Prof.

SWPS Krystyna Rymarczyk

krystyna.rymarczyk@gmail.com


Wszystko zaczyna się od neuronu.

Wprowadzenie
Najdoskonalszym organem w ciele człowieka jest mózg. To on steruje pracą narządów
i kontroluje nasze działania. Jak to się dzieje, że tak niewielka struktura, ważąca tylko 1350
gram odpowiada zarazem za podstawowe funkcje jak krążenie, oddychanie, czucie, czy ruch,
a jednocześnie za złożone aspekty funkcjonowania człowieka jak zapamiętywanie, czy
podejmowanie decyzji, za nasze człowieczeństwo ?. Okazuje się, że za te wszystkie procesy i
funkcje odpowiada 80 miliardów komórek nerwowych, które łącząc się ze sobą, tworzą
indywidulaną dla każdego sieć połączeń, czyli sieć neuronalną. To właśnie stopień
zróżnicowania tej sieci (jej gęstość) odpowiada za przejawiane zdolności, w tym poziom
inteligencji. Dodajmy, że sieć ta w dużej mierze kształtuje się zależnie od naszego
doświadczenia, od tego jak i czego się uczymy. Tak więc liczba neuronów, która nieznacznie
różni się u każdego z nas, jest uwarunkowana genetycznie, ale liczba połączeń w mózgu,
prawie wyłącznie zależy już od środowiska.



KOMÓRKA NERWOWA

Typowy neuron jest zbudowany z ciała komórki (wraz z jądrem komórki) oraz
odchodzących od niego wypustek: aksonu i dendrytów. To w jądrze komórki zapisana jest
informacja dotycząca funkcji danej komórki nerwowej. Innymi słowy, czy będzie to na
przykład komórka wzrokowa, czy też słuchowa. Na rycyninach poniżej, przedstawiono
schemat oraz obraz dojrzałej komórki nerwowej pozyskany za pomocą współczesnej
mikroskopii.

Ryc.7. Schemat neuronu oraz rzeczywisty obraz: źródło: The Official Journal of the Society for
Neuroscience 19(10):3918-25, 1999; opracowanie własne.

2

Warto wiedzieć
• Tylko 20 z 80 miliardów neuronów, to komórki kory mózgu, pozostała część tworzy
struktury zlokalizowane pod korą, lub w jej wewnętrznych warstwach. Taką strukturą
jest np. móżdżek odpowiedzialny za równowagę.
• Dziecko w chwili narodzin ma większą liczbę neuronów niż osoba dorosła. W
pierwszych miesiącach życia zbędne neurony ulegają zaprogramowanej śmierci. Jest
to tak zwany proces apoptozy. Do dziś nie ustalono znaczenia nadprogramowej liczby
neuronów u noworodków. Prawdopodobne jest, że nadmiar komórek nerwowych
warunkuje powstanie optymalnych połączeń. Jedna z hipotez zakłada, że nadmiar
ułatwia naprawianie wczesnych błędów podczas rozwoju mózgu.
• W okresie adolescencji ubywa około 6 % neuronów, głównie z obszarów kory
przedczołowej, zlokalizowanej tuż nad oczami, która odpowiada za podejmowanie
decyzji, kontrolę impulsów, a także funkcjonowanie społeczne. Zmianom w tym
obszarze przypisuje się nieprzemyślane zachowania nastolatków.
• W okresie późnej dorosłości ubywa dodatkowo około 3 % neuronów, co istotne nie
dotyczy to struktur pnia mózgu, a więc tych odpowiedzialnych za podstawowe
funkcje życiowe.
• Neuron ulega atrofii (śmierci), gdy dochodzi do uszkodzenia jądra komórki. Ma to
miejsce na przykład w wyniku udaru czy urazu mózgu. Dzieje się tak, ponieważ
neurony nie mają zdolności regeneracji i nigdy się nie dzielą. A zatem proces
odzyskania utraconych funkcji polega na uruchomieniu tych obszarów, które do tej
pory pełniły inną funkcję.

3
AKSON
Neurony mają zazwyczaj tylko jeden akson, po którym przewodzone są impulsy
nerwowe. W mózgu osoby dorosłej większość aksonów jest zmienilizowanych tzn. są one
otoczone osłonką mielinową, zbudowaną głównie z tłuszczy (Ryc.8). To właśnie ta osłonka
okazuje się mieć istotne znaczenie dla rozwoju dziecka. Co ważne, proces mielinizacji jest
procesem stopniowym i długotrwałym, ponieważ osłonki mielinowe dość wolno przybierają
na grubości. Oznacza to, że na wypracowanie zmiany, np. na poprawę poznawczego
funkcjonowania dziecka potrzeba czasu i systematycznych ćwiczeń.

Ryc.8. Obraz neuronu z zaznaczonym aksonem (lewa strona) oraz przekrój aksonu z zaznaczoną
mieliną (prawa strona). Zdjęcie wykonane mikroskopem elektronowym.
Źródło: https://portlandchamberorchestra.org/how-does-the-brain-develop; opracowanie własne.

Warto widzieć
• Szacuje się, że włókna zmienilizowane przewodzą impulsy nerwowe, czyli informacje
około 120 m/s, zaś włóknie pozbawione mieliny około 1 m/s. Aby wyobrazić sobie
zwolnione tempo przekazu informacji wystarczy przywołać obraz osoby chorującej na
stwardnienie rozsiane, w którym dochodzi właśnie do ubytków w mielinie. Niestety,
jak dotąd naukowcom nie udało się określić przyczyny występowania tej choroby, ani
też opracować skutecznej metody jej leczenia.
• Inny przykład wolnego tempa mielinizacji to chociażby nieporadne zachowania
ruchowe małego dziecka, ale także brak przyczynowo-skutkowego myślenia
nastolatków. Powszechnie stosowany termin „dojrzewanie mózgu” odnosi się
właśnie do stopnia mielinizacji włókien aksonalnych w mózgu. Innymi słowy osoba
osiąga w pełni dojrzałość mózgu, gdy większość obszarów korowych ulegnie

4
 mienilizacji, a szczególnie kora przedczołowa, która jak już było wspominano,
odpowiada za podejmowanie decyzji. Przyjmuje się, że proces ten ma miejsce około
25 r.ż. Co więcej, wykazano, że proces ten zachodzi szybciej u dziewcząt niż
chłopców, co zgadza się z codziennymi obserwacjami nastolatków obojga płci.

Doniesienia z badań
Ø U wcześniaków stwierdzono niewykształconą mielinę niektórych włókien
aksonalnych w mózgu, w porównaniu do dzieci, które urodziły się w terminie. Jak
dotąd nie określono jednoznacznie, czy późniejsza mielinizacja w pełni kompensuje
skutki przedwczesnych narodzin. Niektóre badania dzieci w wieku szklonym, które
urodziły się przedwcześnie wskazują bowiem, że im krótszy był okres ciąży, tym
głębsze deficyty poznawcze i emocjonalne występowały u uczniów.
Ø W rozwoju mieliny istotne znaczenie odgrywa dotyk. Co ciekawe, nie musi to być
dotyk matki, chociaż wiadomo, że ten dla noworodka jest najlepszy, ale dotyk czuły.
Nawet głaskanie szczoteczką z miękkim włosiem pobudza rozwój mózgu. A zatem
dzieci pozostawione na długie godziny w inkubatorach, pozbawione dotyku, w
przyszłości mogą przejawiać pewne dysfunkcje psychiczne.
Ø W świetle coraz bardziej popularnego tzw. zdrowego stylu żywienia, badacze
dyskutują na ile dieta wegańska, a więc ta pozbawiona zupełnie produktów
pochodzenia zwierzęcego, może mieć wpływ na rozwój mieliny, jak wiemy
zbudowanej głównie z tłuszczy. Prowadzone badania wskazują, że wielonienasycone
kwasy tłuszczowe (np. omega 3) zawarte w mięsie i rybach są niezbędne dla
prawidłowej mielinizacji aksonów. Oczywiście, składniki te znajdują się nie tylko w
produktach pochodzenia zwierzęcego, ale roślinnych. Pytanie jednak pozostaje, czy
nawet w niewielkim stopniu niezbilansowana prawidłowo dieta wegańska może
zaburzyć rozwój dziecka ?.

5
 DENDRYTY
Dendryty, to niezwykłe, charakterystyczne w wyglądzie drzewka, odchodzące od ciała
komórki (Ryc.9 A). Ich niezwykłość polega na tym, że nieustająco ulegają one zmianom.
Dzieje się to za sprawą maleńkich wypustek tzw. kolców dendrytycznych (Ryc.9 B).
Wykazano, że już kilkuminutowy trening, czy to poznawczy czy ruchowy, prowadzi do zmian
w kształcie kolców. Ponieważ kolec dendrytyczny to miejsce, w którym komórka nerwowa
łączy się z inną komórką tworząc synapsę, można powiedzieć, że to od stymulacji zależeć
będzie liczba połączeń w mózgu, czyli gęstość sieci neuronalnej (Ryc.10). Niestety
sporadyczny trening doprowadzi tylko do czasowej zmiany w kolcach. Naukowcy są zgodni,
że liczba kolców nie jest uwarunkowana genetycznie, a środowiskowo.

A Drzewko
dendrytyczne
B

Na dendrytach widoczne są kolce dendrytyczne. Na nich umiejscawia się
Ryc.9. A) Fotografia komórki nerwowej wraz drzewkiem dendrytycznym; B) Fragment drzewka
większość synaps - struktur przy pomocy których neurony się komunikują.
dendrytycznego wraz z kolcami dendrytycznymi. Źródło: udostępniony wykład prof. K. Turlejskiego.

Ryc.10. Schematyczny obraz neuronów tworzących sieci neuronalne.
Źródło: https://theconversation.com/, opracowanie własne.
Warto wiedzieć

6
 • Mózg lubi się uczyć, ale powoli. Okazuje się, że zbyt szybka stymulacja mózgu np.
podczas nauki dużej partii materiału w krótkim czasie, prowadzi do zmniejszenia
kolców, a więc osłabienia połączeń. W konsekwencji uczeń, student, zapamiętuje
informację tylko na chwilę tj. do czasu wykonania testu, według znanej zasady „ZZZ”.
Podobny mechanizm ma miejsce w przypadku przestymulowania dziecka, gdy
wykonuje ono zbyt szybko i zbyt krótko, a do tego różnorodne ćwiczenia.
• W przypadku zaburzeń neurorozwojowych o genetycznym podłożu jak np. w zespole
Downa (ZA), czy zespole kruchego chromosomu (FRAX) stwierdzono wyraźne
nieprawidłowości w budowie kolców dendrytycznych. Typowy kolec dendrytyczny
przypomina mały grzybek. W ZD są one zbyt przysadziste, a w FRAX zbyt cienkie i
długie. A zatem, mózgi osób z niepełnosprawnością intelektualną cechuje niski
poziom IQ, ponieważ odmienna budowa kolców, uniemożliwia tworzenie połączeń
synaptycznych.

Doniesienie z badań
Ø Szeroko pojęty stres, a więc zarówno nieprzyjemne wydarzenia w życiu, ale także
uboga dieta, prowadzi do bardzo szybkiej utraty kolców dendrytycznych.
Ø Badania dzieci wychowywanych w warunkach stresowych tj. bez kontaktu
werbalnego, opieki ze strony rodziców, brak dotyku pokazały, że ich drzewka
dendrytyczne cechowała mała liczba kolców dendrytycznych, a co za tym idzie mała
liczba połączeń neuronalnych (Ryc.11) oraz niski poziom rozwoju intelektualnego,
społecznego i emocjonalnego.

Ryc. 11. Schemat sieci neuronalnej osobników (gryzonie) poddanych bogatej stymulacji (lewa strona)
oraz ubogiej stymulacji/ deprywacji sensorycznej (prawa strona).
Źródło: IBD; opracowanie własne.

7
SYNAPSA
Synapsa to miejsce połączenia dwóch komórek nerwowych, na którym zachodzi proces
wymiany informacji (Ryc.12). Proces ten rozpoczyna się od pobudzenia komórek nerwowych.
Przewodzenie informacji w postaci sygnału elektrycznego jest możliwe dzięki temu, że
wszystkie neurony są elektrycznie pobudliwe, czyli zdolne do generowania i przewodzenia
potencjałów elektrycznych. Pod wpływem dostatecznie silnego bodźca (np. dźwięku)
dochodzi do powstania potencjału czynnościowego/sygnału elektrycznego, który
rozprzestrzenia się wzdłuż aksonu do synaps znajdujących się na zakończeniach aksonu
(Ryc.13).

Dendryt

Kolce dendrytyczne

Synapsa

Ryc.12 Schemat ilustrujący miejsce połączenia dwóch komórek nerwowych.
Źródło: opracowanie własne.

Ryc.13. Schemat ilustrujący przewodzenie informacji miedzy dwiema komórkami nerwowymi.
Źródło: https://pclab.pl/; opracowanie własne.

8
Warto wiedzieć
• Synapsy uczą się, ale powoli, oznacza to, że aby informacja została zapisana na stałe
impuls elektryczny musi wiele razy dotrzeć do synapsy. W praktyce oznacza to, że
musimy wiele razy powtórzyć dany materiał, aby już na zawsze pozostał on w naszej
pamięci. Psychologowie określają ten proces jako konsolidację (tworzenie) śladu
pamięciowego. Jeśli po latach, nie potrafimy odtworzyć np. wzoru z matematyki,
chociaż pamiętamy, że dostaliśmy dobrą ocenę z klasówki, nie oznacza to, że mamy
słabą pamięć, czy zapomnieliśmy wzór, ale raczej, że informacja ta nie zapisała się na
stałe.
• W różnych sieciach/obszarach mózgu zapisane są różne informacje, które nabywamy
w ciągu całego życia. Tak na przykład, informacje dotyczące zdarzeń, w których
braliśmy udział lub też byliśmy ich świadkami (pamięć epizodyczna), zlokalizowane są
głównie w prawym płacie skroniowym. Wystarczyłoby pobudzić ten obszar, by niemal
całe życie przemknęło nam przed przez oczami. A gdzie mieści się zatem wiedza
zdobyta podczas nauki w szkole ? Trudno tu o precyzyjną odpowiedzieć, bowiem to
zależeć będzie od rodzaju informacji; z reguły będą to złożone obszary korowe.
• Zapewne spodziewamy się, że większa gęstość sieci neuronalnej wskazuje na wyższy
poziom inteligencji. I rzeczywiście tak jest, ale dotyczy to osób dorosłych, a nie dzieci.
Większa liczba połączeń u małego dziecka świadczyć może o jego zaburzonym
rozwoju. Taki obraz cechuje np. dzieci z autyzmem, w mózgu których istnieje wiele,
ale słabych i nieefektywnych połączeń.

Doniesienia z badań.
Ø Wykazano, że nauka drugiego języka, nauka gry na instrumencie muzycznym, ruch to
aktywności, które wspomagają proces tworzenia połączeń synaptycznych tak w
okresie rozwojowym jak i w okresie dorosłości.

9
 NEUROPRZEKAŹNIKI
Neuroprzekaźniki, inaczej neuromodulatory, to związki chemiczne pełniące kluczową
rolę w organizmie człowieka. Ich funkcja może być tak pobudzająca jak i hamująca (Ryc.14)
poniżej). Tak na przykład, dopamina odpowiada za dobry nastrój, utrzymanie uwagi,
mobilizuje organizm do działania. Neuroprzekaźniki gromadzone są w komórkach
nerwowych w pęcherzykach synaptycznych (Ryc. 15), a następnie pod wpływem impuls
elektrycznego zostają uwalniane do synapsy. Innymi słowy, stymulują one działanie innych
komórek do pracy.

Ryc. 14. Funkcje i symptomy niedobory wybranych neuroprzekaźników.
Źródło: https://kwejk.pl/; opracowanie własne.

Ryc. 15. Schemat obrazujący proces uwalniania neuroprzekaźnika.
Źródło wg. Wiśniewski, 1994; opracowanie własne.

10

Warto wiedzieć
• Obecnie znanych jest ponad 70 różnych neuroprzekaźników.
• Ich brak, niedobór, ale także nadmiar niesie ze sobą poważne konsekwencje dla
organizmu. Przykładem może być tu depresja, schizofrenia, czy padaczka.
• W przypadku depresji mówimy o niedoborze dopaminy, i/lub serotoniny i adrenaliny.
Depresja to choroba układu nerwowego, która wymaga leczenia farmakologicznego
mającego na celu wzrost stężenia dopaminy, i/lub serotoniny i adrenaliny, w
przestrzeni synaptycznej. Osobom w depresji (i nie tylko) zaleca się także aktywność
fizyczną, ponieważ jak już wspomniano, prowadzi ona do wytworzenia nowych
kolców dendrytycznych (Rys.9B), a więc nowych połączeń neuronalnych w mózgu.
Stan depresyjny to silny stres dla organizmu, który niszczy kolce dendrytyczne, stąd
też zalecenia ruchu.
• W przypadku dzieci depresja nie będzie się objawiać tak jak u dorosłych apatią,
smutkiem, czy brakiem motywacji do działania. Przeciwnie, mogą pojawić się
zachowania nieakceptowane społecznie, agresja oraz autoagresja (samookaleczanie).
Przykładowo, dotychczas wzorowy uczeń lekceważy polecenia nauczyciela, opuszcza
się w nauce, zaczyna kraść. Zazwyczaj jest to reakcja na sytuację w domu, chociaż u
nastolatków może być to pierwszy sygnał głębokiej depresji, z którą przyjdzie mu się
zmagać przez kolejne lata. Najmłodsze dziecko, u którego zdiagnozowano depresję
miało 5 lat.
• Epilepsja to choroba wynikająca z zaburzonej równowagi neuroprzekaźników. Niski
poziom neuroprzekaźników hamujących, sprawia, że z pozoru błahy bodziec, jak błysk
światła, czy dźwięk, może wywołać napad padaczki.
• Każda z wymienionych grup dzieci, wymaga konsultacji medycznej oraz odpowiedniej
terapii, także psychologicznej. Zbyt późne wdrożenie leczenia skutkuje utrwaleniem
„błędnych” szlaków neuronalnych, co prowadzi niestety do pogłębienia choroby.

11
Doniesienia z badań
Ø W mózgu człowieka za odczuwanie przyjemności odpowiada grupa struktur
określanych jako układ nagrody. Układ ten aktywuje się głównie w sytuacjach
zaspokajania popędów np. głodu, pragnienia, popędu seksualnego, a także wtedy gdy
odczuwamy przyjemność np. podczas spaceru, czy czytania książki. W mózgu
wydziela się wtedy dopamina.
Ø Substancje psychoaktywne, dopalacze, narkotyki z różną siłą stymulują układ
nagrody, prowadząc do nadprodukcji dopaminy, wynikiem czego są halucynacje,
podobne do tych, jakie występują w schizofrenii.
Ø Dzieci i młodzież tak łatwo mogą uzależnić się od substancji psychoaktywnych jak i na
przykład od pornografii, jedzenia, czy samookaleczania.
Ø Jak dotąd nie opracowano leków, które wyłączałyby aktywność układu nagrody
wybiórczo na nadprodukcję dopaminę związaną z uzależnieniem. Operacyjne lub
farmakologiczne wyłączenie układu nagrody skutkowałoby zaniechaniem
jakichkolwiek czynności przez człowieka i doprowadziłoby do jego śmierci.
Ø I kończąc ten trudny temat sięgnijmy po kawałek czekolady. Jak się bowiem okazuje,
to właśnie czekolada w naturalny sposób podnosi poziom serotoniny, zwanej
hormonem szczęścia.

LITERATUTA POLECANA:
§ Rostkowski, J. (2012). Rozwój mózgu człowieka w cyklu życia. Aspekty
bioneuropsychologiczne. Wyd. Difin.
§ Rymarczyk, K. (2015). Neurofizjologiczne uwarunkowania rozwoju dziecka (s.
80-109). W: Piotrowicz, R. (red.). Interdyscyplinarne uwarunkowania rozwoju
małego dziecka. Wybrane zagadnienia. Wydawnictwo Akademii Pedagogiki
Specjalnej, Warszawa
§ Spitzer, M. (2007). Jak uczy się mózg. Wyd. PWN.

12