Julia Boguszewska

Źródło prezentacji:
Tavris, C., Wade C. (1999). Psychologia. Podejścia i koncepcje. Poznań: Zysk i S-ka, s. 163-197
Gerrig, R.J., Zimbardo, P.G. (2012). Psychologia i życie. Warszawa: PWN, s.166-201
Iwan Pawłow – badania na gruncie fizjologii
psychologowie:
John Watson
Burrhus Skinner
Edward Tolman
Edward Thorndike
Clark Hull
Kenneth Spence
John Dollard &
Neal Miller
Behawioryzm – kierunek nauki badający zachowanie i
zajmujący się uczeniem poprzez warunkowanie.

Uczenie się – każda stosunkowo trwała zmiana w

zachowaniu następująca w wyniku nabywania
doświadczenia.
 Uczenie się jest procesem podstawowym u wszystkich
zwierząt.
 Uczenie się umożliwia przystosowanie się/adaptację do
zmieniających się warunków zapewniając przetrwanie i
rozwój.

 Podstawowym sposobem uczenia się jest

warunkowanie.
 Manifest behawiorystyczny 1913r.

Zainspirowany badaniami Iwana Pawłowa

Watson proponuje przyjęcie nowych
standardów naukowej psychologii.

Wprowadzenie do psychologii obiektywnej

metodologii - przedmiotem psychologii (nauki
empirycznej przecież) powinno być dające
się zaobserwować i zmierzyć zachowanie (nie
stany psychiczne).

Zdaniem Watsona zachowanie stanowi jedyny

do zaakceptowania przedmiot psychologii.
Neobehawioryzm – tzw. behawioryzm radykalny
Zjawiska psychiczne – myśli, wyobrażenia – NIE są
przyczynami zachowania. To przykłady
zachowań, które są spowodowane przez bodźce
środowiskowe.

Zdaniem Skinnera zachowanie człowieka jest

odwzorowaniem struktury i dynamiki środowiska:
środowisko jest aktywne – człowiek jedynie
reaktywny.

Cech człowieka nie można opisywać obiektywnie,

zatem w ogóle nie warto ich badać.
 początek badań – odkrycia Pawłowa
Iwan Pawłow – odruch ślinienia się psów na widok
inny niż jedzenie…
…po pewnym czasie psy śliniły się na widok
naczynia, w którym
podawane było mięso lub
nawet samego badacza
podającego pożywienie.

Odruch warunkowy – bo
zależny od warunków
środowiska (zewnętrznych).
 Warunkowanie klasyczne to podstawowy rodzaj
uczenia się zachodzący między dwoma
bodźcami, które zostają ze sobą skojarzone.

Początkowo obojętny bodziec (BW) nabiera

właściwości wywoływania reakcji poprzez
skojarzenia z bodźcem, który od początku taką
reakcję wywołuje (BB).
BB – bodziec bezwarunkowy - bodziec, który wywołuje
reakcję odruchową bez uczenia się
(ang. unconditional stimulus – UCS)

BW – bodziec warunkowy – bodziec, początkowo obojętny,

który poprzez skojarzenie w czasie z BB zaczyna wywoływać
reakcję warunkową
(ang. conditional stimulus – CS)

RB – reakcja bezwarunkowa – reakcja odruchowa, nie

wymagająca uczenia się
(ang. unconditional response – UCR)

RW – reakcja warunkowa – reakcja wywołana przez bodziec

warunkowy, która pojawia się po skojarzeniu BW z BB
(ang. conditional response – CR)
Pawłow badał odruchy – niewyuczone reakcje mimowolne.

Behawiorystom udało się ustalić, że warunkowaniu

klasycznemu podlegają wszystkie reakcje mimowolne –
ślinienie się, zwężanie źrenicy, odruch kolanowy,
mruganie powiek, zmiany ciśnienia krwi, naprężanie
mięsni, skurcze żołądka, bicie serca.

Optymalne warunkowanie zachodzi wówczas, gdy bodziec

warunkowy (początkowo obojętny) poprzedza –
występuje najpierw - bodziec bezwarunkowy, a nie
występuje po nim lub równocześnie!
Również kiedy bodziec bezwarunkowy nie występuje sam.
najlepsze efekty: gorsze efekty:
BB
1. war. następcze BB 3. war. mięso
mięso
równoczesne
BW BW
miska dzwonek

najgorsze efekty:
2. war. śladowe
4. war. wsteczne
BBW BB
dzwonek mięso
BB BW
mięso dzwonek
 Warunkowanie wyższego rzędu

Procedura w warunkowaniu klasycznym, w której

bodziec obojętny staje się bodźcem
warunkowym poprzez skojarzenie go z już
utrwalonym bodźcem warunkowym BW (a nie
bodźcem bezwarunkowym BB).

Przeważnie w wyniku warunkowania wyższego

rzędu wywoływana nim reakcja warunkowa jest
słabsza.
 Wygasanie

Zjawisko polegające na słabnięciu i stopniowym

zanikaniu wyuczonej reakcji. Następuje, gdy bodziec
warunkowy przestaje pojawiać się wraz z bodźcem
bezwarunkowym.

Samoistne odnawianie się reakcji – ponowne pojawienie

się reakcji po jej pozornym wygaśnięciu.

Po wygaszeniu ponowne nabycie reakcji warunkowej

zachodzi znacznie szybciej, co oznacza, że nawet
wtedy gdy nie obserwujemy już RW, musi ona być
gdzieś częściowo przechowywana przez organizm.
 Generalizacja bodźca

Zjawisko kiedy to reakcję warunkową wywołują bodźce

podobne do bodźca warunkowego.
np.; dziecko, które ugryzł duży pies, będzie się bało
również małych psów, albo generalnie czworonogów.

Im bardziej nowy bodziec jest podobny do BW, tym

silniejszą będzie wywoływał reakcję.

Generalizacja bodźca rozszerza zakres uczenia się poza

pierwotne, specyficzne bodźce.
 Różnicowanie bodźca

„Uspecyficznienie” bodźców – organizm reaguje na tylko

jeden określony bodziec warunkowy, nie reagując na
bodźce podobne.

Zjawisko odwrotne do generalizacji: dla dobrze/solidnie

uwarunkowanego organizmu obojętne jest jak bardzo
podobny jest inny bodziec
np.; jeżeli dziewczynkę ugryzł mały rudy pies, nie będzie
ona reagowała strachem na żadne inne psy niż małe i
rude.

Różnicowanie bodźca w badaniach wymaga dłuższego

ćwiczenia – organizm stopniowo się uczy rozróżniania
drobnych niuansów bodźców.
 Generalizacja vs Różnicowanie

Jak wygląda relacja między tymi dwiema

przeciwstawnymi tendencjami?

W pierwszym etapie warunkowania następuje

generalizacja, dopiero z czasem organizm uczy
się różnicować bodziec coraz bardziej, aż
warunkowanie jest wyuczone w stopniu
najwyższym – reakcja warunkowa pojawia się
jedynie w odpowiedzi na bodziec o najwyższym
stopniu specyfikacji.
 Co jest przyczyną – istotą - warunkowania?
Tradycyjny behawioryzm: po prostu bodźce są ze
sobą kojarzone w czasie (występują blisko
siebie).
Współcześnie: warunkowanie klasyczne nie jest aż
takie proste.
Robert Rescorla: w rzeczywistości ludzie/zwierzęta
uczą się informacji o jednym z bodźców
przenoszonej przez inny bodziec.
Aby zaszło warunkowanie konieczne jest
wystąpienie zależności i wykrycie jej przez
organizm.
Zależność ta jest zdeterminowana dwoma
prawdopodobieństwami:
 że bodziec bezwarunkowy wystąpi po bodźcu
warunkowym
 że bodziec bezwarunkowy wystąpi bez bodźca
warunkowego
Najlepsze rezultaty warunkowania są kiedy (1)
bodziec warunkowy występuje jako pierwszy, a
bezwarunkowy jako drugi i (2) kiedy bodziec
bezwarunkowy nie występuje sam.
Rescorla (1988) „Warunkowanie klasyczne nie jest
bezmyślnym procesem, w którym organizm, chcąc nie
chcąc, tworzy skojarzenia pomiędzy dwoma
jakimikolwiek bodźcami, które przypadkowo
pojawiają się obok siebie. Organizm należy traktować
jako poszukiwacza informacji wykorzystującego
logiczne i zauważalne stosunki między zdarzeniami,
w tym własne obserwacje w celu ukształtowania
złożonej reprezentacji swojego świata”.
za: Tavris, Wade (1999). Psychlologia podejścia i koncepcje
Grafika z: www.famouspsychlogists.com
Pobrano: 13.11.2014
Prawdopodobieństwo danego zachowania zależy od
jego konsekwencji:

Warunkowanie sprawcze to podstawowy rodzaj

uczenia się, w którym zachowanie zostaje
skojarzone ze swoimi konsekwencjami.

Poprzez konsekwencje uprzednich analogicznych

zachowań wzrasta lub zmniejsza się
prawdopodobieństwo występowania zachowania,
które te konsekwencje wywołało.
Edward Thorndike – badania nad kotami próbującymi się
wydostać z klatki.
Prawo Efektu – zachowanie, które w danej sytuacji
wywołuje odczucie zadowolenia, zostaje skojarzone z
tą sytuacją i jeśli w przyszłości się ona powtórzy, to
wzrasta prawdopodobieństwo, iż powtórzone zostanie
także to zachowanie.
Jeżeli natomiast w danej sytuacji zachowanie wywoła
odczucie dyskomfortu, to spada prawdopodobieństw.
powtórzenia się tego zachowania w podobnej sytuacji
w przyszłości.

Zachowanie jest kontrolowane przez jego efekt.

Badania nad warunkowaniem instrumentalnym podjął i
kontynuował B.F. Skinner.
Efektem warunkowania instrumentalnego są zachowania
sprawcze (operant) – w odróżnieniu od zachowań
uwarunkowanych klasycznie, nie są wywoływane przez
określone bodźce.
Skinner badał warunkowanie sprawcze manipulując
zbieżnością zachowania i wzmocnienia.

Wzmocnienie – proces, w którym bodziec/zdarzenie nasila

reakcję/zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia
reakcji.
Ortodoksyjni behawioryści unikają słowa „nagroda” -
nagradza się organizm, reakcję się wzmacnia.
„Reakcję uruchamia zazwyczaj popęd, podtrzymuje
ją natomiast wzmocnienie – to, co dzieje się
pomiędzy reakcją a wzmocnieniem - tzw.
koncepcja „czarnej skrzynki”- nie może być
obserwowane, dlatego nie może być przedmiotem
naukowej analizy.”
Łukaszewski, W. (2004). Psychologiczne Koncepcje Człowieka [W:] Strelau, J.
(red.), Psychologia Podręcznik Akademicki, t.I, s. 76

warunkowanie instrumentalne polega więc na

relacji reakcja-wzmocnienie
R – R (reaction – reinforcement),
a nie jak warunkowanie klasyczne na relacji
S – R (stimulus – reaction)
Wzmocnienie pozytywne – każda konsekwencja
zachowania, która poprzez odczucie zadowolenia
powoduje zwiększenie się prawdopodobieństwa
powtórzenia się zachowania w przyszłości.

Wzmocnienie negatywne – takie wykonanie reakcji, które

pozwala uniknąć przykrych konsekwencji, co
powoduje zwiększenie się prawdopodobieństwa
powtórzenia reakcji w przyszłości…
...czyli brak kary jest wzmocnieniem (nagrodą)!
 wzmocnienie (nagroda)

pozytywne negatywne
dostajemy przyjemność unikamy przykrości
…a więc przy wzmocnieniu negatywnym pośrednio
dostajemy przyjemność.

Karanie – każda konsekwencja zachowania, która poprzez

negatywne/przykre odczucia
(a) Pozytywne - pojawienie się nieprzyjemności
(b) Negatywne - usunięcie przyjemności
zmniejsza prawdopodobieństwo pojawiania się danego
zachowania w podobnych warunkach w przyszłości.
 WZMACNIANIE NEGATYWNE
WZMACNIANIE POZYTYWNE
Nie dostajemy (spodziewanego)
Dostajemy cukierek
klapsa
(pojawienie się przyjemności)
(usunięcie nieprzyjemności)

KARANIE NEGATYWNE
KARANIE POZYTYWNE
Nie dostajemy cukierka lub ktoś
Dostajemy klapsa nam odbiera posiadanego już
(pojawienie się nieprzyjemności) cukierka.
(usunięcie przyjemności)
 …muszą być spełnione następujące warunki

Kara musi być:

 nastąpić od razu, już po pierwszym
niepożądanym zachowaniu
 następować po każdym niepożądanym
zachowaniu
 najlepiej, żeby była szybka i krótka

Trudno jest spełnić powyższe warunki, dlatego

karanie jest mało skuteczną metodą uczenia się.
W warunkowaniu instrumentalnym, tak jak w
klasycznym, dochodzi do wygaszania, jak
również do generalizacji i różnicowania bodźców
do:
 wygaszania w warunkowaniu sprawczym
dochodzi wtedy, gdy po reakcji nie następuje
wzmocnienie.
 generalizacji, gdy reakcję są w stanie wzbudzić
również podobne nagrody;
 różnicowania, gdy reakcję wzbudza tylko dana,
specyficzna nagroda.
Rzadko zdarza się, żeby wzmacniane było każde
zachowanie.
Odmiany w sposobie stosowania wzmocnień mają
ogromny wpływ na nasilenie i trwałość
uwarunkowanych zachowań.
 Wzmocnienia regularne – wzmacniana jest każda
poprawnie (odpowiednio) wykonana reakcja.
 Wzmacnianie nieregularne – wzmacniana nie jest
każda reakcja, a tylko co któraś lub czasami -
podział ze względu na 1.) liczbę reakcji lub 2.) czas
 Liczba reakcji

1.Rozkład o stałych proporcjach

Wzmacnianie pojawia się tylko po stałej liczbie reakcji
- nagradzana jest np.: co 3 poprawna reakcja.
 Powoduje bardzo duże nasilenie reakcji

2.Rozkład o zmiennych proporcjach

Wzmacnianie pojawia się po zmiennej liczbie reakcji,
lecz liczba ta oscyluje wokół pewnej stałej wartości
średniej np.: ok. 5 (ale też 3, 4, 6, 7).
 Powoduje bardzo duże nasilenie reakcji i jest
bardzo trwały – odporny na wygaszanie.
 Czas
3. Rozkład o stałych odstępach czasowych
Wzmacniana jest pierwsza poprawnie wykonana reakcja po
upływie wyznaczonego czasu (od otrzymania
poprzedniego wzmocnienia).
 Powoduje umiarkowanie nasilenie reakcji oraz okresowe
wzmożone nasilenie reakcji tuż przed momentem
wystąpienia wzmocnienia i spadek zaraz po wzmocnieniu
(jednostka wyrabia sobie poczucie czasu).

4. Rozkład o zmiennych odstępach czasowych

Wzmacniana jest reakcja w różnych odstępach czasu od
ostatniego wzmocnienia (w przebiegu całego
eksperymentu waha się wokół przyjętej wartości
średniej).
 Powoduje umiarkowane nasilenie reakcji, ale jest
odporne na wygaszanie
Sama styczność w czasie reakcji i konsekwencji to
za mało, żeby wystąpiło warunkowanie –
potrzebna jest jeszcze relacja zależności między
reakcją, a jej następstwami i organizm musi ją
wykryć:
Prawdopodobieństwo pojawienia się nagrody/kary
 po wykonaniu określonej reakcji
 bez wykonywania określonej reakcji
Bandura, urodzony w Kanadzie, wiedzę
zdobywał pod okiem wybitnego behawiorysty
Kennetha Spence’a.

Wychodząc z założeń teorii uczenia się szukał

wyjaśnień dla agresywnych zachowań dzieci.
Doszedł do wniosku, że centralną rolę
odgrywają tu nie wzmocnienia - wcale nie są
źródłem tych zachowań, tak jakby to widzieli
behawioryści - a wzorce rodzinne.
 Jak to się dzieje, że człowiek może się czegoś
nauczyć bez wzmocnień i kar?

Centralną rolę w kształtowaniu człowieka i jego

zachowań odgrywa uczenie się od innych ludzi
poprzez obserwację.

Modelowanie, czyli właśnie uczenie się przez

obserwację, behawioryści nazywają
warunkowaniem zastępczym.

Oleś, P. (2003). Psychologia Osobowości, s.210-212

Modelowanie może zachodzić gdy:
 widzimy modela w rzeczywistości
 widzimy na filmie
 czytamy o nim
 słyszymy opowiadania innych
 korzystamy z instrukcji obsługi

Ludzie aktywnie obserwują świat, poszukują wiedzy

również o zachowaniu, a potem powtarzają to, co
widzieli, albo to, o czym wiedzą.

Możemy zatem uczyć się zarówno od postaci

rzeczywistych, jak i fikcyjnych – w rzeczywistości, jak
i w wyobrażeniach.
Oleś, P. (2003). Psychologia Osobowości, s. 212
Jak dochodzi do uczenia się poprzez obserwację?:
 zaobserwowanie wzorca (uwagę przykuwają: atrakcyjne,
znajome i dziwne)
 przechowywanie (ważne rozumienie jego sensu)
 motoryczna zdolność do powtórzenia czynności
 motywacja (chęć powtórzeń i inaczej pozostanie jedynie
jako „bierny wzorzec kognitywny” lub zostanie
zapomniane)

Kluczowa jest kwestia motywacji – skłonni jesteśmy

powtarzać te zachowania, o których wiemy, że zostały
wzmocnione, choć uczenie przez obserwację zachodzi
również, gdy wiemy, że model nie dostał nagrody za
dane zachowanie.
Oleś, P. (2003). Psychologia Osobowości, s. 212
Mimo, że dochodzi do obserwacji, zapamiętujemy
wzorzec, mamy motoryczne zdolności do
odtworzenia oraz chęć do jego powtórzenia, to nie
wykonujemy danej czynności…
…Dlaczego?
Z motywacją łączy się coś jeszcze, co Bandura nazwał
Poczuciem Własnej Skuteczności – jeżeli nie
wierzymy, że jesteśmy w stanie jakieś zachowanie
powtórzyć, to raczej tego nie zrobimy.
Dodatkową rolę odgrywa jeszcze Oczekiwanie
Skuteczności.
Oleś, P. (2003). Psychologia Osobowości, s. 212
Termin Poczucie Własnej Skuteczności nie jest
tożsame z Oczekiwaniem Skuteczności:
Poczucie Własnej Skuteczności to przekonanie o
możliwości prowadzenia skutecznego działania
w nowych, niesprzyjających,
nieprzewidywalnych, czy stresujących
warunkach niezależnie od rezultatu tych
działań.
Oczekiwaniem Skuteczności to oczekiwanie
pozytywnego rezultatu.

Oleś, P. (2003). Psychologia Osobowości, s. 212

Bandura uważa termin „regulacja zachowania”
trafniejszy niż „wzmacnianie zachowania”, stąd też
jego teoria nazywana jest również Uczeniem się bez
Wzmocnień.
W uczeniu się obserwacyjnym wzmocnienie/regulacja
zachowania jest oddziaływaniem poprzedzającym, a
nie następczym (jak jest to w warunkowaniu
sprawczym).
W przeciwieństwie do behawioryzmu Bandura zakładał,
że do procesu uczenia się potrzebna jest
świadomość.
Oleś, P. (2003). Psychologia Osobowości, s. 212
Grafika z: Wordpress.com
Pobrano: 05.12.2014
Behawioryści dowodzą, że zachowania anormalne
nabywa się tak samo jak zachowania normalne – w
wyniku procesu uczenia się polegającego w
głównej mierze na warunkowaniu i modelowaniu.

Należy skoncentrować terapię na samym tylko

zachowaniu, a nie starając się zmodyfikować jakiś
ukryte źródło problemu.

Symptom sam w sobie jest problemem – NIE zakłada

się, że problematyczne zachowanie jest
symptomem jakiegoś ukrytego procesu (jak ma to
miejsce w psychoanalizie) – usunięcie
anormalnego zachowania oznacza usunięcie
problemu.
Zimbardo, P.G. (2004). Psychologia i Życie, s. 676 - 677
Terapia behawioralna w
głównej mierze polega na
zwiększaniu częstotliwości

Grafika z:studyblue.com
pożądanych zachowań i

pobrano: 05.12.2014
zmniejszaniu
częstotliwości zachowań
niepożądanych.

Pierwszą terapię behawioralną przeprowadziła Mary

Cover Jones w 1924r. – 3letni Peter bał się
królików. Jones karmiła chłopca biszkoptami z
mlekiem powoli przybliżając do chłopca obiekt
fobiczny – królika - kojarząc go w ten sposób z
przyjemnymi doznaniami.
Terapie behawioralne są najskuteczniejsze, i
generalnie tak powinny byś stosowane, w
odniesieniu do problemów o charakterze
specyficznym, nie ogólnym.

Terapeuci psychoanalityczni zarzucają

behawioralnym istnienie tzw.
zjawiska substytucji symptomu – owszem usunie się
dane anormalne zachowanie, ale problem
przeniesie się i ulokuje się w innym anormalnym
zachowaniu.

Zimbardo, P.G. (2004). Psychologia i Życie, s. 676 - 677

Terapie ekspozycyjne
 systematyczne odwrażliwianie
Stosuje się
 implozja i zatapianie przeciwwarunkowanie
Terapia awersyjna

Kierowanie zbieżnościami
 wzmacnianie pozytywne
 wygaszanie
Terapie oparte na teorii społecznego uczenia się
 modelowanie symboliczne i uczestniczące
 trening umiejętności społecznych
Techniki generalizacji
 Systematyczne Odwrażliwianie / Systematyczna
Desensytyzacja – technika polegająca na psychicznym
stopniowym konfrontowaniu klienta, znajdującego się w
stanie relaksacji, z bodźcem budzącym jego lęk.

 Klient uczy się relaksacji, kiedy potrafi już wzbudzić i

utrzymać stan odprężenia wyobraża sobie najsłabszy
bodziec z listy, gdy ten nie powoduje w nim lęku
przechodzi do kolejnego i kolejnego, aż po pewnej
liczbie posiedzeń klient potrafi wyobrazić sobie
najbardziej lękowe zdarzenia bez odczuwania
nieprzyjemnych emocji.
 Terapia Implozywna – konfrontacja bezpośrednio z
bodźcem najbardziej lęko-twórczym (przeciwieństwo
Odwrażliwiania), ale w bezpiecznej sytuacji
wyobrażeniowej. Zachęcanie do wyobrażania sobie
obiektu fobicznego spowoduje wewnętrzną eksplozję
(czyli implozję) negatywnych emocji. Po
wielokrotnym wyobrażaniu bodziec traci zdolność
wywoływania lęku.

 Zatapianie – konfrontacja z lękiem twarzą w twarz w

sytuacji realnej (za uprzednią zgoda klienta) np.:
osobie cierpiącej na arachnofobię daje się do ręki
pająka.
Typ problemu poddający się tego typu terapii:
narkomania, zboczenia sexualne, gwałtowne
wybuchy agresji.

Polega na stosowaniu technik przeciwwarunkowania

tak, aby skojarzyć nieodpowiednie zachowania z
silnymi przykrymi bodźcami.

Czasem terapia awersyjna przypomina tortury –

obecnie regulowana prawnie (w USA) z powodów
etycznych – procedury terapii awersyjnej dają
terapeucie zbyt dużą władzę i mogą mieć
charakter bardziej karzący niż terapeutyczny.
Wzmacnianie pozytywne – najważniejsza zasada
warunkowania sprawczego staje się podstawą terapii:
nagradzamy zachowania pożądane i w wyniku tego
pojawiają się one coraz częściej (zastępując
zachowania niepożądane).

Strategie wygaszania – gdy nieprzystosowawcze

zachowania są podtrzymywane przez nierozpoznawane
okoliczności wzmacniające –
 dokonuje się dokładnej analizy sytuacji, identyfikuje, a
następnie za pomocą specjalnie opracowanego
programu, eliminuje owe wskazane czynniki
wzmacniające.
 ważne jest, aby współpracować ze wszystkimi osobami,
które często mimowolnie wzmacniają niepożądane
zachowania.
 Modelowanie symboliczne – klient -wyszkolony
wcześniej w technikach relaksacji- ogląda film, na
którym model wykonuje pożądane zachowania
(np. przy arahnofobii bez lęku dotyka pająka).

 Modelowanie uczestniczące – terapeuta pomaga

klientowi naśladować modelowane zachowanie -
demonstruje je, a potem zachęca klienta. W ten
sposób stopniowo kształtuje zachowania
zbliżające. Nigdy nie zmusza się klienta do
danego zachowania. W końcu terapii klient jest w
stanie sam przejawiać zachowania pożądane (np.
wziąć pająka do ręki).
Ze wszystkich terapii opartych na teoriach uczenia
się Modelowanie Uczestniczące okazuje się być
najbardziej skuteczną formą.
Bandura (1970) – w grupie poddanej Modelowaniu
Uczestniczącemu u 11 osób na 12 biorących udział
wyeliminowano fobię przez wężami.

Techniki terapeutyczne oparte o teorie społecznego

uczenia się są również bardzo przydatne w
Rozwijaniu Umiejętności Społecznych (np.: trening
asertywności) – zaleca się wówczas ćwiczenie
zachowań w myślach
Zimbardo, P.G. (2004). Psychologia i Życie, s. 682 - 683
1. Hall, C., Lindzey, G., Cambpell, J.B. (2013). Teorie
Osobowości. Warszawa: PWN.
Stara wersja: Hall,C., Lindzey,G. (1994). Teorie Osobowości.
Warszawa: PWN.
2. Cervone, D., Pervin, L.A. (2011). Osobowość. Teoria i
Badania. Kraków: Wyd. UJ.
Stara wersja: Pervin,L., John,O. (2002). Osobowość. Teoria i Badania.
Kraków: Wyd. UJ.
3. Oleś, P. (2011). Wprowadzenie do Psychologii Osobowości.
Warszawa: Scholar.
4. Pervin, L. (2002). Psychologia Osobowości. Gdańsk: GWP.