Psychologia rozwoju człowieka w biegu życia

OKRES PRENATALNY - od poczęcia do urodzenia.

Wyróżniamy 2 fazy okresu prenatalnego:
 embrionalna (zarodkowa);
 płodowa.
Psychologia prenatalna (Hans Gustaw Graber, 1971) powstała wskutek poszerzania się wiedzy o
przebiegu i uwarunkowaniach rozwoju człowieka przed urodzeniem, jego interakcjach ze
środowiskiem społecznym, mającym znaczny wpływ na całość jego życia. W Polsce: Fijałkowski i
Kornas-Biela). Celem psychologii prenatalnej jest opisywanie, wyjaśnianie zmian zachodzących
podczas rozwoju prenatalnego człowieka, a także stosowanie poznanej wiedzy w profilaktyce i terapii
prenatalnej. Obejmuje pierwszy okres życia dziecka od zapłodnienia do narodzin (a nawet kilka dni
po)

1. OKRES EMBRIONALNY – od zapłodnienia do końca 8 tygodnia.

 Bruzdkowanie
 Gastrulacja
 Organogeneza (wykształcenie, organizacja i różnicowanie narządów wewnętrznych)
1 MIESIĄC

1 TYDZIEŃ ;
 bruzdkowanie (30h po zapłodnieniu; stadium moruli, blastomery, blastocysta-z komórek,
które ją otaczają powstają później błony płodowe i trofoblast odżywiający zarodek,
blastocysta za pośrednictwem gonadotropiny kosmówkowej pobudza powstawanie
progesteronu, który przygotowuje endometrium do zagnieżdżenia jaja)
 zagnieżdżenie (implantacja) zarodka w endometrium (7-8 dzień po zapłodnieniu).

2 TYDZIEŃ:
gastrulacja: powstają listki zarodkowe; początek tworzenia się jamy owodni i pęcherzyka żółtkowego
(zanika po 2msc. ciąży)
 stadium gastruli
Listki
zarodkowe:
 Ektoderma: błony płodowe, nabłonki pokrywające ciało, naskórek, paznokcie, włosy, gruczły
potowe i ślinowe, szkliwo zębów, układ nerwowy.
 Mezoderma: struna grzbietowa, układ kostny i mięśniowy, układ krwionośny i limfatyczny,
tkanka łączna i podskórna, układ rozrodczy, nerki.
 Endoderma: początek i koniec układu pokarmowego i oddechowego, gruczoły trawienne
(wątroba i trzustka), grasica, tarczyca, cewka moczowa, pochwa.

3 TYDZIEŃ:
 smuga pierwotna wyznaczająca oś ciała zarodka
 powstaje mezoderma
  początek organogenezy-zaczątek układu nerwowego, somity,3 pęcherzyki mózgowe
(przodo- ,śród- i tyłomózgowie).

4 TYDZIEŃ
 powstaje cewa nerwowa
 rytmiczna praca serca
 zawiązki nerek, wątroby, trzustki, pęcherzyka żółciowego, żołądka, jelit, płuc, tarczycy,
kończyn, oczu, uszu, nosa, powstaje otwór ustny.

2 MIESIĄC

5 TYDZIEŃ
 dalszy rozwój układu nerwowego: powstają synapsy
 ciało zarodka nabiera bardziej ludzkiego wyglądu: zawiązki stóp, dłoni, a
następnie różnicowanie rąk, barków, palców, zarysowuje się nos i szczęka
 wyodrębniają się poszczególne narządy
 zawiązki gruczołów i narządów płciowych.

6 TYDZIEŃ
 kostnienie czaszki, która do tej pory składała się z tkanki chrzęstnej
 5 pęcherzyków mózgowych
 uformowane serce, szczęka, żuchwa i ucho wewnętrzne
 zawiązki zębów
 tworzą się mięśnie przepony, grzbietu, brzucha i kończyn
 spontaniczne ruchy ciała, będące wynikiem generowania impulsów nerwowych
(skręty, wygięcia grzbietu i karku, przechylanie głowy na boki).

7 TYDZIEŃ
 twarz zaczyna nabierać ludzkiego wyglądu
 kostnienie żeber i kręgów
 oczy kierują się ku przodowi twarzy
 można odróżnić wewnętrzne męskie i żeńskie narządy
płciowe
 pojawiają się ruchy wzdrygania całego ciała.

8 TYDZIEŃ
 pojawiają się główne linie papilarne, formuje się sylwetka, powstają kubki smakowe, formują
się zewnętrzne narządy płciowe (łechtaczka, moszna).

KONIEC OKRESU EMBRIONALNEGO: wygląd przypominający człowieka, narządy wewnętrzne

ukształtowane i zdolne do spełniania swoich podstawowych funkcji, mózg za pośrednictwem
impulsów nerwowych koordynuje pracą organów wewnętrznych.
2. PŁODOWY OKRES ŻYCIA (od połowy 9 tyg. do urodzenia): dziecko coraz bardziej aktywne,
indywidualne i płciowo zróżnicowane cechy w wyglądzie i zachowaniu, buduje się odporność na
działanie teratogenów.

ROZWÓJ FIZYCZNY I MOTORYCZNY

3 MIESIĄC – okres największych transformacji w zakresie rozwoju motorycznego (ruchliwość

dziecka wzrasta, a ruchy stają się zróżnicowane i bardziej zmienne).

9 TYDZIEŃ
 częściowe wyprostowanie pleców i głowy,
 lanugo (meszek płodowy),
 zawiązki paznokci,
 doskonalenie zewnętrznych części narządu płciowego,
 przysadka mózgowa zaczyna wydzielać hormon wzrostu,
 doskonali się zmysł dotyku, tworzy się nerw węchowy.

10 TYDZIEŃ
 twarz przybiera proporcje dziecięce,
 doskonali się wrażliwość dotykowa
 uformowanie płuc, trzustki i narządu słuchu,
 ruchy perystaltyczne,
 następuje wzrost długości ciała,
 ruchy palcami, przeciąganie się i ziewanie

11 TYDZIEŃ
 doskonalenie narządów wewnętrznych, które zaczynają pełnić swoje funkcje
 próbne ruchy ssania

12 TYDZIEŃ
 praca nerek, kostnienie szkieletu, wydzielanie przez korę nadnerczy i przysadkę mózgową
hormonów, doskonali się praca mózgu
 połykanie wód płodowych, wstępne stadium odruchu ssania, przeciwstawianie kciuka palcom
(ważny etap w rozwoju umiejętności chwytania).

4 MIESIĄC: szybki wzrost dziecka i jego wagi, formują się linie papilarne, dziecko magazynuje
tkankę tłuszczową brunatną, dzięki czemu może przekształcać tłuszcz w energię, doskonali się praca
narządów wewnętrznych, powstają bruzdy i zwoje mózgowe (rozwój mózgu-tworzy się mapa
czuciowa i ruchowa); słuch (narząd Cortiego), wzrost obj. płynu owodniowego (utrzymuje stałą
temp. środowiska wewnątrzmacicznego, chroni przed wstrząsami i urazami, dostarcza płodowi
składników odżywczych); ruchy dziecka stają się coraz szybsze, celowe i zorganizowane w
cykliczne ciągi, zanika uogólniona reakcja na bodźce, ruchy antycypacyjne (ważne dla pełnienia
funkcji życiowych np. oddychania, pobierania pokarmu).
5 MIESIĄC: włosy, brwi, rzęsy, paznokcie, dalszy rozwój mózgu, mielinizacja (wpływa na
zastąpieniu ruchów odruchowych ruchami celowymi), wzrasta liczba ruchów wykonywanych przez
dziecko, ruchy gałek ocznych.
6 MIESIĄC: proporcje ciała płodu zbliżone do tych przy urodzeniu, intensywne kostnienie szkieletu,
otwierają się powieki, dojrzewają narządy wewn., płuca wytwarzają surfaktant, magazynowanie
substancji potrzebnych przy urodzeniu, rozwój układu nerwowego (kom. glejowe), powoli powstają
odruchy bezwarunkowe; silne ruchy dziecka, spontaniczne, odzwierciedlające samopoczucie
dziecka, z czasem ukierunkowane na bodźce zewnętrzne: dźwięk dzwonka do drzwi), zmienność i
aktywność ruchów dziecka jest odzwierciedleniem prawidłowego rozwoju dziecka.

7 MIESIĄC: zanika lanugo, wzrastają włosy, twardnieją paznokcie, intensywny rozwój płuc, jądra z
jamy brzusznej schodzą do moszny, rozwój kory mózgowej, dziecko zaczyna ssać kciuk,
ukształtowanie większości odruchów warunkowych (ważne przy przedwczesnym porodzie),
dziecko ustawia się w pozycji głową w dół.

8 MIESIĄC: rozwój tkanki tłuszczowej, ciało się zaokrągla, dojrzewanie narządów wewn.
9 MIESIĄC: wzrasta zdolność dziecka do przeżycia poza organizmem matki; tuż przed urodzeniem
zmniejsza się ogólna ruchliwość dziecka.

ROZWÓJ ZMYSŁÓW

SYSTEM SOMATOSENSORYCZNY – zmysł dotyku, bólu, temp., równowagi.

Dziecko za pomocą zmysłu dotyku eksploruje i uczy się otoczenia, wzrasta świadomość ciała,
doznań dotykowych, tworzy się mapa ciała. Najpierw reakcja na dotyk jest uogólniona, a następnie
ulega specjalizacji i ogranicza się tylko do drażnionej części ciała. Zmysł dotyku jest niezwykle
ważny w rozwoju poznawczym i emocjonalnym dziecka, w więzi społecznej i dobrego samopoczucia.
Prenatalna pamięć dotykowa – potrzeba kontaktu dotykowego w chwilach przeciążenia, lęku czy
depresji, preferencja do szukania i wgłębiania się w małą przestrzeń kiedy chcemy odpocząć i się
zrelaksować.
ZMYSŁ BÓLU: wydzielanie hormonów stresu do krwi, zmiany w tempie pracy serca, zachowanie
dziecka podczas badań prenatalnych (dziecko stara się unikać tego, co powoduje ból-ruchy obronne);
w stresie wrażliwość na ból wzrasta, doznania bólowe mogą być kodowane podświadomie i wpływać
na dalsze życie poprzez nieświadome reagowanie poznawcze i emocjonalne. Małe dzieci na bodźce
bólowe reagują grymasem twarzy, ruchami obronnymi ciała, wydzielaniem hormonów stresu do krwi,
przyspieszeniem akcji serca i ruchów oddechowych.

ZMYSŁ TEMPERATURY: podniesienie temperatury w okresie embriogenezy dziecka nawet o 1,5

st. C, może spowodować wady mózgu, a nawet doprowadzić do poronienia (nie bierzemy gorących
kąpieli podczas ciąży). Wraz z rozwojem prenatalnym dziecka zwiększa się jego wrażliwość na
zmiany temp.
ZMYSŁ RÓWNOWAGI (PROPRIOCEPCJI): ważny przy rozwoju funkcji ruchowych,
czuciowych, umysłowych i emocjonalnych. Podczas rozwoju prenatalnego dziecka jest ono kołysane
ruchem i oddechem matki, w ten sposób ćwiczy się jego równowagę, dobry poziom rozwoju
równowagi w tym okresie wpływa na prawidłowe funkcjonowanie wzroku, procesów emocjonalnych,
procesów czuwania, uwagi i uczenia się w dalszym etapie rozwoju dziecka. Kołysanie i huśtanie
wpływa na prawidłowy rozwój dziecka.
SYSTEM CHEMOSENSORYCZNY: zmysł smaku i węchu.

 ZMYSŁ SMAKU jest ważny w rozwoju dziecka, słodki smak zachęca do spożywania
pewnych posiłków, kwaśny i gorzki zniechęca. Dzieci matek spożywających dużo cukru
podczas ciąży preferują pokarmy słodkie, tak samo jest z alkoholem (zagrożenie
alkoholizmem w przyszłym życiu).
 ZMYSŁ WĘCHU- dzieci często wiążą go z daną osobą/rzeczą.
 ZMYSŁY DALEKOSIĘŻNE: wzrok i słuch – biorą udział w strukturalizacji mózgu przed
urodzeniem (słuch). Wraz z rozwojem dziecka jego reakcja na bodźce słuchowe wzrasta (od
6msc. dziecko jest wrażliwe na hałas, a jego słuch może ulec uszkodzeniu), następuje
stopniowe doskonalenie się zdolności do habituacji w zakresie słuchu. Dziecko zapamiętuje
dźwięki jeszcze w łonie matki, a później może na nie reagować (głos matki, rozpoznają
czytane im przed urodzeniem bajki). Emitowanie znanych dziecku dźwięków po porodzie,
wpływa na nie uspokajająco i wyciszająco, a także sprzyja lepszemu rozwojowi.

DOJRZEWANIE UKŁADU NERWOWEGO

Aktywność dziecka wzrasta w 4msc. ciąży, kiedy kom. nerwowe nabierają zdolności do reagowania
na poszczególne bodźce. W drugim etapie rozwoju prenatalnego aktywność dziecka staję się
regularna i cykliczna – wynika to z pojawienia się w 5msc. zdolności do stanu snu i czuwania.
Wyróżniamy 2 fazy snu: fazę REM i nie-REM. Podczas fazy REM (f. marzeń sennych) aktywność
neuronów jest intensywna, ruchy gałek ocznych szybkie, zwiększone tętno oraz metabolizm. Faza ta
jest konieczna do rozwoju psychicznego i fizycznego, umożliwia ćwiczenie przez mózg swoich
funkcji. Od 6msc.
dziecko zaczyna kształtuje swój biorytm (naprzemienną aktywność w ciągu doby).
Stany behawioralne
7/8 msc. układ nerwowy coraz lepiej koordynuje pracę narządów wewn., emocjami, pragnieniami,
ruchami ciała. Wyróżniamy 4 stany opisujące zachowanie prenatalne: głęboki i regularny sen,
aktywny sen, spokojne czuwanie, aktywne czuwanie. Każdy z tych stanów wyznaczają 3 czynniki:
specyficzny rytm pracy serca, charakterystyczne ruchy ciała, obecność lub brak ruchów gałek ocznych
oraz wskaźniki towarzyszące. Następowanie po sobie kombinacji tych czynników jest wyrazem
normalnego rozwoju układu nerwowego, co także stanowi ważny stopień rozwoju psychicznego
dziecka (np. wrażliwość dziecka na bodźce). Wszelkie odchylenia od normy w tym zakresie mogą
wskazywać na zaburzenia rozwoju u. nerw. (wodogłowie, dzieci poddane działaniu alkoholu lub
innych szkodliwych sub.).

Lateralizacja ciała
 półkula lewa mózgu-prawa str.
ciała, mowa
 półkula prawa mózgu-lewa st. ciała

Uczenie się (zdolność uczenia się, zapamiętywania informacji już 3 msc. ciąży) – przejawia się
zdolnością habituacji; wpływa na strukturalizację mózgu oraz jego funkcjonalne dojrzewanie;
nabywanie predyspozycji (dzieci matek spożywających alkohol podczas ciąży w przyszłości mogą po
niego częściej sięgać); uczenie się podczas okresu prenatalnego stanowi ważny fundament uczenia się
dziecka już po narodzinach.

Indywidualne różnice – każdy z nas jest inny, posiada indywidualność, genetyczne predyspozycje;
zbiór cech odróżniający nas od innych, zachowania w pewnych sytuacjach charakterystyczne dla
każdego osobnika, różne tempo uczenia się itp. Współtworzą osobowość dziecka.

Zróżnicowanie płciowe ma wpływ na kształtowanie w późniejszym życiu predyspozycji seksualnych,

rodzicielskich, opiekuńczych. Dziewczynki we wczesnych etapach rozwoju są bardziej wrażliwi niż
chłopcy, mają lepiej ukształtowane zdolności słuchowe i powonieniowe, łatwiej adaptują się do
nowych sytuacji. Chłopcy natomiast silniej reagują na nowe bodźce, łatwiej ich wytrącić z
równowagi, są bardziej podatni na teratogeny.

KOMUNIKACJA PRENATALNA wyraża stopień i rodzaj więzi pomiędzy rodzicami i dzieckiem;

wzmacniają przywiązanie dziecka do rodzica; wpływają na stworzenie dziecku optymalnego
środowiska rozwoju.

• Komunikacja neurohormonalna pomiędzy matką a dzieckiem odbywa się za pomocą

hormonów wydzielanych przez matkę –umożliwiają reakcję dziecka na stres/dyskomfort
matki. W ten sposób dziecko uczestniczy w jej doświadczeniach. Emocje przeżywane przez
dziecko są silnie związane z tymi, których doświadcza matka – w ten sposób kształtuje się
“orientacja emocjonalna” dziecka, która może zostać utrwalona w postaci predyspozycji do
trwania w stanie rozluźnienia/napięcia/poczucia bezpieczeństwa lub
zagrożenia/optymizmu/pesymizmu. Taka hormonalna “pamięć ciała” jest względnie stała i
może przekładać się na późniejsze zachowanie już poza łonem matki (predyspozycje do
agresji, lęku, nadmiernego optymizmu itp.).
• Komunikacja psychiczna mało poznana naukowo; przeżycia matki wpływają na rozwój
dziecka bez udziału hormonów; ważne są pierwsze kontakty po ur. dziecka, które wpływają
na wykształcenie więzi psychicznej pomiędzy rodzicem a dzieckiem.
• Komunikacja behawioralna zachowania matki skierowane ku trosce dziecka lub przeciwko
niemu; zachowania skierowanie ze względu na troskę dziecka (stosowanie przez matkę diety,
odpowiednia ilość snu, wypoczynek, opieka lekarska itp.). Zachowania matki skierowane
przeciw dziecku (przemoc prenatalna) to m.in. brak opieki medycznej, nadużywanie
alkoholu, środków psychoaktywnych, zaniedbywanie przez matkę swojego stanu zdrowia,
działanie promieni jonizujących. Szczególnie negatywny wpływ na rozwój dziecka może
mieć utrzymujący się przez dłuży czas poziom stresu.

EMOCJONALNOŚĆ DZIECKA
Emocje dziecka są silnie związane ze stanami matki już od najwcześniejszych etapów rozwoju –pod
wpływem przeżyć matki organizm dziecka reaguje na drodze biochemicznej podobnymi zmianami jak
organizm matki (przyspieszenie/zaburzenia rytmu pracy serca, tętna, zaburzenia w ruchach klatki
piersiowej). Dziecko prenatalne swoje zachowanie obronne przejawia poprzez kopanie, przekręcanie
się, ssanie kciuka –często te zachowania można zauważyć także u noworodków. Zachowanie obronne
dziecka umożliwia matce odczytanie sygnałów, które chce przekazać jej dziecko i zareagowanie na
nie w odpowiedni sposób (np. zmiana pozycji ciała podczas siedzenia, kiedy wcześniej mogła ona
wywoływać dyskomfort dziecka). Taka współpraca pomiędzy matką a dzieckiem zapewnia
wprowadzenie dziecka w świat komunikacji, przez co stopniowo uczy się one sterować swoim
zachowaniem tak, aby uzyskać zaspokojenie dla swoich potrzeb. Z emocjonalnością dziecka oraz ego
predyspozycjami osobowościowymi skorelowane są m.in. cechy temperamentu, zmienność rytmu
serca, regularność faz snu i czuwania. W ostatnim trymestrze przed ur. dziecko dojrzewa do
reagowania na bodźce i sytuacje za pomocą 9 sygnałów (zainteresowanie, radość, zaskoczenie,
niezadowolenie, złość, strach, wstyd, wstręt, obrzydzenie). Po ur. Dziecko potrafi różnicować stany
emocjonalne matki.

WYKRYWANIE NIEPRAWIDŁOWOŚCI W ROZWOJU DZIECKA

• Diagnostyka prenatalna, której celem jest ocena stanu zdrowia dziecka, umożliwia wykrycie
wad rozwojowych lub chorób genetycznych. Diagnostyka nieinwazyjna przesiewowa
umożliwia wykrycie podwyższonego ryzyka wystąpienia wady wrodzonej u dziecka (zebranie
wywiadu; USG w każdym trymestrze ciąży; testy biochemiczne krwi matki; KTG; rezonans
magnetyczny; biopsja kosmówki; aminiopunkcja; kordocenteza).
• Terapia prenatalna: farmakoterapia (podawanie matce leków doustnie/dożylnie, które
następnie przenikają przez łożysko do organizmu dziecka); terapia zabiegowa (inwazyjne
metody leczenia: nakłucia naczyń pępowinowych, odbarczanie nadmiaru wód płodowych lub
ich uzupełnianie, operacje na otwartej macicy).

Proces rozwoju osobniczego jest ciągłością, dlatego każdy kolejny etap bazuje na poprzednim i
wpływa na następne, dlatego znaczenie okresu prenatalnego jest niezwykle ważne dla całości życia
własnego i potomstwa.

Fazy porodów, sposoby porodów, jakie hormony ,skala ???, połóg, Pytania kontrolne, odruch moro

Oceny stanu noworodka – odruchy (stałe i zanikające)