ROZDZIAŁ 13: OSOBOWOŚĆ CZŁOWIEKA

1. Osobowość – złożony zbiór właściwości psychicznych, wpływających na charakterystyczne wzorce

zachowań danej jednostki, niezmiennie w czasie i różnych sytuacjach. Teorie osobowości są hipotetycznymi
twierdzeniami na temat struktury i funkcjonowania osobowości jednostek.

2. Typy osobowości:
 Mają charakter „wszystko, albo nic”, dlatego ze względu na małą elastyczność, to typy zostały wyparte przez
cechy.
 Nie są stopniowalne – jedna osoba ma jeden typ.
 Hipokrates V w. p.n.e. – podział temperamentów, (typ gruby i chudy); Galen uzupełnił teorię Hipokratesa o
humory cielesne:
o Krew – sangwinik: wesoły i aktywny.
o Flegma - flegmatyk: apatyczny i ospały.
o Czarna żółć – melancholik: smutny i zadumany.
o Żółć – choleryk: pobudliwy, łatwo wpada w złość.
 Haller (XVII w.): typ szczupły, gruby, atletyczny.
 Ernst Kretschmer (1921): typ pykniczny (depresja), atletyczny, asteniczny (schizofrenia)  jak budowa
ciała wpływa na zdolność do nabywania określonych chorób psychicznych.
 William Sheldon – budowa ciała + temperament:
o Typ endomofriczny – gruby, miękki okrągły.
o Typ mezomorficzny – muskularny, kanciasty, silny.
o Typ ektomorficzny – chudy, wysoki, kruchy.
 Frank Sulloway (1996) – teoria typów oparta na kolejności narodzin, na podstawie koncepcji Darwina
(organizmy różnią się w celu odnalezienia niszy, w której mogłyby przeżyć).
o Dzieci pierworodne – gotowa nisza, miłość rodziców. Utrzymanie: identyfikacja i
podporządkowanie się rodzicom.
o Dzieci urodzone później – poszukiwanie niszy; strategia otwartości na doświadczenie;
„buntownicy”. Były bardziej zgodne popierać teorie innowacyjne.

3. Teorie cech:
 Cecha – względnie trwałe właściwości lub atrybuty, predysponujące ludzi do zachowywania się w określony
sposób w różnych sytuacjach. Predyspozycje powodujące określone zachowania lub podsumowanie
obserwowanego zachowania.
 Gordon Allport (1937):
o Cechy odpowiadają za spójność zachowania – ujednolicenie reakcji na bodźce.
o Mogą działać jak zmienne pośredniczące – wiążą reakcje, które na pierwszy rzut oka nie mają ze sobą
wiele wspólnego.
o Cechy tworzą osobowość. Dzięki nim jesteśmy indywidualni.
o Cechy podstawowe – cechy, wokół których jednostka organizuje sobie życie (altruizm).
o Cechy główne – charakterystyczne właściwości danej osoby (optymizm).
o Cechy drugorzędne – wartości pomagające przewidzieć zachowanie (preferencje muzyczne).
o Wyznacznikiem zachowania jest struktura osobowości, a nie warunki środowiskowe.
o Cechy pośredniczą w relacji bodziec-reakcja.
 Raymond Cattell (1979) – u podłoża osobowości jest 16 czynników. Są to cechy źródłowe – źródło
powierzchownych zachowań. (analiza 18 tys. przymiotników wyodrębnionych przez Allporta i Odberta).
o Powściągliwy vs otwarty, ufny vs podejrzliwy, rozluźniony vs spięty.
 Hans Eysenck (1973) – trzy główne wymiary osobowości:
o Ekstrawersja (ukierunkowany do wewnątrz vs na zewnątrz).
o Neurotyzm (zrównoważony emocjonalnie vs niezrównoważony emocjonalnie).
o Psychotyzm (uprzejmy vs antyspołeczny).
o Połączenie jego teorii z typami osobowości Galena  dopuszczenie różnic indywidualnych w obrębie
kategorii Galena.
 Model Wielkiej Piątki (McCrae & Costa, 1999) – istnieje pięć wymiarów podstawowych, którymi można
opisać człowieka; strukturę osobowości najlepiej opisuje pięć czynników, które w pełni pokrywają się z
trzema wymiarami zaproponowanymi przez Eysencka; dwubiegunowy opis cech (np. odpowiedzialny –
biegun pozytywny vs nieodpowiedzialny – biegun negatywny):
o Ekstrawersja: rozmowny, energiczny, asertywny vs cichy, powściągliwy, nieśmiały. Silnie
rozwinięty obszar zbliżania się (do innych ludzi).
o Ugodowość – życzliwy, uprzejmy, czuły vs zimny, kłótliwy, okrutny.
o Sumienność – skłonny do porządku, odpowiedzialny i rozważny vs niedbały, niepoważny,
nieodpowiedzialny.
o Neurotyczność – zrównoważony, spokojny, pogodny vs lękliwy, niezrównoważony, chimeryczny.
o Otwartość na doświadczenie – twórczy, wolny od uprzedzeń vs ograniczony, płytki.
 Ciała migdałowate = emocje; nie każde ciało migdałowate reagują na emocje w ten sam sposób.  Osoby
ekstrawertyczne lepiej dostrzegały szczęście niż strach.

4. Cechy osobowości a dziedziczność:

 Genetyka zachowania zajmuje się badaniem w jakim stopniu dziedziczone są cechy osobowości i wzorce
zachowań.
 Wskaźniki odziedziczalności są wysokie, szczególnie w przypadku bliźniąt monozygotycznych (100% tych
samych genów) (r=.52).
 Bliźnięta dyzgotyczne = 50% tych samych genów.
 Czynniki dziedziczne mają wpływ na cechy osobowości.
 Bliźnięta wypełniały kwestionariusze osobowości (samoopis) oraz były oceniane przez rówieśników.
„Pozorny” paradoks spójności: oceny osobowości przez różnych obserwatorów i w różnym czasie są spójne,
a oceny w różnych okolicznościach są niespójne (rola kontekst, jestem towarzyski w określonej sytuacji
wyzwalającej cechę).
 Spójność: różne właściwości wywołują odmienne zachowania (kontekst wyzwala cechę osobowości).
 Rodzice biologiczni vs rodzice adopcyjni – wpływ czynników genetycznych na cechy osobowości.

5. Teorie psychodynamiczne:
 Instynkty i popędy to źródło motywacji  Sigmunt Freud („Darwin psychiki”).
 Psychoanaliza:
o Rdzeniem osobowości są zdarzenia zachodzące w psychice jednostki (zdarzenia intrapsychiczne),
które motywują zachowanie.
o Wszelkie zachowanie jest motywowane.
o Analiza wolnych skojarzeń, snów, czynności pomyłkowych itd. Dzieciństwo ma wpływ na dorosłość.
o Obserwacja kliniczna, studium przypadku.
o Energia psychiczna: każda jednostka ma wrodzone instynkty, popędy, które stanowią system napięć
wytwarzanych przez narządy cielesne.
 Samozachowanie – (głód, pragnienie).
 Eros – (pragnienia seksualne, zachowanie gatunku). Działa od urodzenia. Kompleks Edypa
– 4,5 letni chłopiec do traktowania ojca jako seksualnego rywala zabiegającego o względy
matki.
 Fiksacja – niezdolność do przejścia do kolejnego stadium rozwojowego.
 Libido – źródło energii impulsów seksualnych (natychmiastowe zaspokojenie).
 Tatanos – instynkt śmierci (skłonność do zachowań agresywnych i destrukcyjnych).
 Determinizm psychiczny – wszystkie reakcje psychiczne oraz zachowania normalne i zaburzone (symptomy)
są zdeterminowane wcześniejszymi wydarzeniami.
o Nieświadomość – magazyn informacji, niedostępny dla jawnej świadomości.
o Zachowanie może być motywowane popędami, z których nie zdajemy sobie sprawy.
o Zachowanie: Treść jawna – to co mówimy, robimy. Treść utajona.
o Czynność pomyłkowa – wypowiedź lub zachowania zdradza nieświadome pragnienie.
o Id – magazyn podstawowych popędów. Działa irracjonalnie, domaga się natychmiastowego
zaspokojenia – zasada przyjemności.
o Superego – magazyn wartości jednostki, postawy moralne, tzw. „sumienie”, ideał ego (wyobrażenie
jednostki o tym, jaka powinna być). Konflikt z id – przyjemność vs moralność.
o Ego – osobiste spojrzenie jednostki na rzeczywistość, zasada rzeczywistości (racjonalne wybory
ponad przyjemności). Ego to kompromis między id i superego.
o Wyparcie – chroni jednostkę przed skrajnym lękiem lub poczuciem winy z powodu impulsów,
wspomnień nieakceptowalnych.
o Mechanizmy obrony ego – strategie obronne ego przed naciskiem id oraz superego (identyfikacja,
projekcja, reakcja upozorowana, sublimacja).
 Lęk – intensywna reakcja emocjonalna wywołana przedświadomym rozpoznaniem, że wyparty konflikt chce
przedrzeć się do świadomości.
 Krytyka psychoanalizy:
o Psychoanaliza jest nienaukowa – brak definicji operacyjnych, niejasność.
o Psychoanaliza nie potrafi przewidzieć jakichś zjawisk. Ta teoria jest stosowana retrospektywnie
(wyjaśnia zjawiska, które już zaistniały).
o Psychoanaliza jest teorią rozwojową, ALE nigdy nie objęła obserwacji czy badania dzieci.
o Umniejszanie znaczenia traumatycznych wydarzeń (wspomnienia jako fantazje).
o Zniekształcona perspektywą androcentryczną (skupiona na mężczyznach) – model męski jako
norma.

6. Teorie postfreudowskie:
 Adler – Motywem jest kompensacja niższości i osiągnięcie poczucia adekwatności przezwyciężenie
zewnętrznych przeszkód.
o Poczucie niższości ważniejsze niż Eros i zasada przyjemności – życie człowieka jest zdominowana
przez poszukiwanie sposobu na przezwyciężenie poczucia niższości.
 Horney – tzw. zazdrość o macicę, Neurotyczna osobowość naszych czasów (1937), frustracja potrzeby
bezpieczeństwa  lęk, wrogość  lęk podstawowy (uległość, miłość, władza, izolacja).
o „Zazdrość o macicę” – skłania mężczyzn do dewaluowania kobiet i nadkomplensacji.
o Czynniki kulturowe mają większe znaczenie niż dziecięca seksualność.
o Duży wpływ na teorię humanistyczną.
o Koncepcja lęku podstawowego.
 Jung – nieświadomość zbiorowa, zasadnicze prawdy psychologiczne całego gatunku. Teoria archetypów.
Równowaga między pierwiastkiem męskim i żeńskim. Motywacja: potrzeba twórczości oraz potrzeba
integracji osobowej.
o Nieświadomość zbiorowa – prawdy psychologiczne wspólne dla całego gatunku, np. archetypy
(uniwersalna, symboliczna reprezentacja jakiegoś doświadczenia lub obiektu, np. animus i anima to
archetyp męskości i kobiecości).
o Psychologia analityczna – osoba jako konstelacja uzupełniających się sił wewnętrznych,
pozostających ze sobą w dynamicznej równowadze.

7. Teorie humanistyczne:
 Bezwarunkowa akceptacja w wychowaniu dzieci (C. Rogers, 1947) – dzieci powinny zawsze czuć, że są
kochane i akceptowane.
 Samorealizacja.
 Horney – lęk podstawowy. Strategie obronne interpersonalne (uległość, agresja, arogancja) lub
intrapsychiczne (poczucie domy i sławy, egotyzm).
o „Ja realne” – by się ujawnić potrzebuje korzystnych warunków środowiskowych.
o Obrona interpersonalna – zwracanie się ku innym (nadmierna uległość, usuwanie się w cień, agresja,
narcyzm, arogancja).
o Obrona intrapsychiczna – wykształcenie nierealistycznego, wyidealizowanego obrazu Ja;
„poszukiwanie sławy”, tyrania powinności (powinnam być odważna, produktywna itd.).
 Ważna jest teraźniejszość.
 Przeszłość nie determinuje, a pomaga wyjaśnić teraźniejszość.
 Przyszłość: cele do osiągnięcia.
 Każdy może zrealizować cały swój potencjał.
 Teorie humanistyczne są holistyczne (wyjaśnianie człowieka w kontekście całościowej osobowości),
dyspozycyjne (wrodzone charakterystyki wewnętrzne, ukierunkowanych na zachowanie; uwolnienie spod
negatywnych okoliczności blokujących samorealizację) i fenomenologiczne (subiektywne spojrzenie na
rzeczywistość).

8. Teorie społecznego uczenia się i teorie poznawcze:

 Julian Rotter (1954) – teoria oczekiwań – zachowanie w określonej sytuacji może zapewnić im realizację
celu i dostarczy nagrody. Istotna jest osobista wartość celu, czyli to, czy cel ma dla nas duże czy niewielkie
znaczenie. Wyróżniamy wewnętrzne (wynik ich działań zależy od ich samych) i zewnętrzne (wynik ich
działań zależy od środowiska i innych) umiejscowienie kontroli.
 Walter Mischel – teoria poznawczo-afektywna – zachowanie zmienia się przez jakąś sytuację, interakcja
różnych rodzajów zmiennych: sposoby kodowania, oczekiwania i przekonania, afekty (uczucia i emocje),
cele i wartości, kompetencje i plany samoregulacji.
 Alfred Bandura – teoria społecznego uczenia się:
o Determinizm wzajemny – osobowość można zbadać uwzględniając środowisko, zachowanie, osobę
i interakcję między nimi. Jednostka, jej zachowanie i środowisko pozostają ze sobą w stałej interakcji.
o Poczucie własnej skuteczności – przekonanie o skutecznym radzeniu sobie.
o Ocena skuteczności zależy od:
 Doświadczeń zastępczych – obserwacja swoich i czyichś konsekwencji.
 Perswazja – inni lub ty sam możesz się przekonywać, że dasz radę coś zrobić.
 Obserwacja własnego poziomu pobudzenia – myśli powiązane z danym zadaniem (lęk vs
podniecenie; porażka vs sukces).
o Skuteczność samokontroli (kontrolowanie własnego zachowania) – studenci z wyższym poziomem
własnej skuteczności radzili sobie lepiej na studiach.
o Osoba  zachowanie (skuteczność)  wynik (oczekiwanie wyniku)
 Nancy Cantor – teoria inteligencji społecznej – kompetencje wynoszone przez ludzi do codziennych
doświadczeń życiowych. Teoria ta zakłada trzy rodzaje różnic indywidualnych:
o Wybór celów życiowych – cele ludzi się różnią.
o Wiedza na temat interakcji społecznych – różnice w zakresie rozwiązywania problemów
społecznych i osobistych.
o Strategie realizacji celów – różne strategie rozwiązywania problemów.
 Osobowość jest wynikiem historii wzmocnień.
 Motywacja wynika z redukcji napięcia-niezaspokojone popędy (Dollard & Miller, 1950).
 Zachowanie redukujące napięcie jest powtarzane.
 Uczenie się przez naśladownictwo.
 Osobowość jest sumą wyuczonych nawyków.
 Czynnik poznawczy wprowadza dowolność i znosi determinizm klasycznego behawioryzmu.

9. Teorie jaźni:
 Nasza tożsamość jest zdeterminowana przez (James):
o Ja cielesne/materialne (postrzeganie ciała i obiektów fizycznych; pozycja materialna),
o Ja społeczne (miejsce w społeczeństwie, relacje interpersonalne),
o Ja duchowe (kontrola myśli i emocji).
 Stosunek podmiotu do poczucia Ja
 Samowiedza: motywuje, interpretuje, organizuje procesy intrapersonalne i interpersonalne
 Ja idealne oraz Ja możliwe
 Ja realne, Ja idealne, Ja powinnościowe
 Autoschematy – organizowanie informacji o sobie oraz innych. Interpretacja ludzi w oparciu o wiedzę i
przekonania o sobie samym. Por. J.S. Peirce.
 Samoocena: uogólniona ocena własnego Ja – To, jak postrzegamy samych siebie.
 Samoutrudnianie (kłody pod własne nogi). – Jeśli przewidujemy, że coś nam się nie uda, to już przed tym
wydarzeniem robimy rzeczy, dzięki którym będziemy mogli usprawiedliwić swoją porażkę.

10. Badanie osobowości:

 Badanie obiektywne – rzetelne, standaryzowane; kwestionariusze.
 Badanie projekcyjne – liczy się interpretacja osoby badanej.

 MMPI (1940, 1943):

 o 10 skal klinicznych (hipochondria, depresja, paranoja, hipomania). Normy dla kobiet i mężczyzn.

 Kwestionariusz NEO:
o Teoria Wielkiej Piątki.
o NEO-PI-R: 240 twierdzeń, czynników osobowości…
 Kwestionariusz EPQ-R(S):
o Skala kłamstwa.
o Niska rzetelność skali psychotyzmu.

Podsumowanie:
Teorie typów i cech
Definicja cechy
Paradoks spójności
Teorie osobowości
Mechanizmy obronne ego
Umiejscowanieni poczucia kontroli
Samoskuteczność i samoutrudnianie
Testy obiektywne i projekcyjne