Rozwj

prenatalny

Okres prenatalny
- od poczcia do
narodzin

Dlaczego warto o nim mwi?

Okoo 85% ryzyka powanych

zaburze rozwojowych
mona przypisa temu co
zdarzyo si w okresie
prenatalnym

Zasady wzrostu i rozwoju organizmu w

czasie rozwoju prenatalnego
Prawo cefalokaudalne:
okrela rozwj ciaa i
umiejtnoci motorycznych
w kierunku od gowy ku
doowi

Prawo proksymodystalne:
odnosi si do fizycznego i
motorycznego rozwoju w kierunku
od centrum
na zewntrz ciaa

Pierwszy trymestr rozwoju

prenatalnego

Pierwszy trymestr rozwoju pierwszy

miesic

Okoo 18 (ok. 2,5 tyg.) dnia od poczcia ksztatuje si struktura

serca zarodka

Okoo 3 tygodnia w sercu zaczynaj wystpowa skurcze mini,

cho nie podlegaj kontroli nerwowej

Pod koniec 1 miesica ycia zaczyna rozwija si centralny ukad

nerwowy (mzg i rdze krgowy)

Zaczynaj si rozwija wszystkie wewntrzne organy: puca,

wtroba, nerki, gruczoy dokrewne i system trawienny

Pod koniec 1 miesica widoczne s zawizki, ktre stan si

pniej rkami i nogami

Przez cay okres prenatalny rozwj ng jest opniony w stosunku

do rozwoju ramion

Pod koniec 1 miesica zarodek ma okoo 5 mm dugoci

Pierwszy trymestr rozwoju drugi miesic

Pod koniec 8 tyg zarodek ma ponad 2,5 cm dugoci i way

prawie 28 gramw

Na kocu krgosupa zaczyna by widoczny mzg z dwoma

moliwymi do rozpoznania patami

Wyduaj si koczyny mona ju rozpozna kolana i okcie

Rwnie organy wewntrzne kontynuuj rozpoczty w 1

miesicu wzrost ale take zaczynaj funkcjonowa (np. nerki s
w stanie usun kwas moczowy z naczy krwiononych)

W 6 tyg pojawiaj si uszy

Pod koniec 8 tyg twarz zarodka ma ju ludzkie rysy

Pod koniec 8 tyg staj si widoczne zewntrzne narzdy

pciowe

Pierwszy trymestr rozwoju trzeci miesic

Stale dojrzewaj mzg i rdze krgowy

Stopniowo dojrzewaj nerwy i minie co prowadzi do wystpowania

uoglnionych ruchw w odpowiedzi na pojawiajce si zewntrzne
stymulacje

Z kocem 12 tyg pd moe ju kopa, zgina palce rk i ng,

porusza kciukiem, a nawet robi zeza, rozwijaj si nawet paznokcie

Ma teraz ponad 7,5 cm dugoci i okoo 45 gramw

Niemal cakowicie uksztatowane oczy posiadaj (zamknite) powieki

Serce moe ju by syszalne przy uyciu specjalistycznych urzdze

Drugi trymestr rozwoju

prenatalnego

Drugi trymestr rozwoju czwarty miesic

Gwatowne przyspieszenie wzrostu

Pd ma ponad 12 cm dugoci i way okoo 300 gramw

Gowa nieproporcjonalnie wielka w stosunku do reszty ciaa

Gwne struktury mzgu przypominaj podobne u czowieka

dorosego

Pd jest do aktywny (zamyka i otwiera usta)

Skra podu jest przezroczysta (brak pigmentu), a zatem

wida krca w naczyniach krew

Drugi trymestr rozwoju pity miesic

Pd ma teraz 20 cm dugoci i way ponad 0,5 kg

Pojawiaj si delikatne woski na gowie okrelane jako meszek

(lanugo) - , ktre stopniowo pokrywaj cae ciao

Skra pokryta jest woskopodobn substancj - mazi podow -,

ktra zabezpiecza pd przed cigym kontaktem z wodami
podowymi

Wewntrzne organy gwatownie si rozwijaj z wyjtkiem puc,

ktre rozwijaj si z opnieniem

Midzy 16 a 18 tyg matka zwykle odczuwa pierwsze ruchy podu,

okrelane jako pierwsze odczuwalne ruchy podu.

Pd ma okresy snu i czuwania

Podczas czuwania pd pacze, ssie palec, ma czkawk, fika

kozioki

Drugi trymestr rozwoju szsty

miesic

Pd ma okoo 30 cm

Zaczyna gromadzenie substancji tuszczowych, jego waga

siga 800 gramw

Zaczyna grubie

Rozwija si pigmentacja

Na gowie rosn wosy

Mona te zauway delikatne rzsy

Rozpoczyna si twardnienie koci

Mimo tych sygnaw dojrzaoci pd miaby niewielkie

szanse na przeycie, gdyby urodzi siew tym momencie
trwania ciy

Gwnym powodem mierci wczeniakw jest niedojrzao

puc i nerek

Trzeci trymestr rozwoju

prenatalnego

Trzeci trymestr rozwoju sidmy, smy

i dziewity miesic

Pd wydu si o okoo 50% i zyskuje okoo kg w 3

ostatnich miesicach ycia

Przez ostatnie dwa miesice pd przybiera rednio okoo

250 gramw na tydzie

Dojrzewaj korowe obszary mzgu odpowiedzialne za

zachowania motoryczne i sensoryczne (rozwijaj si
odruchy, ktre ujawniaj si w chwili urodzenia, np. odruch
ssania)

Porwnanie masy ciaa i wielkoci dziecka w

poszczeglnych okresach rozwoju
prenatalnego
Okres rozwoju

Wielko ciaa

Masa ciaa

Pierwszy miesic

5 mm

Drugi miesic

2,5 cm

28 gramw

Trzeci miesic

7,5 cm

45 gramw

Czwarty miesic

12 cm

130 gramw

Pity miesic

20 cm

500 gramw

Szsty miesic

30 cm

800 gramw

Sidmy, smy

Zwikszenie o okoo
50%

250 gramw na
tydzie

Dziewity miesic

rednio 52 cm

rednio 3200
gramw

Czynniki zaburzajce
rozwj
prenatalny
Szkodliwo danego czynnika dla rozwijajcego si organizmu
zaley od:
1.
2.

3.
4.

5.

Waciwoci matki oraz oyska,

Waciwoci konstytucyjnych dziecka, ktre czyni go mniej lub
bardziej podatnym na szkodliwe czynniki,
Okresu rozwojowego, w ktrym dany czynnik zadziaa
Innych czynnikw, dziaajcych uprzednio lub w tym samym
czasie, co zwiksza dziaanie gwnego czynnika negatywnego,
Rodzaju, siy i dugoci czasu dziaania bodca uszkadzajcego.

Im wczeniejszy etap w rozwoju, tym szybsze tempo

wzrostu, intensywne dojrzewanie, sabsza obrona
kosmwkowa lub oyskowa oraz odporno dziecka,
std bardziej rozlege i powane efekty patogenne
dziaajcych czynnikw, ktre mog zaburzy
ksztatowanie si tego, co zostao dziedzicznie
przekazane (okresy krytyczne)

Czynniki zaburzajce rozwj

prenatalny
czynniki

genetyczne

Przekazywane dziedzicznie
lub spowodowane
dziaaniem na komrki
rozrodcze: zygot i embrion
szkodliwych czynnikw
powodujcych zmiany
materiau dziedzicznego

przyczyna
aberracje chromosomowe
strukturalne
aberracje chromosomowe
liczbowe
mutacje monogenowe
mutacje poligenowe
wirus
pasoyt
promieniowanie

GenetycznoParagenetyczn konstytucjonalne
e
waciwoci matki
stanowice tzw. regulator
i
pozagenetyczn matczyny, wpywajcy na
modyfikacj predyspozycji
e
genetycznych dziecka

toksyny
niedotlenienie
Stany niedoborowe ilociowe
(niedoywienie) i jakociowe
(niedobory witamin)
Choroby matki
Komplikacje ciowe
Stres matki
Urazy okooporodowe

Teratogeny leki terapeutyczne

Leki

Moliwy skutek

Aspiryna

w duych ilociach poronienie, krwawienie, kopoty

noworodka z oddychaniem

Barbituraty

kopoty noworodka z oddychaniem

DES (lek
zapobiegajcy
poronieniom)

anomalie narzdw pciowych obu pci, rak pochwy i

szyjki macicy u kobiet

Izoretyna (wit. A
uywana przy
leczeniu wysypek

znieksztacenia gowy i uszu, uszkodzenia serca i

centralnego ukadu nerwowego, problemy
zachowaniowe

Fenytoina (lek
rozkurczowy)

trzykrotny wzrost prawdopodobiestwa wystpienia

wad serca i zahamowania wzrostu

Streptomycyna

utrata suchu

Tetracyklina

Najczciej plamy na zbach, moe wpywa na rozwj

koci

Talidomid

Deformacje koczyn, deficyty sensoryczne, uszkodzenia

narzdw wewntrznych, mier

Teratogeny narkotyki
Narkotyki

Moliwy skutek
zahamowanie wzrostu, przedwczesny pord, draliwo

Kokaina i crack noworodka, syndrom godu narkotycznego

Heroina i
metadon

zahamowanie wzrostu, przedwczesny pord, draliwo

noworodka, syndrom godu narkotycznego, syndrom
nagej mierci

LSD i marihuana

Przy znacznych ilociach prawdopodobny powd

przedwczesnych porodw i zahamowa wzrostu,
uwaane za przyczyn odrywania si kawakw
chromosomw, ale efekt ten nie jest pewny

Teratogeny warunki zwizane z

matk
Warunki
zwizane
z matk

Moliwy skutek

Wiek

nastoletnie matki oraz kobiety powyej 35 roku ycia

maj dzieci z nisza wag urodzeniow ni matki w
optymalnym wieku rozrodczym, prawdopodobiestwo
urodzenia dziecka z syndromem Downa ronie wraz z
wiekiem

Alkohol

uszkodzenia mzgu, serca, zahamowanie wzrostu,

opnienie umysowe, podowy zesp alkoholowy

Cukrzyca

trzykrotny wzrost prawdopodobiestwa wystpienia

wszystkich typw wad wrodzonych, nie wyczajc takich
jak: bezmzgowie, rozszczepienie krgosupa, wady
wrodzone serca

Niedoywienie

wzrost prawdopodobiestwa zahamowania wzrostu,

wczeniactwo, kopoty z koncentracja uwagi, mae
zdolnoci spoeczne, szczeglnie wtedy gdy matka bya
niedoywiona w okresie poprzedzajcym ci

Fenyloketonuria

opnienia rozwojowe mzgu i gowy, opnienie

umysowe, wady serca

Papierosy

zahamowanie wzrostu, wczeniactwo

Teratogeny infekcje
Infekcje

Moliwy skutek

AIDS

wrodzone deformacje, dziecko bezbronne wobec infekcji

Cytomegalowirus

guchota, lepota, anomalie rozwoju gowy i mzgu,

opnienie umysowe

Liszaje

opnienie umysowe, uszkodzenie oczu, mier

Ryczka

opnienie umysowe, uszkodzenie oczu, guchota, wady

wrodzone

Syfilis

opnienie umysowe, poronienie, lepota, guchota,

mier

Toksoplazmoza

anomalie rozwoju gowy i mzgu, opnienie umysowe

Teratogeny zagroenia rodowiskowe

Zagroenia
rodowiskow
e

Moliwy skutek

Ow

Poronienie, anemia, opnienie umysowe

Rt

Anomalie rozwoju gowy i mzgu, brak koordynacji

motorycznej, opnienie umysowe,

PCV

Zahamowanie wzrostu

Promieniowanie

Biaaczka, anomalie rozwoju gowy i ciaa, rak, zmiany

genetyczne, poronienie, urodzenie martwego dziecka

W onie matki
wstrzsy, obroty i salta

W onie matki wstrzsy,

obroty
i salta

Pd obija si o ciany macicy i jest podrzucany jak ziarnko w

grzechotce

Badania ultrasonograficzne pokazuj, e pd porusza si ju pod

koniec pierwszego trymestru ciy

Pocztkowo unosi si w wodach podowych rwnie czsto z gow

skierowan w d jak i w gr, lecz po ok. poowie ciy coraz
czciej skierowany gow w d

Najprawdopodobniej nieustannie odczuwa wszelkie zmiany swej

pozycji

Kady ruch i dotykanie cianek macicy pd czuje doskonale gdy

jego zmys rwnowagi i dotyku funkcjonuje bardzo dobrze

Pd ywo poroniony w trzecim miesicu ciy reaguje odruchowo na

dotknicie wosem w okolicy ust, u wczeniaka urodzonego trzy
miesice przed terminem na podobny bodziec wraliwa jest i reaguje
caa powierzchnia ciaa

W onie matki - smak

W onie matki smak

Najbardziej bezporednim elementem rodowiska yciowego podu

s wody podowe
Oprcz wody w skad wd podowych wchodz: mocz podu, sl,
cukry, kwasy tuszczowe i cholesterol. Dorosy, zanurzony w takim
rodowisku, odczuwaby kombinacj wszystkich 4 smakw: sodkiego,
kwanego, sonego i gorzkiego z dominacj poszczeglnych smakw w
rnych okresach. Podobnie pd ma ju bowiem liczne kubki
smakowe.
Szczeglne upodobanie pd wykazuje do sodyczy.

W onie matki smak

W latach 30-tych na uniwersytecie we Frankfurcie lekarz DeSnoo
opracowa dla kobiet majcych nadmiern ilo wd podowych
eksperymentaln terapi, ktra stosowa w kocowym okresie ciy.
Polegaa ona na wstrzykniciu do pynu owodniowego roztworu sacharyny
w takiej iloci, ktra czynia wody sodszymi od normalnie posodzonej
kawy.
Lekarz mia nadziej, e sodycz wd zmusi pd do poykania przez pd
nadmiaru wd.
W celu sprawdzenia tej hipotezy wstrzykiwa wraz z sacharyn specjalnie
dobrany barwnik, taki ktry po spoyciu przez pd pojawia si w moczu
matki: z odka podu przechodzi do jego krwi, stamtd poprzez oysko
do krwi matki, a nastpnie przez nerki dostaje si do moczu.
Gdy wstrzykiwano sam barwnik w moczu matki pojawiaa si niewielka
ilo barwnika, co byo zgodne z przewidywaniem, bo pd tak czy inaczej
wypija nieco wd.

W onie matki smak

Natomiast po wstrzykniciu sacharyny stwierdzono w moczu

znacznie wicej barwnika, co wskazywa, e istotnie pd poyka
nieco wicej wd. Obwd brzucha matek zmniejszy si.
Wyjtek stanowia kobieta, u ktrej dziecka po porodzie
stwierdzono niedrono przeyku.
Musiao mu to uniemoliwia poykanie czegokolwiek take w yciu
podowym. By to poredni dowd na to, e inne pody rzeczywicie
piy wody podowe.
Ostatecznie metoda wstrzykiwania sacharyny okaza si
nieskuteczna jako metoda terapeutyczna.
Jeden z powodw zaniechania terapii podobnie jak u dorosych i
pody po niedugim czasie wydaway si przesycone nadmiern
sodycz.

W onie matki - wiat

dwikw

W onie matki wiat

dwikw
Mona spodziewa si, e onie nie jest tak spokojnie jak
wskazuj
obiegowe opinie.
W pobliu macicy znajduje si kilka haaliwych organw
pomp anatomicznych, ktre nieustannie burcz i bulgocz: jelita,
serce i puca. Za kadym razem gdy kobieta przemwi, jej gos
wdruje przez puca ku doowi z rwn si tej z ktr wydostaje
si na zewntrz. Nawet jeeli matka mwi cicho to kade
wypowiedziane przez ni sowo jest niemale wykrzykiwane do
ucha jej dziecka.
Co syszy pd? Badania dowodz, e pd ma zdolno
syszenia tylko w ostatnim trymestrze ciy.
Co z biciem serca matki? Nie wywiera on pitna na yciu podu,
dziecka i potem dorosego. Nieustanne bicie serca nie przyciga
uwagi podu.
Co z gosem matki? Gos kobiecy syszany we wntrzu ciaa
mwicej na tyle rni si od swego normalnego brzmienia, e
noworodek nie jest w stanie rozpozna gosu matki jako tego

W onie matki wiat dwikw

Co z biciem serca matki?
Bicie serca matki jest tak wyrane, e wielu ludzi sdzi, e odciska
niezatarte pitno na psychice podu, dziecka i wreszcie czowieka
dorosego.
Prawda jest jednak inna. W niektrych okolicznociach odgos bijcego
serca wpywa na zachowanie noworodka, lecz w tych samych warunkach
podobnie dziaaj koysanki, rozmowa i inne dwiki zupenie nie
przypominajce bicia serca.
Rytmiczne dwiki uspokajajce noworodka dziaaj na tak samo,
niezalenie od tego czy s znacznie szybsze, czy wolniejsze ni bicie
serca matki.
Bardziej prawdopodobne jest, e pd prawie nigdy nie zauwaa odgosu
bicia serca, e jest do niego tak przyzwyczajony, jak doroli
przyzwyczajaj si do cichej muzyki sczcej si z gonikw w sklepach
czy restauracjach.
Przyzwyczajenie to habituacja wymaga funkcjonowania tylko
najbardziej elementarnych czci ukadu nerwowego. Zatem atwo mieci

W onie matki wiat dwikw

Co z gosem matki?
Anthony DeCasper i Melanie Spence z University of North Carolina w
Greensboro przeprowadzili eksperyment.
Poprosili oni 16 kobiet, by przez ostatnich 5,6 tygodni trwania ciy
dwa razy dziennie czytay na gos pewne opowiadanie.
Trzydniowym noworodkom pozwolono na dokonanie wyboru midzy
tym a innym opowiadaniem odtwarzanym przez gonik.
Wyboru dokonyway poprzez rnicowanie siy z jak ssay smoczek.
13 z 16 noworodkw wybrao opowiadanie, ktre ich matki czytay
bdc w ciy.
Pd tak czsto syszy gos matki, e gdy si urodzi jest z nim
oswojony. Po narodzeniu brzmi on inaczej, ale jego melodia i rytm
pozostaj niezmienione.
Dlatego noworodek rozpoznaje gos matki na dugo zanim nauczy si
rozpoznawa gos ojca.

W onie matki emocje i

stres

W onie matki emocje i stres

Eksperyment Shaw, Wheeler, Morgan (1970) nad wpywem
stresu emocjonalnego na pd:
Przebadali 150 on onierzy
Wszystkie spodzieway si pierwszego dziecka
Kada z nich w poowie ciy wypeniaa kwestionariusz
oceniajcy poziom niepokoju
Okazao si e podwyszone wyniki w tym kwestionariuszu
oznaczay:
Nisz wag noworodka tylko nieco czciej, ni mona
byoby oczekiwa na podstawie rozkadu losowego
Oglnie rzecz biorc, okazao si, e poziom niepokoju
pozwoli w przyblieniu przewidzie wag dziecka w 6%
przypadkw

W onie matki alkohol,

nikotyna, niedotlenienie i
stres

W onie matki alkohol i stres

Ze

wszystkich rodzajw stresorw tylko dwa zostay przebadane na tyle

dokadnie, e mona na ich temat wyciga uoglnione wnioski na temat
ich rzeczywistego wpywu na rozwj i samopoczucie podu. To alkohol i
nikotyna.
W cigu kilku minut po spoyciu alkoholu przez matk ciarn
przedostaje si on do krwiobiegu matki, niemal natychmiast przechodzi
przez oysko i pojawia si we krwi podu
Spoyty przez matk alkohol przedostaje si w niewielkiej iloci do wd
podowych, ktre jak wiadomo, pd poyka. Alkohol pojawia si w wodach
podowych pniej ni we krwi matki, ale pozostaje w nich duej
Mniej wicej p godziny po tym jego stenie osiga maksimum we krwi
matki, podobne maksimum osiga ono we krwi podu
Okoo poowy krwi matki pynie do jej mzgu, trafia tam wic okoo
poowy zawartego we krwi alkoholu, u podu proporcja ta jest jeszcze
wiksza

W onie matki palenie i

stres
Zacignicie si przez kobiet dymem z papierosa powoduje
wprowadzenie do puc podobnej iloci tlenku wgla jak podczas wdechu
gazw wydobywajcych si z rury wydechowej
Wypalajc jednego tylko papierosa wprowadza ona do organizmu jedn
dziesit cz miertelnej dawki nikotyny, znaczn cz cyjanku oraz
innych substancji chemicznych, z ktrych wikszo jest szkodliwa, jeli
nie wrcz trujca
Tlenek wgla z wypalonej w cigu dnia choby tylko poowy paczki
papierosw zmniejsza o od 1/3 do ilo tlenu normalnie
dostarczanego komrkom, podczas gdy ukad nerwowy pobudzany jest
sztucznie przez nikotyn
Organizm dorosego jest dostatecznie silny i stabilny, by do pewnego
stopnia przynajmniej wytrzyma takie zaburzenia fizjologiczne
Ale organizm podu dopiero si rozwija i ta sama ilo nikotyny, ktra
stymuluje ukad nerwowy czowieka dorosego, moe obniy aktywno
podu

W onie matki niedotlenienie i

stres
Due wysokoci nad poziomem morza: stenie tlenu w powietrzu
jest z naturalnych przyczyn zmniejszone.
Gdy nie zaaklimatyzowany dorosy wespnie si na szczyt wysokiej
gry, bdzie prawdopodobnie odczuwa skutki niedotlenienia, w
postaci ostrej choroby wysokociowej. Jej objawami s: bl gowy,
osabienie, draliwo, trudnoci w koncentracji uwagi, bezsenno.
Kobiety yjce na duych wysokociach kompensuj nisk zawarto
tlenu w powietrzu, wytwarzajc szczeglnie due oyska wwczas
cho we krwi matki jest mniej tlenu, ktry moe zosta przekazany do
krwi podu, przynajmniej jest on przekazywany bardziej wydajnie.
Nie pozwala to jednak na cakowicie skompensowanie niedoboru
tlenu we krwi.

W onie matki niedotlenienie i

stres
Badania Saco-Pollitt porwnujce dzieci peruwiaskich urodzonych w
Andach n wysokoci 4200 m n.p.m. z dziemi urodzonymi niemal na
poziomie morza w Limie (przy uwzgldnieniu wyksztacenia i
pochodzenia spoecznego rodzicw, zawodu ojca i in. Zmiennych)
pokazay, e dzieci urodzone w Andach:
Wayy mniej,
Miay sabsze napicie miniowe,
Poruszay si mniej i gwatowniej,
Sabiej si koncentroway
Wicej pakay zatem zachowyway si jak cierpicy na ostre
niedotlenienie doroli
Istnij te porednie dowody na to, e niedotlenione pody, podobnie jak
niedotlenieni doroli, cierpi na ble gowy

Jestem gotowy!

Ocena funkcji
noworodka Skala
Apgar
Skala Virginii Apgar (1953)
Appearance

Zabarwienie skry

Puls

Czynno serca

Grimace

Odruchy

Activity

Napicie miniowe

Respiration

Czynno
oddychania

Skala ocen:

7 -10 Dobry stan

46

redni stan (tlen)

0-3

Ciki stan konieczne wspomaganie

akcji oddechowej

Odruchy noworodka
Mruganie

zamykanie powiek przy prbie dotknicia rogwki

Odruch renicowy

zwanie si renicy pod wpywem wiata

Ssania

Odruchy
wsplne dla
noworodka i
dorosego

Wystpujce
tylko u
noworodka
i/lub
niemowlcia a
zanikajce lub
patologiczne u
czowieka
dorosego

Poykania
Wydalania moczu i
kau

Odruch kolanowy

Stuknicie w cigno, poniej rzepki pod kolanem

powoduje szybki wyprost kolana

Odruch
Babiskiego

unoszenie duego palca przy podranieniu stp

Odruch tonicznoszyjny

wraz z odwrceniem gowy wyprostowuj si

koczyny po tej samej stronie, a kurcz po przeciwnej

Odruch Moro

unoszenie koczyn i przyciganie ich do ciaa w gecie

obejmowania

Odruch chwytny

Zaciskanie doni na przedmiocie i mocne trzymanie,

tak e mona dziecko unie w gr i oderwa od
podoa

Odruch marszu
automatycznego

Przy dotkniciu stp z podoem dziecko wykonuje

rytmiczne ruchy chodzenia

Odruch

Literatura
Harwas-Napieraa, B., Trempaa, J. (2000). Psychologia rozwoju
czowieka. Charakterystyka okresw ycia czowieka .
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
Vasta, R., Haith, M.M., Miller, S.A., (1995). Psychologia dziecka.
Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Maurer, D., Maurer, Ch., (1994). wiat noworodka. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN
Turner, J.S., Helms, D.B., (1999). Rozwj czowieka. Warszawa:
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.