Wykład 4.

1, 18 listopada 2023
~ Mózg ~

DEFINICJA

Mózg – powiększony, wyspecjalizowany zwój w ośrodkowym układzie nerwowym;

najczęściej, właściwie w naturze niemal tylko (są wyjątki, gdzie jest i głowowy i lędźwiowy),
jest na końcu głowowym zwierzęcia.

LUDZKI MÓZG

● Ok. 86 miliardów neuronów, ale ich rozkład jest bardzo dziwny; 80% neuronów
znajduje się w móżdżku, który stanowi tylko 10% objętości mózgu;

● 86 miliardów neuronów i 1000 razy tyle synaps (np. glista ludzka ma 162, a pszczoła
7 tys. komórek nerwowych);

● Waży średnio 1250-1500 g (waga mózgu nie decyduje w istotny sposób o

zdolnościach poznawczych danej osoby), czyli 2-2,5% masy ciała, które zużywa ¼
tlenu w organizmie (jest bardzo energożerny, przy czym, mówimy tu o osobach
dorosłych; u dzieci, mózg zużywa około 40-45% energii dostarczanej do organizmu);

● Jest to “miękka galareta” (80% wody, czyli więcej niż w krwi);

● Nie jest ani największy w skali bezwzględnej (słoń ma 4-krotnie, a kaszalot 6-krotnie
większy mózg), ani w skali względnej (u niektórych małp 4% masy ciała);

● W ciągu 2,5 mln. lat powiększył się 3 krotnie (od 440 g.) – dosyć szybkie tempo
ewolucji.

Przy czym nastąpił wzrost nie tylko mózgu (przede wszystkim kresomózgowia), ale
też pofałdowania kory mózgowej. Skąd wzięło się to silne pofałdowanie? Jeżeli
nastąpił wybuch większej liczby szarych komórek (komórek w OUN), to nie dało się
tego zrobić w płaskiej korze, bo wtedy głowa musiałaby być bardzo duża; a byłoby to
dużym utrudnieniem przy porodzie. Selekcja zaczęła premiować pofałdowania kory
mózgowej, żeby umieścić więcej neuronów w tej samej wewnętrznej powierzchni.
NASZ MÓZG
Nie jest ani największy w skali bezwzględnej (słoń ma 4-krotnie, a kaszalot 6-krotnie większy
mózg), ani w skali względnej (u niektórych małp 4% masy ciała).

Współczynnik encefalizacji (EQ – encephalization quotient), współczynnik umózgowienia,

miara zdolności kognitywnych – termin, który wprowadził Harry J. Jerison w celu
oszacowania potencjalnych możliwości intelektualnych mózgu danego organizmu. Wskazuje
ile razy większy lub mniejszy jest przeciętny mózg osobnika danego gatunku od mózgu,
jakiego należy się spodziewać u zwierzęcia o rozmiarach typowych dla tego gatunku.

Współczynnik encefalizacji obliczany jest różnymi metodami porównania masy mózgu do

masy ciała, np. według swojej pierwotnej koncepcji Jerison zaproponował wzór:

W 2001 Jerison zmienił w swoim wzorze wartość stałej 0,67 na 0,75.

Za standardową wartość odniesienia dla ssaków przyjmuje się EQ=1 dla kota. Najwyższą
wartość osiąga EQ człowieka (ok. 6). W zależności od przyjętej metody i masy ciała uznanej
za średnią dla gatunku – wynosi od 5 do 8 (7,4–7,8) . Oznacza to, że ludzki mózg jest 5–8
razy większy niż należałoby oczekiwać u zwierzęcia tych rozmiarów. Zbliżone do ludzkiego
EQ mają niektóre walenie (delfiny osiągają wartość EQ=4,5).
Przyjmuje się, że współczynnik EQ po uwzględnieniu allometrii (wad rozwojowych) jest dość
dobrym wskaźnikiem możliwości intelektualnych ssaków o średniej wielkości.

Dyskusyjne są wyniki uzyskiwane dla ssaków małych i bardzo dużych. W ich przypadku EQ
nie jest uznawane za dobry wskaźnik inteligencji. W obrębie samych naczelnych, okazuje się,
że lepsza jest bezwzględna wielkość mózgu.

~~~

Nie możemy używać tych samych miar w obrębie gatunku – jeśli ktoś ma ciutkę
większy/mniejszy mózg, nie oznacza to, że ma lepsze/słabsze zdolności poznawcze.

Pośmiertne badanie rosyjskiego pisarza Iwana Turgieniewa ujawniło, że jego mózg miał
ponad 2 kg. Czy więc pisarze mają większe mózgi? Raczej nie, skoro mózg Anatole’a
France’a miał tylko 1017 g i nie przeszkodziło mu to w zdobyciu literackiej nagrody Nobla
(1921). Jakie zatem możemy wyciągnąć wnioski? Mózgi ludzi sporo się od siebie różnią masą
i wielkością.

Czy jest jakiś związek wielkości mózgu z inteligencją? Wielkość mózgu jest z nią bardzo
słabo skorelowana – objętość mózgu odpowiada za 9-16% różnic w naszej inteligencji.
Kolejne badania wykazywały, że również grubość różnych obszarów mózgu słabo wiąże się z
inteligencją. Z drugiej strony, mimo znacznej różnicy wielkości mózgu kobiet i mężczyzn, nie
ma różnicy w średnim IQ pomiędzy płciami. Co również ciekawe, Homo neanderthalensis
(neandertalczyk) miał mózg o ok. 150-200 cm3 większy od naszego gatunku. No właśnie,
miał, bo wyginął a Homo sapiens przetrwał z mniejszym mózgiem.

PÓŁKULE MÓZGOWE

Półkule mózgowe stanowią mózg właściwy (⅚ całej

objętości mózgowia) osadzony na pniu mózgu.
Rozdzielone są szczeliną mózgu, a w głębi połączone
ciałem modzelowatym zwanym też spoidłem wielkim
(włókna nerwowe, które łączą prawą półkulę z lewą
półkulą).
 ← ciało modzelowate

~~~

Gdzieś, w którymś miejscu, musi dojść do przejścia włókien nerwowych z prawej części na
lewą część (do rdzenia kręgowego), i odwrotnie. Jeśli ruszam lewą ręką, czy odbieram
informacje dotykowe z lewej połowy ciała, to ta informacja dociera do prawej półkuli
mózgowej; i odwrotnie, za funkcje prawej części ciała odpowiada lewa półkula mózgowa; ale
tylko od szyi w dół. ← kontralateralność

To co się dzieje w obrębie głowy, jest związane z ipsilateralnością – nie ma skrzyżowania;

za prawą połowę twarzy odpowiada prawa półkula, a za lewą połowę odpowiada lewa.

PRAWA PÓŁKULA MÓZGOWA

PIEŃ MÓZGU → najbardziej prymitywna część mózgowia

Pień mózgu składa się z rdzenia przedłużonego, mostu, śródmózgowia; od przodu łączy się z
półkulami, od góry z móżdżkiem, a od tyłu przechodzi w rdzeń kręgowy.

Midbrain – śródmózgowie
Pons – most
Medulla (oblongata) – rdzeń
przedłużony
Basilar artery – tętnica podstawna
Vertebral arteries – tętnice kręgowe

~~~

Bez funkcjonującego pnia mózgu nie da się żyć. W dobie rozwijającej się intensywnie
transplantologii, bardzo ważne jest precyzyjne ustalenie momentu zgonu. Nie można czekać,
żeby przekonać się na 100%, czy mamy już do czynienia ze zwłokami, czy, na przykład, z
osobą w stanie śmierci klinicznej. Jeśli poczekamy 12-24 godziny, to tkanki i organy
wewnętrzne ulegną degeneracji i nie będą nadawać się do przeszczepu.

Wiemy dzisiaj, że ani temperatura ciała, ani zatrzymanie akcji serca, ani nawet brak
aktywności kory mózgowej, nie są kryteriami, które można uznać za kryteria śmierci
naturalnej. Zamiast tego, bada się pień mózgu – jeśli on nie wykazuje żadnych aktywności, to
uznaje się, że osoba jest zmarła, ponieważ pień mózgu jest ośrodkiem, który kontroluje
najbardziej podstawowe czynności fizjologiczne.

Jeżeli pień mózgu ciągle funkcjonuje, a kora obumarła, to ta osoba i tak jest w stanie
absolutnie wegetatywnym, ale teoretycznie możemy ją utrzymywać przy życiu nawet wiele
lat, używając sztucznego wspomagania.
RDZEŃ PRZEDŁUŻONY

Rdzeń przedłużony jest kontynuacją rdzenia kręgowego – biegną w nim drogi piramidowe
łączące komórki piramidowe kory motorycznej (odpowiadającej za ruchy naszego ciała) w
obrębie płata czołowego z komórkami rogów przednich rdzenia (komórki z tylnych rogów
rdzenia są związane z neuronami czuciowymi/sensorycznymi; drogi sensoryczne prowadzą
informacje w drugą stronę, czyli do naszej kory mózgowej).

FUNKCJE RDZENIA PRZEDŁUŻONEGO

❖ Odruchy:

➢ ssanie;

➢ żucie;

➢ kaszel (chroni nas przed dostaniem się ciał obcych do tchawicy, co mogłoby
uniemożliwić nam oddychanie);

➢ połykanie (myślimy, że jest to czynność automatyczna; nic bardziej mylnego –

połykanie wymaga intensywnej pracy mięśni perystaltyki przełyku; dlatego też
możemy jeść,stojąc na głowie; jeśli ktoś nie ma odruchu połykania, to trzeba
taką osobę karmić sztucznie);

➢ mruganie powiekami [które odbywa się poza naszą świadomością; nasza gałka
oczna pracuje prawidłowo, kiedy rogówka jest nawilżona; a więc, mrugając,
cały czas rozprowadzamy ciecz łzową po gałce ocznej (po to łzy głównie są);
częstotliwość mrugania zależy od warunków, w jakich się znajdujemy –
kilka/kilkanaście razy na minutę, a czasami więcej w, np. suchym i
zadymionym otoczeniu];
 ➢ wymioty (ratuje nasz organizm; najczęściej wynika z tego, że jakieś substancje
toksyczne dostały się do żołądka i organizm zapobiega ich przedostaniu się
dalej, przede wszystkim do krwi, ponieważ te substancje mogą uszkodzić
wątrobę, a nawet mózg; mogą być też symptomem choroby, np. choroby
popromiennej; po zwymiotowaniu, z reguły wykształca się u nas tymczasowa
lub stała awersja do produktu, który spożyliśmy przed wymiotami, nawet jeśli
nie jest on bezpośrednią przyczyną naszego dyskomfortu – w ten sposób
organizm próbuje chronić się przed potencjalnym zagrożeniem);

➢ ruchy oddechowe (związane m.in. z mięśniami międzyżebrowymi, które

umożliwiają nam rozszerzenie i obniżenie klatki piersiowej; oraz przeponą);

❖ Ośrodki:

➢ ośrodek oddechowy (pobudzenie przez CO2 i nerw błędny – jeśli zwiększa się
poziom dwutlenku węgla lub węglanu w organizmie, to ośrodek w rdzeniu
przedłużonym zwiększa rytm oddechu ← proces automatyczny a nie
kontrolowany, jak w przypadku ćwiczeń fizycznych);

➢ ośrodek naczynioruchowy (rozszerzanie naczyń krwionośnych; regulacja

ciśnienia, termoregulacja, alokacja energii w odpowiednich organach, np. w
sytuacji stresowej);

➢ ośrodki regulujące przemianę materii (związane z hormonami, np. tarczycy);

❖ Regulacja czynności serca (hamowanie akcji serca; odruch Aschnera, Goltza);

❖ Wydzielanie potu (fatalna metoda termoregulacji → tracimy wodę i sole mineralne).

MOST → 2,5 cm długości

Most jest zbudowany z włókien nerwowych łączących korę

mózgową z rdzeniem, rdzeniem przedłużonym, rdzeniem
kręgowym i z móżdżkiem.

~~~

Most:

➔ Jest to stacja łącznikowa mózgu z móżdżkiem;

➔ Gra on rolę m.in. w czasie snu – tu powstają marzenia senne (REM);

➔ Tu również produkowana jest noradrenalina;

➔ Ma także istotną funkcję w produkowaniu reakcji stresowej, wzmacnianiu zachowań

lękowych i stresu pourazowego;

➔ Jest on w szczególności aktywowany przez stresory fizykalne [spadek ciśnienia,

hipoglikemia (mały poziom glukozy we krwi), zaburzenia termoregulacji, brak
dostępu do wody i witamin, specyficzna aktywność fizyczna, 1 negatywny bilans
energetyczny (np. nieregularna miesiączka, problemy z płodnością → organizm
próbuje zaoszczędzić energię poprzez ograniczenie wszystkich mniej potrzebnych
funkcji, w tym możliwości reprodukcji; potencjalna ciąża byłaby zbyt dużym
obciążeniem), linie Harrisa na kościach, 2 hipoplazja (niedorozwój danego narządu) na
zębach];

➔ Miejsce kilku funkcjonalnych jąder, np. locus coeruleus (miejsce sinawe).

MÓŻDŻEK

1
Przykładowo: trenowanie przez dziewczynki akrobatyki w bardzo młodym wieku → opóźnienie pierwszej
miesiączki o ok. 2 lata w porównaniu do koleżanek, a wcale nie ma negatywnego bilansu energetycznego;
organizm odbiera aktywność fizyczną jako ogrom pracy w celu uzyskania dostępu do zasobów – warunki
niesprzyjające donoszeniu ciąży i rozpoczęciu laktacji; organizm zatrzymuje funkcje reprodukcyjne.
2
Powstają, gdy z powodu stresu biologicznego (silne przeżycia, głód, choroby) wzrost kości zostaje na jakiś
czas spowolniony lub zahamowany.
 Móżdżek leży poniżej płatów potylicznych półkul mózgowych. Ma
dwie półkule i zespalający je robak móżdżku.

W przypadku móżdżku, istota szara znajduje się na zewnątrz.

80% neuronów znajduje się w móżdżku, który stanowi tylko 10%

objętości mózgu.

40x więcej włókien mózgu dociera do niego, niż z niego wychodzi.

FUNKCJE MÓŻDŻKU

➢ Współdziała z korą mózgową w

wykonywaniu ruchów – koordynacja
(precyzja) ruchów dowolnych;

○ Brak/uszkodzenie móżdżku –
zaburzenie napięcia mięśni
(atonia), brak koordynacji
ruchów (ataksja → problem w
dotknięciu nosa palcem
wskazującym lewej ręki),
drżenie (astazja), nie można
utrzymać pozycji stojącej,
szybkie męczenie się (astenia);

➢ Jest w stanie przewidzieć, jakie będziemy przeżywać wrażenia sensoryczne, jeżeli

widzimy, np. płomień ognia (czyli co będziemy czuć, kiedy włożymy dłoń do ognia);

➢ Móżdżkowy zespół poznawczo-emocjonalny (CCAS, zespół Schmahmanna) –

zespół deficytów poznawczych, postrzegania przestrzennego oraz afektu; utrata
funkcji wykonawczych to problemy z planowaniem, abstrakcyjnym myśleniem,
płynnością werbalną i pamięcią roboczą, deficyty uwagi; problemy językowe
obejmują dysprosodię, agramatyzm (to jak mówimy – szybko, wolno, monotonnie,
zmieniając akcent, itd.).
 Niebieski – miejsca, których
uszkodzenie/naruszenie związane jest z
pojawieniem się zespołu Schmahmanna

ŚRÓDMÓZGOWIE → na samym końcu pnia mózgu

 1) Pokrywa – w postaci blaszki czworaczej (przypomina czterolistną koniczynę).
Wzgórki tylne blaszki czworaczej związane są z odruchami słuchowymi (np. zwrot
głowy w kierunku dźwięku). Wzgórki przednie związane są z drogami wzrokowymi –
kierują odruchami oka i źrenicy;

2) Nakrywka – jądra motoryczne z układu pozapiramidowego.3 Jest tu też twór

siatkowaty nakrywki;

3) Konary mózgu (u ssaków) – pasma dróg piramidowych. ← przez pień mózgu muszą
przejść i włókna układu piramidowego i pozapiramidowego.

TWÓR SIATKOWATY

Twór siatkowaty jest strukturą rozproszoną, dyfuzyjną, wieloneuronalną; która właściwie

zaczyna się już na końcu rdzenia kręgowego; ta siatka neuronów biegnie przez rdzeń
przedłużony, aż do śródmózgowia i nawet do międzymózgowia.

Jest to układ warunkujący m.in. wzbudzanie/pobudzanie lub hamowanie neuronów rdzenia.

Wspomaga on podwzgórze w kontroli stanu czuwania, odprężenia czy snu.

Moduluje/kontroluje on też motorykę (równowaga, postawa ciała w trakcie ruchu).

~~~

Twór siatkowaty można sobie wyobrazić jako taką siatkę, która ma za zadanie przepuszczać
określone informacje do kory mózgowej, a wiele informacji zatrzymywać – rodzaj filtra.

W ciągu każdej sekundy, do naszego organizmu, z różnych receptorów dociera (szacuje się)
ok. miliona bitów. Gdyby te milion bitów w każdej sekundzie miało być analizowane przez
naszą korę, to bylibyśmy unieczynnieni albo kora musiałaby być dużo większa.

Co to znaczy “milion bitów”? Gdy mam pod swetrem koszulę, to ta koszula zgina się w
różnych miejscach. Jak chcę, to czuję, że ona się zgina w danym miejscu, bo uciska na
niektóre mechanoreceptory. Ale, gdy w międzyczasie wykonuję inne czynności, na przykład
rozmawiam z kimś, to ta informacja, w którym miejscu koszula się zgina i na jaki

3
Drogi układu pozapiramidowego związane z pewnymi automatyzmami ruchowymi, o których nie musimy
myśleć, np. chodzenie tak, żeby się nie przewrócić, jazda rowerem (jak już ktoś się nauczy). Odciążają one korę
mózgową.

Problem z nimi jest taki, że szybciej się starzeją niż drogi piramidowe – osoby w mocno starszym wieku mogą
mieć problem z automatyzmami i muszą znowu zacząć je kontrolować przy pomocy kory.
mechanoreceptor naciska, nie dociera do kory mózgowej; ale to nie znaczy, że nie dociera do
układu siatkowatego (te wszystkie informacje gdzieś tam są, na zasadzie pamięci
sensorycznej).
↑
pomoc w koncentracji (organizm “głuchnie” na obecność czynników zewnętrznych typu
chłód, hałas, zapach; w każdej chwili możemy znowu coś poczuć lub usłyszeć) 4

~~~

W międzymózgowiu jest:

● Część wstępująca układu siatkowatego – dzieli się na:

○ układ siatkowy wstępujący pobudzający (RAS) – prowadzi impulsację do kory

mózgowej, ośrodków autonomicznych oraz ośrodków podkorowych
motywacyjnych

○ układ wstępujący hamujący (rekrutujący wzgórza) – działa antagonistycznie do

RAS, wygasza aktywność bioelektryczną mózgu (spada aktywność ruchowa,
sen) ← można wygenerować senność pobudzając ten układ elektrycznie (próba
mysia)

● Część zstępująca – wpływa na czynność ośrodków oddechowych, krążeniowych oraz

na napięcie mięśniowe.

4
Działanie układu siatkowatego jest powodem, dla którego kierowcy zasypiają przed kółkiem.

Przykładowo: jedzie kierowca tira, już ósmą godzinę prowadzi pojazd; jedzie, jedzie i cały czas docierają do
niego te same bodźce. Nic się nie dzieje, ciśnienie mu nie rośnie, temperatura ciała mu nie spada, ciśnienie w
kabinie się nie zmienia. Kierowca siedzi w tej samej pozycji i jeszcze załączył automat. I co układ siatkowaty na
to? Uznaje, że czas najwyższy iść spać.
~~~

Układ siatkowaty może być wzbudzony np. przez polanie zimną wodą twarzy (połączenie
piątego nerwu czaszkowego – nerwu trójdzielnego unerwiającego twarz – z tworem
siatkowatym). ← nasza kora mózgowa “ożywa” po okresie spoczynku (np. z powodu
senności) i zaczynają do niej docierać informacje

← nerw trójdzielny, powiązany

ze wzbudzającą częścią układu
siatkowatego

MIĘDZYMÓZGOWIE

← Cerebellum (móżdżek) nie jest

częścią międzymózgowia.
Corpus callosum – ciało
modzelowate
Thalamus – wzgórzomózgowie
Hypothalamus – podwzgórze
Anterior pituitary – przedni płat
przysadki mózgowej
Posterior pituitary – tylny płat
przysadki mózgowe
Pineal gland – szyszynka

~~~

To właśnie w międzymózgowiu znajdują się ośrodki motywacyjne.

Różne ośrodki międzymózgowia są również zaangażowane w układ limbiczny (związany z

emocjami).

~~~

Funkcje:

❖ regulacja metabolizmu,
❖ integrowanie i przesyłanie impulsów nerwowych do kory mózgowej,
❖ termoregulacja,
❖ kontrola autonomicznego układu nerwowego,
❖ ośrodki zachowań popędowych (reakcja walki i ucieczki),
 ❖ regulacja rytmu dobowego, etc.

~~~

Wzgórzomózgowie (tędy przechodzą niemal wszystkie impulsy nerwowe do wyższych partii

mózgu) – wzgórze i nadwzgórze (ważne dla zmysłu węchu, obejmuje też szyszynkę).

W szyszynce produkowana jest przede wszystkim melatonina – neurohormon związany z

rytmem okołodobowym. Zasadniczy wzrost poziomu melatoniny następuje w nocy, kiedy
mamy zamknięte oczy – ułatwia nam ona zasypianie (przy czym u dzieci nawet 10-krotnie
wyższy jest wzrost melatoniny w nocy w porównaniu do dnia).

Im jesteśmy starsi, tym ta proporcja jest coraz mniejsza – u osób powyżej 65 roku życia
poziom melatoniny może być tylko dwukrotnie wyższy w nocy, niż w dzień (częściej
dochodzi do zaburzeń snu).

Gdybyśmy zamknęli osobę w pomieszczeniu, w którym cały czas jest jasno/ciemno, to

okazuje się, że nasz endogenny rytm dobowy jest 25-godzinny.

Żeby rytm okołodobowy był 24-godzinny, to musimy mieć informację egzogenną – padanie
światła na siatkówkę. Głównym czynnikiem, który wpływa na to, czy melatonina jest
wydzielana, czy nie; czy wydzielane jest białko FOS produkowane przez jądro
nadskrzyżowaniowe, zależy przede wszystkim od niebieskiej części widma światła
widzialnego (w telefonie można włączyć taką funkcję, żeby wieczorem było widmo światła
bez niebieskiego). Niebieska część widma światła widzialnego działa na siatkówkę w taki
sposób, że uniemożliwia produkcję melatoniny i wtedy trudniej nam jest zasnąć. W każdym
świetle, bez względu na to, czy to światło emitowane przez świetlówkę, żarówkę, OSRAM,
czy monitor; zawsze jakaś część światła białego jest niebieska. Dlatego zaleca się rezygnację
z oglądania telewizji lub korzystania z telefonu przed snem.

Melatonina jest jednym z najlepszych naturalnych przeciwutleniaczy. Stwierdzono, że osoby,

które pracują na nocnych zmianach, są bardziej narażone na zachorowanie na różne choroby,
w tym nowotwory (bo śpią krócej i w dzień; podczas snu powinno się maksymalnie
zaciemnić pomieszczenie, bo światło przenika nawet przez nasze cienkie powieki).
Wykład 4.2, 18 listopada 2023
~ Mózg ~

MIĘDZYMÓZGOWIE (CD.) → wzgórzomózgowie, podwzgórze, niskowzgórze

1) Wzgórzomózgowie (thalamus):

a) Integruje impulsy z móżdżku i zwojów podstawy – przekazuje je do kory

czuciowej;

b) Przekazuje impulsy sensoryczne do kory czuciowej;

c) Odgrywa rolę co do zachowań i kognicji performance (jądro

śródkowogrzbietowe ma neuronalne połączenie z korą przedczołową 1).

Uszkodzenie tej części skutkuje:

- Brakiem zainteresowania, obojętnością,
- Zaburzeniami osobowości,
- Zaburzeniami zachowań społecznych;

d) Wstępująca część układu siatkowatego (ARAS) aktywuje korę mózgową

(uszkodzenie wzgórzomózgowia może być związane z mniejszą aktywnością
kory mózgowej).

1
Jak robi się obrazowanie mózgu, np. bada się, gdzie jest największy pobór tlenu w danym momencie, to jeśli
szachista myśli, to kora przedczołowa jest tam najbardziej wysycona [widać, że tam najintensywniej pobierana
jest glukoza i najintensywniej trwa spalanie (tlen jest pobierany po to, żeby go spalać i pozyskiwać energię, żeby
komórki mogły pracować)] i kora potyliczna (obróbka obrazów).
 2) Podwzgórze (hypothalamus) → 4g:

a) Zarządza całym autonomicznym układem nerwowym – reguluje temperaturę,

apetyt, metabolizm wody, poziom cukru, wzrastanie, sen i każdą inną
czynność która zachodzi bez myślenia.

b) To ośrodki:

i) pokarmowy (głodu i sytości) – neurony reagujące, na przykład, na

poziom glukozy (peptydy opioidowe pobudzające ośrodek głodu2),

ii) pragnienia3 (związany z ośrodkiem termoregulacji; picie wody),

iii) agresji i ucieczki,

iv) rozrodczy (męski lub żeński) – produkcja liberyn, które stymulują

przysadkę do produkcji hormonów tropowych, takich jakich
folikulostymulina czy hormon luteinizujący (nie tylko ośrodki, które
regulują pracę naszych gonad: jąder i jajników, ale równocześnie, w
podwzgórzu, w różnych regionach, jest ośrodek libida i orientacji
seksualnej4).

3) Niskowzgórze (subthalamus) – znajduje się w nim:

a) jądro niskowzgórzowe Luysa – odpowiada za różnicowanie jakości impulsów,

ich umiejscowienie, balansowanie kończyn. Uszkodzenie tej struktury objawia
się jako hemibalizm,5

b) warstwa niepewna,
c) pęczek wzgórzowy,
d) pęczek soczewkowy

2
Jeśli jakiś nastolatek, który jest niejadkiem, zaczyna z dnia na dzień jeść zdecydowanie więcej (zwłaszcza
słodyczy), może być to spowodowane zażywaniem narkotyków pochodzenia opioidowego – opioidy powodują
pobudzenie podwzgórza, które stymuluje ośrodek głodu.

3
Ośrodek pragnienia starzeje się szybciej. W związku z tym, osoby starsze często nie mają pragnienia i za mało
piją; odwadniają się. W takiej sytuacji, czasami trzeba ingerować, czyli nakłaniać osobę starszą do picia, lub
niemal traktować wodę jak tabletki, które trzeba brać regularnie (szklanka wody co 2 godziny).

4
Mamy coraz więcej dowodów, że ośrodek orientacji seksualnej kształtuje się głównie w okresie prenatalnym.
Ale, jest to złożona kwestia i determinizm biologiczny nie wyjaśnia na pewno 100% przypadków.

5
Rzadki zespół neurologiczny, charakteryzujący się występowaniem ograniczonych do jednej połowy ciała
gwałtownych, obszernych ruchów części proksymalnych (dosiebnych) kończyn. Ma zazwyczaj postać
wymachów kończyną o dużej amplitudzie.
~~~

Znane są też inne uszkodzenia międzymózgowia, które mogą być wywołane przez
niedokrwienie albo proces rozrostu guza, który się tam znajduje. U takich pacjentów mamy
do czynienia z zespołem międzymózgowiowym. W takim przypadku mogą pojawiać się
czasami zaskakujące objawy, na przykład, może dochodzić do:

● zwiększonego pobudzenia seksualnego,

● napadów żarłoczności,
● polidypsji – nadmiernego spożywania płynów,
● apatii,
● znacznego obniżenia nastroju,
● drażliwości,
● wahań nastroju,
● znacznej senności;
↑
czasami wręcz antagonistyczne objawy (bo jak się ma zwiększone pobudzenie seksualne do
apatii?) – w zależności od różnych typów uszkodzeń lub niedokrwistości, może być różny
efekt

ODRUCHY MÓZGOWE → inne od odruchów bezwarunkowych

❖ Tutaj odruch ustępuje nie na skutek usunięcia bodźca, a na skutek usunięcia napędu.
Na przykład, pies – gdy mięso → reaguje – gdy głodny. Procesy napędowe są
zlokalizowane w układzie limbicznym.

❖ Odruchy: ucieczki, unikania, konsumowania i osiągania. Wywołane odpowiednio

przez: awersyjny bodziec pierwotny, sygnał tego bodźca; atrakcyjny bodziec, jego
sygnał.

❖ W habituacji (hamowaniu) odruchu orientacyjnego dużą rolę odgrywają płaty czołowe

(najważniejszy hamulec u gatunków bardziej wyrafinowanych, z dużą korą mózgową,
a szczególnie u gatunków społecznych – interakcje międzyosobnicze w grupie są
bardzo ważne; nie mając tej kory, która hamuje, można zachować się zbyt
impulsywnie, a tym samym narazić się innym osobnikom i szybko stracić życie).

~~~
Po uwarunkowaniu, przy zadzwonieniu dzwonkiem i skojarzeniu go z jedzeniem, na drodze
neuronalnej od razu dochodziło do trawienia neuronalnego – produkcji większej ilości soków
żołądkowych (pies w ten sposób przygotowywał się do rzeczywistego trawienia pokarmu).

~~~
KORA MÓZGOWA → na zewnątrz istota szara (grubość ok. 1,5 do 4mm),
sześciowarstwowa

↑
Cerebral Cortex
(zewn. część – kora mózgowa)

KRESOMÓZGOWIE (telencephalon lub cerebrum)

 ➔ Półkule mózgowe,

➔ Układ rąbkowy (limbiczny, węchomózgowie; obejmuje również

struktury międzymózgowia)

➔ Zwoje podstawy (tam rozpoczynają się drogi pozapiramidowe)

PÓŁKULE

➢ Skupisko tkanki nerwowej (zwoje i bruzdy) odpowiedzialne za całą naszą mądrość,

kojarzenie, sądy;

➢ Między nimi szczelina podłużna mózgu, niżej połączone są ciałem modzelowatym;

➢ Wewnątrz komory boczne

○ Cały czas produkowany płyn mózgowo-rdzeniowy (ok. 600 ml) –
nadprodukcja prowadzi do wodomózgowia (za dużo ciśnienia w obrębie
komór mózgu i tkanka nerwowa nie ma możliwości odpowiedniego rozwoju i
jest jej mniej, niż powinno być; z reguły wiąże się to poważnymi
dysfunkcjami, aczkolwiek, nie zawsze – zdarzają się przypadki, gdzie mózg
funkcjonuje normalnie);

➢ Substancja szara jest kilkuwarstwowa. i ma grubość 1,4-4,5 mm.

~~~
Każda półkula to cztery płaty:

a. Czołowy (frontal lobe; od bruzdy środkowej ku przodowi; ⅓ każdej półkuli) – kora

motoryczna (pierwszo- i drugorzędowa, gdzie wysyłane są informacje bezpośrednio
przez włókna komórek piramidowych; ośrodki, w których decydujemy, jaki ruch
wykonamy, jaka będzie reakcja motoryczna), ośrodki mowy (mówienie to aktywność
motoryczna, bo fałdy głosowe to mięśnie; dymorfizm płciowy w okresie dojrzewania
– chłopcy po przejściu mutacji mają o ok. 60% dłuższe fałdy głosowe niż
dziewczynki), ośrodki pisania, zachowanie złożone – np. hamowanie popędów,
myślenie, przewidywanie, magazynowanie informacji, pamięć.

Uszkodzenie kory motorycznej (np. drugorzędowej) powoduje niemożność wykonania

złożonych czynności/poleceń, jak zawiązanie butów, krawata; wstanie z miejsca,
przejście na drugą stronę sali, schylenie się i podniesienie długopisu.

Osoby z uszkodzoną korą czołową nie mają hamulców, jeśli chodzi o popęd płciowy,
narażając się w ten sposób na odpowiedzialność karną;

b. Ciemieniowy (parietal lobe; za bruzdą środkową) – pola czuciowe skóry (dotyk, ból,
temperatura; interpretacja tych bodźców; drogi nocyceptywne, mechanoreceptory),
 rozpoznawanie przedmiotów (ocena odległości, wielkości, kształtu – złożone aspekty
obróbki bodźców wzrokowych);

c. Skroniowy (temporal lobe; poniżej bruzdy bocznej) – pole słuchowe i węchowe,

asocjacja dla bodźców wzrokowych, 6 kora interpretacyjna;7

d. Potyliczny (occipital lobe) – pole wzrokowe.

PŁATY CZOŁOWE I SKRONIOWE

6
Bodźce wzrokowe obrabiane są w różnych kontekstach w różnych płatach.

7
W korze skroniowej znajduje się bardzo specyficzny rejon, a w nim: komórki nerwowe odpowiedzialne
wyłącznie za rozpoznawanie twarzy (nie tylko u nas, u małp też). Jeżeli ktoś ma uszkodzony ten rejon, to nie ma
możliwości rozpoznawania ludzkich twarzy – czyli, codziennie patrzę na swojego męża i myślę, że to ktoś inny;
oczywiście mogę go rozpoznawać po głosie, sposobie chodzenia, typie dotyku i tym, że znajduje się u mnie w
domu, w moim łóżku. To zaburzenie nazywa się prozopagnozją.

Pomimo braku rozpoznawania twarzy, osoba z tym zaburzeniem rozpoznaje wszystkie inne obiekty (mikrofon,
katedra, wskaźnik, ściana, itd.).

Ten ośrodek jest ważny, ponieważ dzięki niemu rozpoznajemy, czy osoba, którą widzimy, to ktoś, kogo znamy
oraz, np. jakiej jest płci. Ponadto, twarz niesie ze sobą bardzo dużo informacji; to są te wszystkie wyrazy
mimiczne, które świadczą o tym, jakie są emocje tej osoby, a dla nas jest to bardzo fundamentalna kwestia (ale
nie tylko, również kolor skóry, symetryczność, obecność/brak przebarwień, wyprysków).

Jeśli źle rozpoznamy emocje tej osoby, to możemy zaraz dostać nożem w serce. Albo odwrotnie, możemy nie
zbliżyć się do tej osoby i stracić szansę na reprodukcję.

Potrzebujemy bardzo dużo czasu, żeby dokładnie przeanalizować czyjąś twarz, a tym samym, konieczna jest
duża alokacja komórek nerwowych, aby nam to umożliwić.
PŁATY CIEMIENIOWE I POTYLICZNE

PŁAT CZOŁOWY

Pierwszorzędowa kora motoryczna – komórki nerwowe, piramidowe, odpowiadające za

początek drogi motorycznej.

Rejon Broca – ośrodek mowy.

Kora orbitofrontalna – nad oczodołami.

Opuszka węchowa – do której docierają nerwy węchowe poprzez blaszkę kości sitowej
(bezpośrednio z górnej części komory nosa, tam, gdzie znajduje się nabłonek węchowy).

OKOLICA STYKU SKRONIOWEGO-CIEMIENIOWEGO-POTYLICZNEGO

↓
kojarzenie intermodalne, inteligencja, “analizator analizatorów”

Insula lub płat wyspowy to część kory mózgowej „w środku” ssaczego mózgu. Niektórzy
traktują ten płat jako piąty płat półkul mózgowych.

Jest on w obrębie kresomózgowia i widać go dopiero, jak się go odsłoni (podniesie się korę
skroniową).

● Odbiór/doświadczanie bólu i podstawowych emocji (złość, strach, wstręt, szczęście i

smutek);

● Przednia część wyspy związana jest z węchem, smakiem i wzrokiem (ośrodek awersji
i wstrętu), funkcjami układu limbicznego, a tylna – ze słuchowo-motorycznymi
funkcjami;

● Funkcjonalne regiony w ludzkiej insuli:

○ Sensomotoryczny,
○ Węchowo-smakowy;
 ○ Społeczno-emocjonalny (anterior-ventral); &
○ Kognitywny (anterior-dorsal);

● Inteligencja emocjonalna może być związana z tą strukturą;

● Ośrodek przestrzegania/łamania reguł moralnych (również społecznych).

ASYMETRYCZNOŚĆ FUNKCJI PÓŁKUL

W dużym stopniu, działanie półkul jest symetryczne – prawa półkula przesyła informację
motoryczne do lewej, a lewa do prawej.

Ale, pojawiają się koncepcje, według których, możliwe, że jest pewna asymetryczność.
Uważano, na przykład, że:
~~~

Wiemy również, że prenatalny poziom testosteronu (jednego z androgenów) ma wpływ na

wielkość prawej półkuli – mężczyźni mają bardziej asymetryczne półkule mózgowe, niż
kobiety; rozkład ośrodków mózgowych u mężczyzn jest bardziej skoncentrowany. W związku
z tym, takie samo uszkodzenie kory mózgowej u mężczyzny i kobiety może skutkować
innymi efektami (u mężczyzn są one poważniejsze; uważa się, że u kobiet jest kilka
ośrodków, które mogą spełniać podobną funkcję, więc są one łatwo zastępowalne).

ASYMETRYCZNOŚĆ PÓŁKUL – DUŻE UPROSZCZENIE!

↓
Uzupełniający się wkład obu półkul! W niektórych tylko funkcjach prawa półkula pełni
wiodącą rolę (np. prozodia emocjonalna, ale już nie lingwistyczna) 8. Pełna komunikacja
językowa wymaga obu półkul.

8
Prozodia określa sposób, w jaki przekazujemy komunikat werbalny. Mają na to wpływ: akcent, melodia, siła
dynamiczna, rytmiczność, głośność, tempo mówienia, pauzy, intonacja, iloczas, wysokość i tembr głosu. Dzięki
 Należy zachować dużą ostrożność w stosunku do prób kategorycznej lateralizacji.

~~~

Co wiemy dzięki badaniom na żołnierzach z uszkodzonym mózgiem, to to, że lewa półkula

jest bardziej związana z odczuwaniem emocji pozytywnych, a lewa – z odczuwaniem
negatywnych. Uszkodzenie lewej półkuli u osób, które mają dobrze funkcjonującą prawą
mózgową, powoduje, że te osoby częściej się smucą, płaczą, wpadają w stany depresyjne; i
odwrotnie, uszkodzenie prawej części powodowało występowanie mniejszej ilości
negatywnych emocji.

nim rozmówca może wnioskować o naszych intencjach i emocjach związanych z daną wypowiedzią.
Rozpoznawanie cech prozodycznych pozwala też na identyfikację mówcy mimo zakłóceń komunikacyjnych –
na przykład gdy jednocześnie wypowiada się kilka osób.

Prozodię możemy podzielić na emocjonalną (istotniejsza prawa półkula) i lingwistyczną (językową; obie
półkule mają znaczenie). Do cech prozodii lingwistycznej zaliczyć możemy np. akcent na odpowiednią sylabę w
słowie czy intonację poszczególnych typów wypowiedzi (pytanie, stwierdzenie, rozkaz), czyli elementy
struktury wypowiedzi. Z kolei prozodia emocjonalna ma odzwierciedlać uczucia osoby wypowiadającej się.

Aprozodia emocjonalna to zaburzenia dotyczące rozumienia i generowania intonacji i emocjonalnego wyrazu

wypowiedzi po prawostronnym uszkodzeniu mózgu – aprozodycy nie potrafią zrozumieć morału bajki albo
dowcipów.
Wykład 4.3, 18 listopada 2023
~ Układy ośrodków ruchowych ~

KLASY RUCHÓW

❖ Dowolne – sterowane z najwyższego poziomu układu nerwowego (w sprzężeniach

zwrotnych z móżdżkiem i jądrami podstawy). Są wyuczone i ich skuteczność polepsza
się wraz z treningiem;

❖ Reakcje odruchowe;

❖ Rytmiczne wzorce ruchowe – chód, bieg, żucie, jazda na rowerze, etc. (kombinacja
ruchów dowolnych i odruchowych).

KORA MOTORYCZNA (PIERWSZORZĘDOWA) I SENSORYCZNA – PODZIAŁ

TOPOGRAFICZNY

Kora motoryczna pierwszorzędowa jest przed zakrętem środkowym; za zakrętem środkowym

zaczyna się kora ciemieniowa.
UKŁAD RUCHOWY – DROGI PIRAMIDOWE

Drogi piramidowe – od komórek piramidowych w

korze (kora,
konary mózgu, most, rdzeń przedłużony, rogi
brzuszne rdzenia).

~~~

Rozkład pól motorycznych w postaci “homunkulusa”:

Tak w naszym mózgu wygląda nasze ciało. Dłonie są największe, bo w nich drzemie cała
nasza zdolność manipulacji. Kciuk jest najważniejszym palcem – jeśli stracimy kciuka, to
stracimy zdolność chwytu (przeciwstawność). Co ciekawe, przy utracie kciuka, powierzchnia
kory na niego przeznaczona jest przejmowana przez inne palce (co nie znaczy, że palec
wskazujący stanie się przeciwstawny – ograniczenia anatomiczne). ← plastyczność kory
(kompensacja funkcjonalna przy pomocy przejęcia funkcji przez inne rejony kory mózgowej)
SPOIDŁO WIELKIE (tu aksony łączące korę obu półkul)

Gdy spoidło wielkie zostaje przecięte to, gdy informacja

odbierana przez lewe oko (prawą półkulę), pokazujemy to co
widzimy, a gdy informację analizuje lewa półkula to
mówimy co widzimy (np. dwie połówki twarzy).

← kontrlateralność

UKŁAD RUCHOWY – DROGI POZAPIRAMIDOWE

Drogi układu pozapiramidowego (współdziałają z piramidowymi) – zwoje podstawy

kresomózgowia (m.in. gałka blada, prążkowie, twór siatkowaty rdzenia i nakrywki, jądro
czerwienne i istota czarna).

➔ Regulują napięcie mięśni, zarządzają automatyzmami ruchowymi, np. po nauczeniu

się to: chodzenie, pływanie, jeżdżenie na łyżwach, etc.

➔ Te praksje ulegają z wiekiem (po 70-80 roku życia) pogorszeniu.

ZWOJE PODSTAWY

➢ Zbudowane są z substancji szarej;

➢ Wspomagają regulację ruchów

ciała;

➢ Schorzenia – drżenia w chorobie

Parkinsona, mimowolne ruchy
pląsawiczne lub sztywność
(choroba św. Wita)
UKŁAD RĄBKOWY (BRZEŻNY,
LIMBICZNY; WĘCHOMÓZGOWIE)
↓
najstarsza (ewolucyjnie) część
kresomózgowia – kiedyś najbliżej nosowego końca ciała

● Sklepienie mózgu, hipokamp, ciało migdałowate, jądra przegrody, zakręt obręczy;

● Zajmuje się zmysłem powonienia, związana z pamięcią krótkotrwałą, regulacja

zachowań popędowo-emocjonalnych.

~~~

Coraz więcej danych wskazuje, że przeceniamy naszą korę w kontekście kontroli naszych
zachowań. Nasz mózg można sobie wyobrazić jako słonia, który jest kierowany przez
jeźdźca. Dlaczego słoń, a nie koń? Bo jest dużo większy i dużo więcej waży, niż koń.

Ten jeździec na tym słoniu to nasza kora mózgowa. Nam się wydaje, że ta kora mózgowa
(jeździec) steruje tym słoniem. Mylimy się. Słoń robi różne rzeczy, a ten jeździec (kora
mózgowa) jest tylko po to, żeby wytłumaczyć, dlaczego ten słoń pojechał w prawo albo w
lewo.

Generalnie, uważa się, że nasza kora mózgowa jest to naszym własnym adwokatem – jest
głównie po to, żeby nam wyjaśnić różne nasze zachowania i reakcje; ale, to nie jest główny
czynnik, który jest kontrolerem tych zachowań (to znaczy do pewnego stopnia tak, w
niektórych przypadkach kora hamuje nasze popędy i sprawia, że kontrolujemy się).

Jednak, coraz więcej mówi się o tym, że ośrodki decyzyjne silniej związane są z ośrodkami
motywacyjnymi, niż z samą korą mózgową – ona jest ważna z perspektywy widzenia
społecznego i tego, że jest naszym adwokatem. Jest to, można powiedzieć, adaptacyjne
ewolucyjnie – nawet jeśli zrobimy coś, co z punktu widzenia innych osób czy reguł
społecznych jest złe, to ta kora dba, żebyśmy się nie doprowadzili do stanu depresji czy bycia
cały czas winnym (tłumaczenie i szukanie okoliczności łagodzących).

~~~

Thalamus – wzgórzomózgowie
Cingulate gyrus – zakręt obręczy
Fornix – sklepienie mózgu
Parahippocampal gyrus – zakręt przyhipokampowy
Hippocampus – hipokamp
Amygdala – ciało/jądro migdałowate

Caudate nucleus – jądro

ogoniasty
Hippocampus – hipokamp
Hypothalamus – podwzgórze
Amygdala – jądro migdałowate
Putamen – skorupa
Thalamus – wzgórzomózgowie
 Cingulate gyrus – zakręt
obręczy

Thalamus –
wzgórzomózgowie

Hypothalamus –
podwzgórze

Mammilary body(ies) –
ciałka suteczkowate

Hippocampus – hipokamp

Amygdala – ciało
migdałowate
Olfactory bulb – opuszka węchowa

Ciało migdałowate – umożliwia nam zrozumienie emocji i przekazywanie emocji.

Jeśli uszkodzimy ciało migdałowate u małp, to zaczynają one próbować jeść rzeczy nie
nadające się do jedzenia i kopulować z obiektami nieorganicznymi. Mamy też do czynienia z
brakiem lęku – małpy przestają się bać [co jest dużym problemem z perspektywy
adaptacyjnej – jednostki, które wcale się nie boją (abstrahując od zaburzeń lękowych)
nadmiernie ryzykują albo nie widzą zagrożenia, tam gdzie powinny je widzieć, i tracą życie].

~~~

Jeżeli mamy do czynienia z chronicznym stresem, to on w dosyć specyficzny sposób działa na

układ limbiczny. Po pierwsze (1), powoduje wzrost wielkości ciała migdałowatego, a po
drugie (2), hamuje procesy neurogenezy w obrębie hipokampa.

1. W efekcie, stres powoduje, że jesteśmy emocjonalnie nadwrażliwi – zaczynamy być

zbyt emocjonalnie reaktywni w sytuacjach, w których nie musimy być (inaczej
odbieramy komunikaty od innych osób; ktoś mówi neutralnie, a my myślimy, że mówi
do nas agresywnie czy ze złością).

2. Hipokamp gorzej pracuje, a tym samym, gorzej zapamiętujemy informacje, ponieważ

w hipokampie dochodzi do przenoszenia informacji z pamięci krótkotrwałej do
pamięci długotrwałej.
~~~

Prawdopodobnie najbardziej znanym przykładem pacjenta w historii całej nauki o mózgu jest
Henry Molaison, którego tożsamość przez lata była ukryta pod pseudonimem “Pacjent H.M
[53]”.

W wieku 7 lat doznał urazu głowy, po którym zaczął miewać ataki padaczki. Mając 27 lat
choroba przybrała na sile tak bardzo, że przestał być zdolny do jakiejkolwiek pracy.
Postanowił poddać się operacji, która rzekomo miała pozwolić odzyskać mu normalne życie.
W trakcie zabiegu lobotomii wycięto z jego mózgu hipokamp, który uważany był za ognisko
schorzenia.

Operacja mimo tego, że wyleczyła H.M. z padaczki, była jednak tragiczna w skutkach.
Usunięcie hipokampa przy okazji pozbawiło go wspomnień z ostatnich 11 lat (amnezja
wsteczna). Stracił także zdolność do przyswajania nowych informacji (amnezja następcza).
Świat zatrzymał się więc dla niego w momencie, gdy miał zaledwie 16 lat. Nie pamiętał
niczego i nie rozpoznawał nikogo, z czym lub z kim miał do czynienia później.

Funkcje pamięciowe H.M. zostały ograniczone do tego stopnia, że mógł oglądać ten sam film
każdego dnia, po raz pierwszy, przez całe swoje życie… i nie pamiętał, że robił to wcześniej.

~~~

Procesy neurogenezy działają nawet u osób dorosłych – w miarę trenowania nowej

umiejętności, hipokamp może się powiększać (zapamiętywanie adresów przez londyńskiego
taksówkarza w czasach, gdy nie było GPS).

UKŁADY OŚRODKÓW MÓZGOWYCH

❖ Czuciowy (wzrokowy, dotykowy, słuchowy) – np. układ wzrokowy (ciała czworacze

górne w śródmózgowiu, wzgórza, ciało kolankowate boczne), kora potyliczna i kora
skroniowa (tu najwyższe piętro analizy bodźców wzrokowych);

❖ Ruchowy – kora ruchowa i przedruchowa w placie czołowym i jądra podstawne;

❖ Napędowy (limbiczny) – odpowiedzialny za emocje (ośrodki podwzgórza, jądro

migdałowate, przegroda mózgu i ośrodki w korze przedczołowej).