Główne kierunki teoretyczne w psychologii

– psychologiczne koncepcje człowieka

• Różnią się pod względem stopnia, w jakim

opierają się na wynikach badań
empirycznych czy dokładności, jaką
starają się osiągnąć. Mimo to w
niektórych punktach pokrywają się one i
większość psychologów zapożycza pojęcia
z nich wszystkich.
 Na gruncie psychologii wyróżnić można co najmniej
pięć głównych koncepcji człowieka — kierunków
psychologicznych:
• psychodynamiczny (psychoanalityczny),
• behawiorystyczny,
• humanistyczny (lub w wersji szerszej —
humanistyczno-egzystencjalny),
• biologiczny (neurobiologiczny)
• poznawczy.
 W perspektywie historii psychologii
najważniejsze z nich to kierunek:
• behawiorystyczny
• psychodynamiczny
• humanistyczny
BEHAWIORYZM
 To jeden z głównych paradygmatów –
kierunków - w psychologii.
Podejście to stoi nas stanowisku, że -
• zachowanie — a nie świadomość — powinno
być przedmiotem psychologii.
• ang. behaviour — zachowanie
 Tezę taką w 1913 roku postawił John
Watson (1878–1958).
• Niektóre główne terminy
psychologii behawiorystycznej
zapożyczył Watson od twórcy
fizjologii wyższych czynności
nerwowych Iwana Pawłowa
(1849–1936).

Wierzył on, że można
zbudować psychologię, w
której zamiast terminów
„świadomość”, „stany
psychiczne”, „psychika”
będzie można posługiwać się
takimi określeniami, jak
„bodziec”, „reakcja”,
„tworzenie nawyków” itd.

Zdaniem Watsona całe
zachowanie człowieka można
tłumaczyć warunkowaniem,
wrodzonymi i nabytymi
odruchami.

Introspekcja, czyli świadoma analiza własnych
myśli i uczuć, zastąpiona została przez
zwolenników behawioryzmu obserwacją
zachowania.

Watson sądził, że psychologia powinna zajmować
się procesem uczenia się obserwowalnych reakcji
w odpowiedzi na bodźce środowiskowe. Uważał
także, że odkrycia w dziedzinie uczenia się
stworzą kiedyś ogromne możliwości.
 John Watson tak pisał o swojej wizji
psychologii :

„Psychologia [taka], jak widzi ją behawiorysta,
jest w pełni obiektywną, eksperymentalną
dziedziną nauk przyrodniczych. Jej celem
teoretycznym jest przewidywanie i kontrola
zachowania. Introspekcja nie jest podstawową
spośród jej metod (...). Behawiorysta, dążąc do
uzyskania jednolitego schematu reakcji zwierząt,
nie dostrzega linii oddzielającej człowieka od
zwierzęcia” (za: Stachowski, Dobroczyński, 2008:
90–91).
 Iwan Pawłow (1849–1936)
• Rosyjski fizjolog - I. • Uwarunkował reakcję
Pawłow - odkrył przez na bodziec i podał
przypadek, że psy w okoliczności, w których
jego laboratorium mogą początkowo neutralny
nauczyć się reagować bodziec staje się
wydzielaniem śliny na opatrzony informacją,
bodziec akustyczny przez co wyzwala
• Eksperymenty Pawłowa, reakcję warunkową
Watsona oraz innych
badaczy legły u
podstaw behawioryzmu
 Iwan Pawłow - Warunkowanie
klasyczne

Iwan Pawłow, prowadząc badania nad
trawieniem, dokonał przełomowego odkrycia.

Badał wydzielanie śliny na poszczególnych
etapach trawienia.

Zauważył, że psy wydzielają ślinę na widok
asystentów, którzy je karmili lub misek, w
które wkładano jedzenie — nie mając jeszcze
pokarmu w pysku (czyli dzieje się tak, jakby
był to pierwszy etap trawienia).
 Skrócony opis eksperymentu
Pawłowa
• Tuż przed wniesieniem jedzenia do
pomieszczenia, w którym przebywały psy,
emitowano dźwięk przy użyciu kamertonu.
• Pojawiał się wtedy najpierw dźwięk, po nim
pokarm, a u psa po kilku powtórzeniach
obserwowano wydzielanie śliny na dźwięk
kamertonu.
 Procedura warunkowania
klasycznego
• Bodźcem bezwarunkowym- czyli takim, którego znaczenie jest
biologicznie uwarunkowane, jest pokarm znajdujący się w pysku psa
(wywołuje reakcję wydzielania śliny — automatyczną, niezależnie
od wcześniejszego uczenia się).
• Reakcją bezwarunkowa- jest wydzielanie śliny pod wpływem
pokarmu znajdującego się w pysku. Jest to reakcja odruchowa,
automatyczna, wywoływana przez bodziec bezwarunkowy.
• Bodziec obojętny - to dźwięk kamertonu. Początkowo nic nie
znaczył, ale po połączeniu dźwięku z pokarmem w pysku bodziec
zmienia znaczenie — staje się bodźcem warunkowym.
• Bodziec warunkowy - to bodziec obojętny opatrzony informacją
(przez powtarzające łączenie go z bodźcem bezwarunkowym).
• Reakcja warunkowa - to wydzielanie śliny przez psy pod wpływem
dźwięku dzwonka (czyli w odpowiedzi na bodziec warunkowy).
 Warunkowanie klasyczne
• „jest takim rodzajem uczenia się, w którym bodziec
neutralny zostaje skojarzony z bodźcem powodującym
zachowanie odruchowe, co sprawia, że z czasem staje
się wystarczający do wywołania tego zachowania”
• Podłożem reakcji warunkowych mogą być wszystkie
reakcje bezwarunkowe.
• Na ich podstawie warunkuje się także człowiek.
• Przez warunkowanie klasyczne jednostki uczą się
przewidywać pojawianie się ważnych wydarzeń w
środowisku (np. pokarm lub ból) i przygotowywać się
na nie.
 Warunkowanie klasyczne emocji
• Następstwem procesu warunkowania
klasycznego mogą być fobie (silny lęk
wywołany przez obiekty, które nie są
zagrażające).
• Udało się wykryć mechanizm powstawania
fobii w eksperymencie opisanym poniżej.
 Przełomowy eksperyment dotyczący warunkowania
emocji przeprowadził John Watson wraz z
asystentką Rosalie Rayner

na jedenastomiesięcznym chłopcu o imieniu
Albert.

Dziecku przynoszono do zabawy białego szczura,
a potem za plecami chłopca uderzano w
metalową sztabę — wówczas dziecko wzdrygało
się, płakało, był to bowiem bodziec pierwotnie
zagrażający.

Przez siedem prób łączono widok szczura z
silnym dźwiękiem, w wyniku czego Albert na
widok białego szczura płakał i uciekał — jeszcze
zanim pojawił się hałas.

Warunkowanie emocjonalne (strach) rozszerzyło się
następnie na warunkowanie zachowania, ponieważ
Albert uciekał od wzbudzającego strach szczura.

Niedługo później doszło do generalizacji reakcji
strachu na obiekty podobne — puszyste i włochate,
które wywoływały taki sam lęk u chłopca (królik, pies,
a nawet broda Świętego Mikołaja!).

Takiej reakcji nie było na klocki, samochody i inne
zabawki, które nie miały decydującej cechy bodźca
warunkowego — nie były włochate i puszyste.

Alberta zabrano ze szpitala i dalsze jego losy nie są
znane
 Procedurę tego warunkowania
można rozpisać następująco:
• Bodziec bezwarunkowy: silny hałas
• Reakcja bezwarunkowa: strach (wzdrygnięcie
się, wstrząs emocjonalny) w wyniku silnego
hałasu
• Bodziec obojętny: widok białego szczura
• Bodziec warunkowy: widok białego szczura
jako sygnał
• Reakcja warunkowa: strach na widok białego
szczura
 Fobie – generalizacja bodźca

Eksperyment Watsona pokazał mechanizm
powstawania fobii — irracjonalnego lęku przed
obiektami czy sytuacjami, które same w sobie nie są
zagrażające.

W warunkowaniu dojść może do generalizacji bodźca
— zjawiska polegającego na tym, że reakcja
warunkowana jest wywoływana przez bodźce
neutralne, które przypominają bodziec warunkowy,
lecz nie są z nim identyczne; jest to rozszerzenie reakcji
warunkowej na bodźce podobne do bodźca
warunkowego (w przypadku Alberta były to obiekty
włochate i puszyste, choć pierwotna reakcja dotyczyła
jedynie szczura)
 Różnicowanie bodźca

czyli odróżnianie podobnych bodźców i reagowania
wyłącznie na właściwy bodziec warunkowy.

Zdolność ta odgrywa doniosłą rolę w przystosowaniu
— przykładowo, jeden gatunek grzybów może być
trujący, ale inny jest pożywny.

Gdyby Albertowi pokazywano na przykład bawełnianą
przędzę, nie emitując hałasu (lecz wciąż prezentując
hałas w połączeniu ze szczurem), przypuszczalnie tylko
szczur wzbudzałby jego strach, ponieważ chłopiec
nauczyłby się różnicować dwa podobne bodźce
 Przeciwwarunkowanie
• Uczennica Watsona — Mary Cover Jones 1897
– 1987 — przeprowadziła eksperyment,
którego celem było zniesienie wyuczonej
wcześniej reakcji strachu.
• Procedurę tę zastosowano u chłopca o imieniu
Peter, który panicznie bał się królików.
 Opis eksperymentu

Klatka z królikiem była stopniowo przybliżana do
dziecka, w czasie, gdy oddawało się ono ulubionej
czynności, np. jedzeniu ciasteczek.

Zwierzę było przysuwane począwszy od końca
pokoju, czemu Peter przyglądał się z
podejrzliwością, niemniej kontynuował
konsumpcję.

W końcu dziecko przestało negatywnie reagować
na klatkę z królikiem — potrafiło jednocześnie
raczyć się ciasteczkami i dotykać królika.

Radość z jedzenia łakoci była nie do pogodzenia ze
strachem i spowodowała jego zanik.
 Przeciwwarunkowanie
• jest techniką polegającą na skojarzeniu bodźca
wywołującego niepożądaną reakcję (np.
strach) z bodźcem wywołującym reakcję
przeciwną (np. instrukcją prowadzącą do
relaksacji), w wyniku czego pierwszy z
bodźców traci zdolność do wywoływania
niepożądanej reakcji
 Wygaszanie i samorzutne
odnowienie reakcji
• Można założyć, że wyuczona w warunkowaniu
klasycznym reakcja z czasem zaniknie, ale
bodziec warunkowy nigdy już nie stanie się
obojętnym — reakcja jeszcze kiedyś może
powstać.
 Metody redukowania lęku fobicznego,
stosowane w psychoterapii behawioralnej
• zatapianie — „polega na eksponowaniu
klientowi lękotwórczego bodźca tak długo, aż
reakcja nań ulegnie wygaszeniu
• systematyczna desensytyzacja
(systematyczne odwrażliwianie) — „polega na
stopniowym eksponowaniu zrelaksowanemu
klientowi coraz to bardziej lękotwórczych
bodźców”.
 Współtwórcy behawioryzmu:
• Edward Lee Thorndike (1874–1949) — twórca
ważnego dla psychologii prawa efektu
• Burrhus Frederic Skinner (1904–1990) -
wierzył, że człowiek uczy się takich czy innych
reakcji, ponieważ są one wzmacniane —
reakcje te powodują pewne ważne dla
organizmu funkcje.
WARUNKOWANIE
INSTRUMENTALNE (SPRAWCZE)
 Warunkowanie instrumentalne
• Jest to proces prowadzący do skojarzenia
danego zachowania z jego konsekwencjami
• Jeśli konsekwencje zachowania są pozytywne,
jest dosyć prawdopodobne, że pojawi się ono
po raz kolejny; jeśli jednak konsekwencje są
negatywne, prawdopodobieństwo jego
powtórzenia się maleje.
• Mniej więcej w tym czasie, gdy Pawłow odkrył
warunkowanie klasyczne, badając psy,
amerykański psycholog Edward Thorndike
(1878–1949) badał inny rodzaj uczenia się. Kot
znajdujący się w skonstruowanej przez niego
skrzynce problemowej mógł otworzyć drzwi,
jedynie naciskając pedał. Po kilku próbach kot
naciskał pedał coraz szybciej.
 Prawo efektu Thorndike’a
• Mówi ono, że zachowania prowadzące do
zadowalającego stanu rzeczy będą z większym
prawdopodobieństwem powtarzane
 Wyczerpującej charakterystyki warunkowania
sprawczego dokonał Burrhus Frederic Skinner
(1904–1990)
• Umieszczał zwierzęta w skrzynce, gdzie uczyły się one
kojarzyć naciśnięcie dźwigni z pojawieniem się porcji
pokarmu.
• Zwierze uczyło się, że osiągnięcie nagrody czy
uniknięcie kary zależy od niego. Za wykonanie czegoś
zwierzę otrzymywało nagrodę lub karę.
• Dźwignia jest w tym wypadku bodźcem, jej
naciśnięcie reakcją, otrzymanie jedzenia zaś
następstwem tego zachowania.
 Burrhus Frederic Skinner
(1904–1990)
• Uważał że, zwierzęta
laboratoryjne są w stanie
uczyć się różnych zachowań
właśnie dzięki wzmacnianiu.
Człowiek i zwierze działają
automatycznie, jak maszyna
— automatycznie reagują
na określone bodźce, a ich
uczucia, myśli i poglądy (o
ile w ogóle istnieją) nie
powinny być celem
psychologii
• Mimo, że Skinner i jego
uczniowie swe podstawowe
badania prowadzili na
zwierzętach, to jednak
zasady behawioryzmu
stosowano powszechnie
do problemów ludzi (np.
wychowanie dzieci-
stosowanie pozytywnych
wzmocnień zamiast kar/
opracowanie nowych metod
terapii zaburzeń
zachowania).
 Zasady warunkowania
instrumentalnego
• wzmocnienie — proces, dzięki któremu
konsekwencje danej reakcji prowadzą do
zwiększenia prawdopodobieństwa jej
ponownego pojawienia się
 Wzmocnienia
• Wzmocnienia • Wzmocnienia negatywne
pozytywne zwiększają
prawdopodobieństwo
przyszłego pojawienia się
reakcji, po której
występują. Ich
przykładem jest jedzenie
czy pochwała.
zachodzą wtedy, gdy w
następstwie zachowania
dochodzi do uniknięcia
nieprzyjemnego zdarzenia
lub sytuacji, zwiększają
więc prawdopodobieństwo
przyszłego zachowania pod
warunkiem ich usunięcia z
sytuacji.
• Większe wzmocnienia powodują szybsze
uczenie się niż wzmocnienia mniejsze.
• Wzmocnienia natychmiastowe są
skuteczniejsze niż odroczone — krótkofalowe
następstwa zachowania są więc silniejszym
wzmocnieniem od następstw długofalowych.
 Metodą leczenia w tym ujęciu
będzie terapia behawioralna...

...polegająca na procesie uczenia nowych,
adaptacyjnych reakcji i wygaszaniu reakcji
nieprawidłowych.

Jej współcześnie stosowaną modyfikacją jest
terapia poznawczo-behawioralna, która
oprócz identyfikacji bodźców i reakcji skupia
się także na przekonaniach, myślach,
umiejętnościach i wiedzy o sobie, jaką
prezentuje jednostka
 Krytyka
• Krytycy utrzymują, że wąska perspektywa
behawioryzmu opóźniła rozwój psychologii o
dziesięciolecie ponieważ kierunek ten
odwraca uwagę wielu uczonych od badania
najważniejszych form ekspresji gatunku
ludzkiego- języka, myślenia i świadomości.
 Teoria społecznego
uczenia się Alberta Bandury
• Pewnym odgałęzieniem klasycznego
behawioryzmu jest teoria społecznego
uczenia się Alberta Bandury, która tłumaczy,
w jaki sposób ludzie, obserwując innych,
nabywają nowe formy zachowania.
 Albert Bandura (ur. 1925)
• Teoria ta zaliczana jest do
nurtu społeczno-
poznawczego, ponieważ
łączy obszar analizy
zachowania (jak chcą
behawioryści) z analizą
ludzkich myśli i odczuć.
• „Ludzie nie są po prostu
istotami reagującymi na
zewnętrzne oddziaływania.
Dokonują selekcji
docierających do nich
bodźców, organizują je i
przekształcają. Dzięki temu,
że sami się motywują i sami
wywołują określone
następstwa własnych
działań, ludzie mogą
wywierać pewien, pożądany
przez nich, wpływ na własne
zachowania” (Bandura,
1977/2007: 17).
 Eksperymenty Bandury
• Dzieci, po obejrzeniu dorosłych bijących i
kopiących lalkę, wykazywały potem
zwiększoną gotowość do tych samych
zachowań; naśladowały także zachowania
modelów nawet po obejrzeniu ich w filmie lub
gdy modelami były postacie z komiksów
 Według Bandury - obserwowane zachowanie
modela będzie na obserwatora najsilniej
wpływać, gdy
• 1) widać, że ma ono nagradzające
konsekwencje,
• 2) model jest oceniany pozytywnie, lubiany i
szanowany,
• 3) spostrzegane jest podobieństwo między
cechami i właściwościami modela i
obserwatora,
 Obserwowane zachowanie modela będzie na
obserwatora najsilniej wpływać, gdy
• 4) obserwatora nagradza się za zwracanie
uwagi na zachowanie modela,
• 5) zachowanie modela jest widoczne i
wyróżniające się — gdy występuje jako
wyraźna figura na tle rywalizujących modelów,
• 6) naśladowanie modela mieści się w zakresie
umiejętności obserwatora.
 W innym badaniu Bandury dzieci bojące się psów
obserwowały dziecko niebojące się tych zwierząt.

• W toku ośmiu kolejnych sesji dziecko-model

bawiło się z psem, a dzieci obserwujące to
zachowanie przejawiały coraz więcej
kontaktowych zachowań wobec tego
zwierzęcia .
• W toku uczenia się obserwacyjnego
nabywamy także kulturowych norm, uczymy
się codziennych aktywności i umiejętności
potrzebnych w życiu.