PODGLĄDANIE MÓZGU -

PROCESY POZNAWCZE
Z PERSPEKTYWY
NEUROBIOLOGICZNEJ

Ad riana Prizel-Kania
In stytut Glottodydaktyki Polonistycznej

Un iwersytetu Jagiellońskiego
 • 1. Ewolucja i budowa mózgu – wprowadzenie
ISTOTA CZŁOWIECZEŃSTWA
• 2. Rola poszczególnych struktur mózgowych
• 3. Proces uczenia się w perspektywie neurobiolologicznej

UKŁAD •
•
•
4. Co potrafią neurony lustrzane?
5. Sposoby przetwarzanie informacji przez prawą i lewą półkulę
6. Wpływ formuły lateralizacji na rozwój językowy,

TREŚCI •
•
psycholingwistyczne aspekty rozwoju mowy
7. Stresss i jak stresować się mniej
8. Dwujęzyczny umysł
• 9. Neurobiologia pamięci
• 10. Pedagogiki alternatywne a badania mózgu
STATYSTYCZNY MÓZG

Waga – ok. 1,4 kg ( ok. 2% masy ciała)

Zużycie energii – 20%
Wielkość mózgu nie decyduje o jego sprawności. – Mózg
Einsteina ważył „tylko” 1230 gram.

• mózgi męskie są o ok. 100 gramów

• tylna i przednia część cięższe(hormony męskie)
spoidła wielkiego • wysoki poziom testosteronu może
(splenium) jest większa – wpływać na rozwijający się mózg –
lepsza komunikacja półkul zaburzenia lateralizacji – częstsze
zaburzenia językowe (75% zaburzeń
dyslektycznych dotyczy mężczyzn)
 Rozwój mózgu kręgowców trwał około 400
milionów lat i charakteryzował się zwiększaniem
jego wymiarów i rozwojem części czołowych –
przodomózgowia.
Znaczne przyspieszenie rozwoju nastąpiło ok. 3 mln
EWOLUCJA lat temu, kiedy z grupy naczelnych zaczęli wyłaniać
się nasi bezpośredni przodkowie. Wówczas
MÓZGU objętość mózgu zwiększyła się czterokrotnie –
rozrost kory nowej.
1. Dział obsługi
2. Dział emocji
3. Dział rozumu (Vetulani, 2014:23)
 ROZWÓJ MÓZGU W FILOGENEZIE,
czyli od mózgu gadziego do mózgu człowieka
PALEOPALIUM (hipokamp, jądra
migdałowate, podwzgórze) NEOPALIUM
Ośrodki emocji, przyjemności, myślenie, przewidywanie,
nastroju, motywacji, pamięci intelekt

ARCHIPALIUM (pień mózgu,

rdzeń przedłużony, móżdżek)
Agresja, termoregulacja,
reprodukcja, motoryka
 Najstarszą i najbardziej prymitywną
częścią mózgu, występującą u wszystkich
gatunków, które mają system nerwowy
choć trochę bardziej rozwinięty od
minimalnego, jest pień mózgowy,
MÓZG GADZI otaczający szczyt rdzenia kręgowego
(„mózg gadów”, archipalium).
(ARCHIPALIUM)
Ta pierwotna część mózgu reguluje
podstawowe czynności życiowe, takie
jak oddychanie i metabolizm
pozostałych organów oraz kontroluje
stereotypowe reakcje i ruchy.
 Z pnia mózgu wyłoniły się pierwsze
ośrodki emocjonalne (paleopalium –
STARY MÓZG „stary mózg ssaków”). Ośrodki te
stworzyły układ limbiczny, który
SSAKÓW odpowiada za bardziej złożone
(PALEOPALIUM) instynkty, emocje i procesy uczenia
się.
UKŁAD
LIMBICZNY
 Na cienkim, składającym się z dwóch
warstw komórek podłożu pierwotnej kory
mózgowej, która obejmuje okolice
kierujące planowaniem, odbieraniem
MÓZG wrażeń czuciowych i koordynacją ruchów,
zaczęły powstawać nowe warstwy.
NACZELNYCH W ten sposób z ośrodków emocjonalnych
(NEOPALIUM) powstał mózg myślący, czyli nowa kora
mózgowa – jest to „mózg naczelnych”
(neopallium).
PALEOPALIUM (hipokamp, jądra
NEOPALIUM
migdałowate, podwzgórze)
myślenie, przewidywanie,
Ośrodki emocji, przyjemności,
intelekt
nastroju, motywacji, pamięci

ARCHIPALIUM (pień mózgu,

rdzeń przedłużony, móżdżek)
Agresja, termoregulacja,
reprodukcja, motoryka
500 mln lat temu – mózg gadzi (dzisiejsze
tyłomózgowie)
250 mln lat temu – stary mózg ssaczy (układ
limbiczny)
200 mln latu – zaczyna rozwijać się kora mózgowa u
ssaków
200 tys. lat temu – zaczyna się kształtować mózg
współczesnego człowieka (dzisiejsze kresomózgowie)
Mózgowie jest podzielone na
dwie połowy – półkule
mózgowe. Półkule są ze sobą
połączone za pomocą ciała
modzelowatego. Tą drogą
przekazywane są informacje
pomiędzy półkulami.
Bruzda środkowa dzieli każdą z
półkul pionowo. Bruzda boczna
dzieli natomiast każdą z półkul
poziomo. Te bruzdy tworzą w
każdej półkuli cztery obszary –
płaty mózgu.
PŁAT CZOŁOWY – okolica przedczołowa
odpowiada m.in. za planowanie działań,
akceptowanie norm etycznych i
społecznych, ekspresje mowy
PŁAT CIEMIENIOWY – jest odpowiedzialny
za wrażenia dotyku, bólu i temperatury.
PŁAT POTYLICZNY – analizuje informacje
wzrokowe
PŁAT SKRONIOWY – odpowiada za
przetwarzanie informacji słuchowej .
Informacja słuchowa przetwarzana jest w
korze słuchowej, która znajduje się w obu
płatach skroniowych. Kora słuchowa w obu
półkulach otrzymuje informacje z obu uszu.
PRZYPADEK PHINEASA GAGE’A (1848)
zespół czołowy a zmiana osobowości
W mózgu człowieka płaty czołowe
stanowią 30% jego objętości. Jest to
obszar uważany za centrum
wykonawcze mózgu. Dla
porównania u makaka to tylko ok
12%. Natomiast płat potyliczny u
makaka to aż 17% powierzchni kory,
podczas gdy u człowieka kora
wzrokowa stanowi tylko 1,5%
powierzchni całej kory mózgowej.
 moralność / etyka / zasady

przewidywanie / konsekwencje / planowanie

pamięć robocza
PŁATY CZOŁOWE
istota obraz siebie
człowieczeństwa intelekt

uczucia

ruchy
KORA MOTORYCZNA
I SENSORYCZNA
NEURON
Dendryty rozrastają się i tworzą drzewo dendryczne. Na ramionach
dendrytów powstają kolce dendryczne, które są zakończone
synapsami. Zadaniem synaps jest odbieranie różnego rodzaju
informacji. Kolce dendryczne są efektem uczenia się. Im częściej przez
synapsy przebiegają impulsy, tym mocniejsze stają się połączenia.

Mózg (kora mózgowa) składa się z około 86 -100 miliardów neuronów, a

komórek glejowych jest 10 razy więcej. Taka konstrukcja mózgu pozwala
na tworzenie niewyobrażalnej liczby nowych połączeń.
Połączenia dendrytyczne (synapsy) są
efektem uczenia się. Ich liczba zależna
jest od aktywności mózgu. Częste szlaki
rozrastają się przez całe życie, podczas
gdy połączenia rzadziej używane
zanikają i dlatego po jakimś czasie
tracimy pewne umiejętności oraz
zapominamy niektóre informacje.

Proces uczenia się polega na tworzeniu

obwodów przez neurony, które w tym
samym czasie przekazują impulsy i na
zmianie połączeń synaptycznych..
 Wszystkie zdarzenia, doświadczenia,
procedury i informacje mają swoje
reprezentacje neuronowe w naszym mózgu.
Im większa gęstość sieci neuronalnych
powstałych w wyniku aktywności mózgu,
tym dłuższa sprawność.

https://www.youtube.com/watch?v=YgM4sd
ycD6U
„Synapsy uczą się powoli, a osiągnięcie wysokich
kwalifikacji i trwałych efektów w jakiejkolwiek
dziedzinie wymaga wielu dobrowolnych godzin
ćwiczeń. Nie ma drogi na skróty.”
M. Spitzer „Jak uczy się mózg”, s. 313
ROZWÓJ MÓZGU
W ONTOGENEZIE
„Ewolucja działa powoli, eliminując w kolejnych pokoleniach
jednostki, które przegrywają walkę o partnerów i pożywienie. Istoty
ludzkie oszukują proces ewolucji, rozwijając swoje mózgi dopiero po
narodzinach. W ten sposób u każdego z nas rozwija się mózg, który
najlepiej odpowiada szczególnym warunkom środowiska, jakie
znajdujemy po narodzeniu, zanim przyjdzie czas na reprodukcję. […]
Żaden inny gatunek nie jest też w tak dużym stopniu zależny od
emocjonalnych, społecznych i intelektualnych kompetencji swoich
opiekunów, jak człowiek”

Douglas Field
Okresem, w którym mózg jest najbardziej
plastyczny, czyli podatny na kształtowanie
doświadczenia, jest niemowlęctwo i
wczesne dzieciństwo. W tym czasie
organizowane są drogi i ośrodki nerwowe,
które określają późniejsze funkcjonowanie.
Jest to okres niepowtarzalnych możliwości
wyrażania potencjału genetycznego
dziecka, ale też i olbrzymiej podatności na
uszkodzenia.
 USE IT, OR LOSE IT

Przychodząc na świat obdarzeni jesteśmy ogromną liczba

neuronów. W miarę rozwoju neurony zmuszone są ze sobą
rywalizować szukając dla siebie zastosowania w funkcjonujących
już obwodach („darwinizm neuronalny”). Najwięcej połączeń
neuronalnych znajduje się w mózgu w wieku ok. 6 lat. Proces
eliminacji nieużywanych neuronów zachodzi głównie między 8 a
15 rokiem życia. Jest to element naturalnego przystosowania się
mózgu do potrzeb jednostki. W wyniku tego procesu ogólna liczba
synaps zostaje zredukowana o 60%. Im mniejsza aktywność
jednostki i mniejsza różnorodność bodźców, tym więcej neuronów
i synaps zostaje usuniętych.
(Jerzy Vetulani, Mózg: fascynacje, s. 98).
W pierwszym roku życia mózg powiększa się niemal
trzykrotnie i osiąga rozmiary ¾ mózgu dorosłego człowieka.

„Ogromne tempo przyrostu masy mózgu w pierwszym roku

życia jest przede wszystkim skutkiem tworzenia się wokół
wypustek nerwowych ochronnego płaszcza mieliny, a także
wyrastania z ciał komórek nerwowych nowych dendrytów i
aksonów, które podążają do innych neuronów i tworzą z
nimi synapsy.”
(Greenfield, 1998, s. 74)
OKRES KRYTYCZNY/SZCZEGÓLNEJ WRAŻLIWOŚCI

Do pewnego momentu rozwoju przyswajanie

języka przebiega w sposób naturalny i
nieskomplikowany. Pewnego potwierdzenia dla
tej koncepcji dostarcza przypadek dziewczynkio
imieniu Genie odnalezionej w 1970 roku w stanie
skrajnego zaniedbania. Od 2 do 13, 5 roku życia
Genie pozbawiona była kontaktu z mową. Chociaż
natychmiast potem dostarczone jej pełnej https://www.youtube.com/watch?v
=bz8H5wWGpGc
stymulacji językowej, miała niezwykłe problemy z
opanowaniem systemu gramatycznego oraz
leksyki.
W neurozwierciadle
czyli za co odpowiadają
neurony lustrzane
Na przełomie lat 80. i 90. grupa
naukowców z Uniwersytetu w
Parmie prowadzona przez
Giacomo Rizzolattiego
odkrywa nowy rodzaj komórek
nerwowych, które uaktywniają
się zarówno podczas
wykonywania danej czynności,
jak i przy obserwacji
wykonywania danej czynności
przez inną osobę.
Według Joachima Bauera neurony lustrzane odgrywają dużą rolę w
procesie uczenia się - uczenie się przez obserwację i naśladowanie.
Umiejętności naśladowcze są wrodzone – badania dowodzą, ze nawet
niemowlęta naśladują mimikę swoich opiekunów, co więcej reagują
płaczem na płacz innych niemowląt. Niemowlętom udzielają się także
nastroje ich matek (interakcje z matką cierpiącą na depresję sprawia,
że u niemowląt obserwuje się przyspieszony puls i podwyższony poziom
kortyzolu).
Posiadamy także nieuświadomione przekonanie o istnieniu
systemów naśladujących - z tego względu otwieramy usta, karmiąc
dziecko i oczekujemy zrozumienia od innych.
Neurony lustrzane łączą cechy
motoryczne z wizualnymi. Reagują
w ten sam sposób, kiedy dana
czynność jest obserwowana, jak i
gdy jest wykonywana.
Dzięki neuronom lustrzanym
możemy zrozumieć sytuację i
uczucia innych osób.
 TEORIA UMYSŁU
Układ neuronów lustrzanych dostarcza neurobiologicznego podłoża
wzajemnego porozumienia. Zdolność doświadczania współczucia
opiera się na tym właśnie, że nasze własne sieci komórek dostrajają się
do niego, co pozwala nam na pojawienie się w naszym układzie
umysłowym uczuć drugiego człowieka. Umiejętność rozpoznania, co
się dzieje z drugim człowiekiem stanowi podstawę wytworzenia teorii
umysłu. Teoria umysłu stanowi podstawę komunikacji z drugim
człowiekiem.
 TEST SALLY - ANN
Badacz prezentuje dziecku historię:
1.Sally ma koszyk, a Anne- pudełko.
2.Sally ma szklaną kulkę , wkłada ją
do swojego koszyka.
3.Następnie Sally wychodzi.
4.Pod nieobecność Sally, Anne
wyjmuje kulkę z koszyka i wkłada ją
do swojego pudełka.
5. Sally wraca i chce się bawić kulką.

Żeby odpowiedzieć poprawnie dziecko

musi zdawać sobie sprawę, że Sally jest
przekonana, że kulka jest w koszyku – to
znaczy, że musi być świadome, że Sally
posiada wewnętrzne przekonanie.
JESTEŚMY IDELANIE
ASYMETRYCZNI!
Prawa półkula jest większa i cięższa niż
lewa. Znajduje się w niej więcej materii
białej (dłuższe połączenia). Część
czołowa jest szersza i wysunięta do
przodu. Niektóre obszary kory
ciemieniowej są powiększone.

Tylna część lewej półkuli jest szersza.

Większa równina skroniowa (planum
temporale) i ośrodek Broki (ośrodek
mowy). Znajduje się w niej więcej
materii szarej. Występuje w niej
również więcej dopaminy, mniej
noradrenaliny.
Specjalizację w odbiorze, przetwarzaniu i przechowywaniu informacji przez
prawą i lewa półkulę charakteryzuje:
• Sposób przetwarzania informacji (sekwencyjny lub symultaniczny)
• Rozwojowa zmienność organizacji czynności
• Zróżnicowanie w opracowywaniu poszczególnych elementów składowych
bodźców
• Osobnicza zmienność wynikająca z różnic strukturalnych
• Osobnicza zmienność wynikająca z działania czynników zewnętrznych
NALEŻY PAMIĘTAĆ, ŻE PODCZAS ODBIORU WSZYSTKICH BODŹCÓW
AKTYWNE SĄ OBIE PÓŁKULE MÓZGU, CHOĆ PRACUJĄ W ODMIENNY
SPOSÓB.
(Cieszyńska-Rożek, 2013: 39)
Króliczak, Biduła „Lateralizacje języka i gestów – metody
badań, zależności oraz uwarunkowania anatomiczne”
„Konsekwencją przyjęcia postawy
wyprostowanej i uwolnienia prawej ręki od
funkcji lokomocyjnych było zwiększenie
liczby neuronów w korze mózgowej
odpowiadających za wykonywanie czynności
manipulacyjnych. Ten fakt wpłynął na
zwiększenie precyzji i szybkości ruchów oraz
stopniową specjalizację neuronów, która
stanowiła preadaptację dla rozwoju
obszarów kształtujących procesy mowy w
lewej półkuli.”

(Szeląg 2005)
 Sieci komórek nerwowych odpowiedzialne za
generowanie mowy znajdują się w mózgu w
tym samym miejscu, co neurony lustrzane
ZWIĄZEK sterujące ruchami. Sugerować to może, ze
mowa wykształciła się w rozwoju człowieka na
MIEDZY bazie ruchowych obszarów mózgowych.

MOWĄ A PARARELNOŚC ROZWOJU MOWY I

DZIAŁANIEM UMIEJĘTNOŚCI
MOTORYCZNYCH U DZIECI
 6-8 mc życia – rytmiczne ruchy rąk (np.
klaskanie), powtarzające się dźwięki (ma
ma, pa pa)

9 mc – wskazywanie, komunikaty
znaczące (da, ma, to)
MOWA A
DZIAŁANIE 18 mc życia – działania sekwencyjne
(mieszanie w kubeczku, a potem picie) –
dopasowywanie do siebie wyrazów

2 lata – tworzenie bardziej

skomplikowanych konstrukcji (budowanie
z klocków), tworzenie zdań
Planum temporale
OŚRODEK BROCA (Paul Broca 1824-1880) – pole odpowiedzialne za produkcję
mowy. Paul Broca prowadził badania nad afazją – udało mu się zidentyfikować i
opisać fragment mózgu odpowiadający za zaburzenia mowy. Badając mózg pana
Tana Broca znalazł niewielkie uszkodzenie w lewym płacie czołowym.

OŚRODEK WERNICKEGO (Carl Wernicke, 1848 – 1905) – pole odpowiedzialne za

rozumienie mowy umiejscowione w lewym płacie skroniowym (niedaleko
ośrodków słuchu). Uszkodzenie obszaru Wernickego sprawia, że ludzie potrafią
płynnie mówić, ale mają problemy z rozumieniem ustnych i pisemnych przekazów
werbalnych innych osób. Mają także problemy z przypomnieniem sobie nazw
przedmiotów.

Badania obu badaczy potwierdziły, że mowa ma w mózgu dwie główne lokalizacje.

Pole Brocki to motoryczne centrum tworzenia mowy, pole Wernickego to
sensoryczne centrum jej odbioru.
Ośrodki odpowiedzialne za odbiór mowy aktywizują się także w
sytuacji, gdy osoby niesłyszące obserwują kogoś, kto posługuje się
językiem migowym. Ponadto badania wykazały, że uszkodzenia kory
mózgowej w okolicy przedniej części ośrodka Broki powodują deficyty
w czynnym posługiwaniu się językiem migowym.
PRAWA DO
LEWEJ,
LEWA DO
PRAWEJ
Półkule połączone są ze sobą za pomocą spoideł: wielkiego i
przedniego.
Spoidło wielkie formuje się już w życiu płodowym, ale jego najszybszy
wzrost następuje od narodzenia do drugiego roku życia. Wówczas to
spoidło wielkie podwaja swoją wielkość i osiąga rozmiar najmniejszej
struktury dorosłych.
Jego zadaniem jest wymiana informacji pomiędzy półkulami.
„Teoria ta stanowiła całkowity przewrót w sposobie myślenia o
asymetrii półkulowej, zakładała bowiem, że półkule nie specjalizują się
w analizie konkretnego rodzaju materiału, lecz iż różnią się sposobem
ich analizowania. W zależności od tego, jaki typ analizy może prowadzić
do lepszych wyników w danym zadaniu, uzyskuje się albo przewagę
lewej, albo prawej półkuli”.
Grabowska, 1997, s. 409
KOMISUROTOMIA

• W prawym polu widzenia

obiekt jest rozpoznawany i
identyfikowany.
• W lewym polu widzenia
obiekt nie jest
identyfikowany, ale badany
potrafi go wybrać.
 • przetwarza sekwencyjnie, analitycznie,
poprzez odkrywanie relacji pomiędzy
poszczególnymi elementami
• dostrzega różnice i odkrywa relacje między
elementami (miedzy fonemami, literami,
kolejnością głosek w sylabach, wyrazów w
zdaniu)
• przetwarza reguły (porównuje litery, zauważa
LEWA PÓŁKULA znaki diakrytyczne)
• przetwarza linearnie teksty czytane
• czyta nuty
• przetwarza czas linearnie
• poszukuje logicznego rozwiązania problemu

• przetwarza bodźce nowe

W. Budohoska, A. Grabowska, Dwie

półkule, jeden mózg, 1994: 62-65
 • opracowuje informacje symultanicznie, holistycznie, globalnie,
• opiera się na podobieństwach (lala i lata),
• rozpoznaje, zapamiętuje i przetwarza w oparciu o posiadane
informacje,
• rozpoznaje twarze,
• rozpoznaje cechy podstawowe: kontur, barwa jasność
• kontroluje rytm, melodię, prozodię,

PRAWA • odpowiada za automatyczne czynności,

• rozpoznaje, zapamiętuje, przetwarza znaki ikoniczne. piktogramy,
PÓŁKULA • analizuje przestrzeń (czytanie map, ocenianie odległości, głębi),
• lepiej rozumie „język mówiony”,
• przetwarza informacje związane z emocjami: mimika, gesty, tonacja
głosu.
D
D
D
D
D
D
D
D D D D D DD
 FUNKCJE JĘZYKOWE
PRAWA PÓŁKULA LEWA PÓŁKULA
odkrywa podobieństwa np. M W odkrywa relacje/różnice np.: p b
przetwarza całościowo KOT –KTO porządkuje linearnie – KOT
intonacja fleksja
samogłoski morfologia
wyrażenia dźwiękonaśladowcze składnia
rzeczowniki i utrwalone zwroty rozumienie dosłowne/literalne
rozumienie z kontekstu i konsytuacji
rozumienie znaczenia metafor
Na sposób przetwarzania języka duży wpływ ma formuła lateralizacji.

LATERALIZACJA - asymetria czynnościowa prawej i lewej strony ciała.

Lateralizacja może być:

- prawostronna
- lewostronna
- mieszana/skrzyżowana
- nieustalona
Lateralizację określamy na podstawie dominacji:
• ręki
• ucha
• oka
• nogi
„Wśród osób praworęcznych 96% przetwarza materiał językowy w lewej
półkuli. Proporcje te znacząco się zmieniają w przypadku leworęczności
– jak podają źródła 70% (Szeląg, 1997) lub nawet 60% (Grabowska,
1997) osób leworęcznych opracowuje materiał językowy w prawej
półkuli. Dodatkowo jeszcze znacznie częściej w tej populacji
obserwujemy obupółkulowe przetwarzanie języka (około 15%)
przypadków.”
(Cieszyńska, Korendo, 2015: 267)
MOŻLIWE SKUTKI
LEWORĘCZNOŚCI

• opóźnienia manualne
• niechęć do zadań wymagających
zręczności i precyzji
• odwracanie kierunku stawiania
znaków
• większe prawdopodobieństwo
talentu muzycznego,
plastycznego oraz uzdolnień
matematycznych
MOŻLIWE SKUTKI LEWOOCZNOŚCI

• odwracanie kierunku analizowania

przestrzeni
• odwracanie kierunku stawiania znaków (np.
dół-góra, lewa-prawa)
• pomijanie lewej strony przestrzeni
• trudności z koncentracją wzroku na danym
materiale
• chaotyczne poszukiwanie różnych
elementów
• niechęć do rysowania
MOŻLIWE SKUTKI LEWOUSZNOŚCI
• zaburzenia słuchu fonemowego (trudności z
różnicowaniem dźwięków mowy)
• dłuższy czas przetwarzania treści słyszanych
• zaburzenia płynności mowy
• opóźnienia w rozwoju mowy, wady wymowy
• trudności z powtarzaniem nowych słów i
poprawną artykulacją
• nadwrażliwość na hałas i dźwięki
niewerbalne
• utrata dokładności informacji werbalnych
„W słyszeniu lewousznym dłuższa jest droga, którą pokonują
dźwięki od lewego ucha do prawej półkuli (ok. 0,4 -0,9
milisekundy). Dzieci słyszące lewousznie narażone są na bloki
emocjonalne podczas mówienia, często pomijają sylaby,
dokonują metatez sylab i głosek. Łatwiej zapamiętują
informacje przekazywane emocjonalnie. Słyszenie lewouszne
jest często przyczyną niepłynności mówienia – 90% osób
jąkających się jest lewousznych.”

(Cieszyńska-Rożek, 2013, 45)