów tłuszczowych ome-
aktywność fizyczną, funkcje kognitywne, ogólne
ga-3 i ewentualnie, dodatkowo, przyjmuj su-
dobre samopoczucie, życie towarzyskie oraz wy-
plementy diety zawierające kwasy omega-3.
niki testu Karnofsky Performance Status. W takim
Jeżeli poziomy DHEA są niskie, lekarz może
wypadku najlepiej stymulować procesy naprawy
zalecić suplementację DHEA, która dodatkowo
DNA, jednak nie możesz tego robić, dopóki che-
wyrównuje niedobór testosteronu, a niższe
mioterapia trwa. Powinieneś odczekać tydzień
poziomy hormonów płciowych przyspieszają
od zakończenia leczenia i zacząć przyjmować:
utratę funkcji kognitywnych u obu płci.
Physiomance DNAir w dawce jedna saszetka na
Mężczyźni i kobiety, które już nie miesiączkują, dobę (kwercetyna nie może być przyjmowana
powinni zaliczyć mięso do kategorii produktów na z taksolem) i Niconion 500 (nikotynamid) w dawce
specjalne okazje, których, już na długo przed ukoń- jedna tabletka rano i wieczorem.
czeniem 60. roku życia, nie należy jadać częściej niż Z pozdrowieniami!
dwa razy w miesiącu oraz chronić się przed skutkami
działania żelaza, spożywając produkty o działaniu dr Jean-Paul Curtay
przeciwzapalnym, bogate w polifenole i magnez.
W przypadku przyjmowania leków nasennych W tabeli na str. 24 podajemy propozycje su-

(benzodiazepin) plementów dostępnych w Polsce, zawierają-
Przyjmuj suplement diety zawierający magnez cych substancje zalecane w artykule.
rozpuszczalny w tłuszczu oraz taurynę i ar-
Producent/
Składnik Nazwa Opakowanie Dawkowanie
Podmiot Skład
aktywny preparatu i średnia cena wg producenta
odpowiedzialny
Acetylo-L-
Olimp ALC Olimp Labs Acetylo-L-karnityna – 350 mg 60 kaps. – 60 zł 3–4 kaps. dziennie
karnityna
Acetyl L-Carnitine Swanson Acetylo-L-karnityna – 500 mg 100 kaps. – 55 zł 1 kaps. dziennie
Cynk – 15 mg w postaci diglicynianu cynku (chelat
Cynk Chela-Cynk Olimp Labs 30 kaps. – 11 zł 1 kaps. dziennie
aminokwasowy cynku Albion®)
Cynk – 5,5 mg w postaci cynku wodoroasparaginianu
Zincas* Farmapol 30 tabl. – 10 zł 1 tabl. dziennie
dwuwodnego
Borówka Czarna (Vaccinium myrtillus) jagody od 2 do 4 kaps.
Jagoda Mirtillo Plus Aboca 70 kaps. – 40 zł
w proszku - 1068,4 mg dziennie
Kelp – wodorost (Fucus vesiculosus) – 30,0 mg zawiera 50 tabl. – 18,50 zł
Jod Kelp Walmark 1 tabl. dziennie
150 ug jodu 100 tabl. – 32 zł
Kwas alfa-
Liponexin Solinea Kwas alfa-liponowy – 300 mg, selen, wit. E 30 kaps. – 36 zł 1–2 kaps. dziennie
liponowy
Kwas alfa-liponowy – 350 mg, olej z ogórecznika 1 kaps. dziennie po
Alfalipon Prodiab Bioton 30 kaps. – 27 zł
lekarskiego – 70 mg, wit.: B2, B3,B6, cynk, chrom posiłku
Kwercetyna Quercetin Swanson Kwercetyna (dihydrat kwercetyny) – 650 mg 60 kaps. – 99 zł 1 kaps. dziennie
Koenzym Q10
Koenzym Q10 Queisser Koenzym Q10 – 30 mg 30 kaps. – 22 zł 1 kaps. dziennie
(Doppelherz aktiv)
Ekstrakt z czarnego pieprzu – 5 mg Ekstrakt z kurkumy
Kurkumina Kurkuma piperyna Alter Medica 60 kaps. – 30 zł 2 kaps. dziennie
– 500 mg
MikroActive Curcumin Maypro Industries Ekstrakt z kurkumy – 200 mg 60 kaps. – 65 zł 2 kaps. dziennie
Magnez – 48 mg (dwuwodny mleczan magnezu),
Magnez Magne B6* Sanofi-Aventis 50 tabl. – 16 zł 2–4 tabl. dziennie
wit. B6 – 5 mg
Cytrynian magnezu – 1000 mg, glicerofosforan
D Stress Booster Apotex magnezu – 952 mg, L-arginina, tauryna, wit. PP, B5, B1, 25 zł – 10 saszetek 1 saszetka dziennie
B2, B6, biotyna, kwas foliowy
Melatonina Melatonina Lek-Am* Lekam Melatoninum – 1 mg, 3 mg, 5 mg 30 tabl. (5 mg) – 28 zł wg wskazań
30–90 ml (ok. 2–6
30 ml – (27,9 g), w tym: kwasy tłuszczowe
Lenvitol – olej lniany łyżek stołowych)
wielonienasycone 20 g: omega-3 (kwas alfa- 250 ml – 17 zł
Olej lniany budwigowy tłoczony Oleofarm oleju lnianego
linolenowy) – 15 g, omega-6 (kwas linolowy) – 4 g, 500 ml – 25 zł
na zimno dziennie w trakcie
kwasy tłuszczowe jednonienasycone – 6 g
posiłków
Omega-3 Omega-3 1000 Naturell Olej z ryb 1000 mg, 120 kaps. – 32 zł 3 kaps. dziennie
Ostropest
Silimax Filofarm Sylimaryna – 70 mg 30 tabl. – 7,50 zł 1–2 tabl. dziennie
plamisty
Zioła w tabletkach –
Colfarm Wyciąg z ostropestu plamistego – 80 mg 30 tabl. – 9 zł 1 tabl. dziennie
ostropest plamisty
Acidolac LGG Probiotyk
Probiotyki Polpharma Fructooligosaccharides + Lactobacillus 10 saszetek – 17 zł 1–2 sasz. dziennie
+ Prebiotyk
Witamina B9 30 tabl. – od 2 zł
Acidum folicum** Hasco–Lek, Acidum Folicum – 5 mg lub 15 mg wg zaleceń lekarza
(kwas foliowy) do 5,5 zł
Folik* Gedeon Richter Acidum Folicum – 0,4 mg 90 tabl. – 19 zł 1 tabl. dziennie
Witamina B6 Vitaminum B6* Polfarmex Wit. B6 – 50 mg 50 tabl. – 5 zł 1–2 tabl. dziennie
Witamina D3 Molekin D3 2000 j.m. NP Pharma Cholecalciferolum – 2000 j.m. 60 tabl. – 17 zł 1 tabl. dziennie
60 kaps. – 20 zł
Vitole D 2000 IU Medana Pharma SA Cholecalciferolum – 2000 j.m. 1 kaps. dziennie
90 kaps. – 33 zł
Witamina B12 Apteo Witamina B12 Synoptis Wit. B12 – 0,01 mg 100 tabl. – 15 zł 1 tabl. dziennie
Aflofarm Farmacja
DHEA Stymen* Prasteron – 10 mg 30 tabl. – 30 zł 1 tabl. dziennie
Polska
L–tyrozyna Swanson L-Tyrosine Swanson L-tyrozyna – 500 mg 100 kaps. – 26 zł 1 kaps. dziennie
Siarczan chondroityny – 500 mg, siarczan glukozaminy 1 tabl. 3 razy
Chondroityna Recalcin Complex Hasco Wrocław 45 tabl. powl. –30 zł
– 500 mg, niacyna – 6 mg, selen – 20 µg dziennie
Olimp Gold
Glukozamina Olimp Labs Siarczan glukozaminy – 950 mg 120 kaps. – 40 zł 2 kaps. dziennie
Glucosamine 1000
Fitmax L-Glutamine Porcja 4 g zawiera: L-Glutamina – 4000 mg, wit. B6
Glutamina Fitmax 500 g proszku – 100 zł 4 g na dzień
4000 – 2 mg
400 mg ekstraktu ze skórek winogron – 20 mg trans-
Olimp Trans Resveratrol
Resweratrol Olimb Labs resweratrolu, 100 mg ekstraktu z pestek winogron – 30 kaps. – 47 zł 1 kaps. raz dziennie
200+
95 mg proantocyjanidyn
Propolis Propolis Plus Apipol-Farma Pyłek kwiatowy - 275 mg,koncentrat propolisu-25 mg 64 kaps. – 20 zł 4–8 kaps. dziennie
Ekstrakt z szafranu – 30 mg, inozytol – 100 mg,
L-tryptofan – 50 mg, ekstrakt z żeń-szenia – 50 mg,
Szafran Szafraceum Lekam 30 tabl. – 26 zł 1 tabl. dziennie
witamina B6 – 1,3 mg, witamina B2 – 1,3 mg, witamina
B12 – 2,5 mcg, kwas foliowy – 200 mcg
Zielona Zielona Herbata Ekstrakt zielonej herbaty – 250 mg, polifenole 1 kaps. 2 razy
Olimp Labs 60 kaps. – 16 zł
Herbata Ekstrakt – 249 mg, katechiny – 200 mg, kofeina – 4 mg dziennie
* P
rzed użyciem zapoznaj się z ulotką, która zawiera wskazania, przeciwwskazania, dane dotyczące działań niepożądanych i dawkowanie oraz informacje dotyczące stosowania
produktu leczniczego, bądź skonsultuj się z lekarzem lub farmaceutą, gdyż każdy lek niewłaściwie stosowany zagraża Twojemu życiu lub zdrowiu.
** Preparaty dostępne na receptę.
Dossier Naturalnych Terapii – Nowe metody leczenia Niezależne Wydawnictwo Informacyjne sp. z o.o. widualne porady lecznicze. Zalecamy, aby przed rozpoczę-
naturalnego potwierdzone naukowo – raport specjalny ul. Sienkiewicza 81/3 lok. 200, 15-003 Białystok, ciem jakiejkolwiek kuracji skonsultować się z lekarzem lub
Autor: dr Jean-Paul Curtay NIP: 542-322-92-15, KRS: 0000445450 – Sąd Rejonowy terapeutą. Wydawca nie ma intencji wchodzenia ze swoimi
w Białymstoku, XII Wydział Gospodarczy Krajowego Rejestru Czytelnikami w relację lekarz – pacjent. Wydawca nie odpo-
Redakcja: Jean-Marc Dupuis
Sądowego. Kapitał zakładowy: 10 000 zł wiada za niezawodność, skuteczność ani za poprawne korzy-
Konsultacja merytoryczna wydania polskiego: stanie z informacji zawartych w Dossier Naturalnych Terapii,
dr n. med. Małgorzata Sawicka Dossier Naturalnych Terapii jest chroniony prawem autor- ani za problemy zdrowotne, które mogą wystąpić na skutek
Konsultacja farmaceutyczna: mgr farm. Marcin Adamski skim. Przedruk bez zgody wydawcy jest zabroniony, z wyjąt- omawianych terapii. Niezależne Wydawnictwo Informacyjne
Redakcja wydania polskiego: kiem cytowania publikacji z powołaniem się na źródło. Infor- sp. z o.o. – wydawca Dossier Naturalnych Terapii – nie jest po-
Małgorzata Latawiec-Jóźwiak macje zawarte w Dossier Naturalnych Terapii są publikowane wiązane w jakikolwiek sposób z producentami preparatów,
DTP: Kreatywne Media w celu informacyjnym i nie mogą być traktowane jako indy- których nazwy są wymieniane w treści numeru.

DNT 2016 11

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

DNT 2016 11

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NOWE METODY LECZENIA NATURALNEGO POTWIERDZONE NAUKOWO

Listopad 2016 (nr 2016-11)

I. CO SPRAWIA, ŻE NASZE WSPOMNIENIA

Wystarczy jedna bardzo intensywna emocja, z któ-

W tym okresie nie jest wykorzystywana energia

II. WROGOWIE PAMIĘCI

samym zdolność do koncentracji uwagi. Miedź jest

III. SPOSOBY NA OCHRONĘ PAMIĘCI

kontrolowaną dietę z ograniczeniem spoży- działają przeciwdepresyjnie,

W grupie stosującej dietę śródziemnomorską i oli- sji itp.

oleju rybnego albo placebo. Ci, którzy przyjmowali

W nadzorowanym przez Szkołę Zdrowia Publicz- zwiększają tolerancję glukozy,

Ponadto katechiny zawarte w zielonej herbacie

zapobiega przemieszczaniu się żelaza, które

uczestniczy w procesach bioenergetycznych • koenzym Q10,

diazepamu stosowanego w tej samej dawce w gru-

IV. SPOSÓB NA DOBRĄ PAMIĘĆ

depresyjnie, przeciwzapalnie, zapobiega nad- emitują niebieskie światło): nocą zmniejszaj

w Internecie będzie mieć nieocenioną wartość Zdjęcia pamiątkowe mają sens!

tycznymi), psychoza maniakalno-depresyjna lub D Stress Booster w dawce 1 saszetka rano,

W przypadku przyjmowania leków nasennych W tabeli na str. 24 podajemy propozycje su-

You might also like

DNT 2016 11

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

DNT 2016 11

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NOWE METODY LECZENIA NATURALNEGO POTWIERDZONE NAUKOWO

Listopad 2016 (nr 2016-11)

I. CO SPRAWIA, ŻE NASZE WSPOMNIENIA

Wystarczy jedna bardzo intensywna emocja, z któ-

W tym okresie nie jest wykorzystywana energia

II. WROGOWIE PAMIĘCI

samym zdolność do koncentracji uwagi. Miedź jest

III. SPOSOBY NA OCHRONĘ PAMIĘCI

kontrolowaną dietę z ograniczeniem spoży- działają przeciwdepresyjnie,

W grupie stosującej dietę śródziemnomorską i oli- sji itp.

oleju rybnego albo placebo. Ci, którzy przyjmowali

W nadzorowanym przez Szkołę Zdrowia Publicz- zwiększają tolerancję glukozy,

Ponadto katechiny zawarte w zielonej herbacie

zapobiega przemieszczaniu się żelaza, które

uczestniczy w procesach bioenergetycznych • koenzym Q10,

diazepamu stosowanego w tej samej dawce w gru-

IV. SPOSÓB NA DOBRĄ PAMIĘĆ

depresyjnie, przeciwzapalnie, zapobiega nad- emitują niebieskie światło): nocą zmniejszaj

w Internecie będzie mieć nieocenioną wartość Zdjęcia pamiątkowe mają sens!

tycznymi), psychoza maniakalno-depresyjna lub D Stress Booster w dawce 1 saszetka rano,

W przypadku przyjmowania leków nasennych W tabeli na str. 24 podajemy propozycje su-

You might also like

I. CO SPRAWIA, ŻE NASZE WSPOMNIENIA

kontrolowaną dietę z ograniczeniem spoży- działają przeciwdepresyjnie,

W nadzorowanym przez Szkołę Zdrowia Publicz- zwiększają tolerancję glukozy,

zapobiega przemieszczaniu się żelaza, które

uczestniczy w procesach bioenergetycznych • koenzym Q10,