Krystyna

Rymarczyk
Prof. Uniwersytetu SWPS
psycholog, specjalizacja: neuropsychologia

FUNKCE POZNAWCZE

Rozwój poznawczy dziecka to przede wszystkim rozwój umiejętności spostrzegania,

zapamiętywania i przetwarzania informacji dochodzących do niego z otoczenia. Te zdolności
określane są w psychologii jako funkcje/ procesy poznawcze (Rys.28).
PROCESY POZNAWCZE

Percepcja

Uwaga

Pamięć

Kontrola
poznawcza

Ryc. 28. Elementy procesów poznawczych. Opracowanie własne.

Procesy te, a szczególnie kontrola poznawcza (znana także jako kontrola wykonawcza)
odnoszą się do grupy procesów wysokiego rzędu, za które w dużej mierze odpowiada
wspomniana kora przedczołowa, a zatem poziom tych zdolności będzie się zmieniał z
wiekiem dziecka. W badaniach psychologicznych udowodniono, że wysoki poziom kontroli
poznawczej związany jest z osiągnięciami szkolnymi, szczególnie w zakresie czytania i
matematyki. Istotne składowe kontroli poznawczej przedstawiono poniżej.

Płat czołowy - funkcje

n  planowanie
n  stawianie sobie celów i ich
realizacja
n  inicjowanie działania
n  podejmowanie decyzji
n  monitorowanie działania
n  przewidywanie konsekwencji
działań oraz umiejętność ich
modyfikacji

n  kontrola emocjonalna
n  zdolność mówienia

n  planowanie i wykonywanie ruchu

 ü Pamięć operacyjna, związana jest z umiejętnością czasowego przechowywania i
zarządzania informacjami podczas uczenia się i wykonywania zadań poznawczych.
Innymi słowy, aby rozwiązać dane zadanie, uczeń musi zapamiętać polecenie (to
pamięć krótkotrwała), a także wydobyć pewne informacje z pamięci
długoterminowej. Jest to więc pamięć informacji istotnych dla wykonania
danego zadania.
ü Hamowanie poznawcze to umiejętności selekcji nieistotnych informacji
środowiskowych, anulowania reakcji pierwotnych i selektywnej koncentracji
uwagi na ważnych informacjach znajdujących się w pamięci. Innymi słowy,
dziecko podejmuje działania na podstawie decyzji, a nie impulsu.
ü Elastyczność poznawcza to umiejętność, która wiąże restrukturyzacji wiedzy i
informacji w oparciu o zmieniające się wymogi sytuacyjne. Innymi słowy dziecko
potrafi dostosować się do nowych zasad.

REGULACJA EMOCJI
U człowieka, w odróżnieniu od zwierząt nie sposób rozważać zagadnienia emocji bez
powiązania go z kontekstem społecznym. Uważa się, że to przede wszystkim kora
przedczołowa (Ryc. 6), a szczególnie jej brzuszno-przyśrodkowa jej część może stanowić
neuronalne podłoże dla wszystkich spostrzeganych i doświadczanych emocji (Lindquist i in.,
2012; Phan i in., 2002). I tak, aktywność przyśrodkowych części kory przedczołowej
wykazano podczas przeżywania smutku, radości, złości oraz wspominania odrażających
zdarzeń. Uważa się, że to przede wszystkim aktywność tej kory odzwierciedla aktywność
mechanizmu interpretacji znaczenia bodźca (za: Wronka, 2012, s. 80), tj. poznawcze
przetwarzanie emocji jak też procesy związane z świadomością przeżywanych emocji.





Udział wyżej wymienionych struktur w procesach regulacji zachowań afektywnych oraz
społecznych został dobrze udokumentowany w literaturze neuropsychologicznej, min. w
opisie słynnego już przypadku pacjenta Phineasa Gage’a (za: Damasio, 1999). Pracował on w
kamieniołomach przy kruszeniu skał umieszczając dynamit w wydrążonych otworach skały za
pomocą metalowego drąga. Nieszczęśliwie dla niego, któregoś dnia ładunek przedwcześnie
odpalił i metalowy drąg wbił się w czaszkę, uszkadzając przede wszystkim przednią, oczodołową
część mózgu. Co ciekawe, Phineas przeżył, ale wypadek ten spowodował całkowitą zmianę jego
osobowości. Ze spokojnego, dobrze ułożonego, pracowitego, odpowiedzialnego człowieka stał
się nieznośnym wulgarnym, nieodpowiedzialnym, podlegającym kaprysom, nie liczącym się z
innymi.
Co więcej, okazało się, że nie był on w stanie zrealizować żadnych swoich planów.
Nietrudno sobie wyobrazić konsekwencje tego stanu rzeczy: utracił on nie tylko pracę ale też i
zaufanie oraz możliwość normalnego funkcjonowania w rodzinie i w środowisku społecznym.
Rozległe uszkodzenie brzuszno-przyśrodkowej części płata czołowego wywołało szereg
deficytów w regulacji emocji, w tym zaburzenia afektu, brak autorefleksji, introspekcji i
samoświadomości emocji.

Przypadek Phineasa Gage’a

n  brak samokontroli
n  impulsywność (agresja)
n  nadpobudliwość
n  labilność emocjonalna
n  stępienie emocjonalne
n  brak zainteresowania
otoczeniem i innymi
osobami
Brzuszno -
przyśrodkowa kora
przedczołowa

Kontrola emocji; regulacja zachowań

emcjonalnych


 Współcześnie przyjmuje się, że ze względu na połączenia kora przedczołowa pełni
modulującą rolę w stosunku do struktur układu limbicznego tj. ciała migdałowatego, innymi
słowy hamuje natychmiastowe emocjonalne reakcje (np. złości) wynikające z automatycznej
aktywności ciała migdałowatego. Potwierdzają to wyniki badań, w których wykazano, że
metabolizm glukozy w korze przedczołowej jest odwrotnie proporcjonalny do tempa
metabolizmu glukozy w ciele migdałowatym (Abercrombie i in 1998), co więcej okazało się,
że uruchomienie poznawczej strategii regulacji emocji prowadzi do dezaktywacji ciała
migdałowatego (Beauregard, Levesque, Bourgouin 2001). Z drugiej strony, modulująca rola
kory przedczołowej może wynikać z faktu, że ciało migdałowate ulega pobudzeniu na
bodźce, które są bardziej "emocjonalne" na poziomie zmysłowym, a rzadziej na te, które
wymagają poznawczej oceny. Powyższe założenie pozostaje w zgodzie z wynikami badań
pacjentów z uszkodzeniem kory oczodołowej, u których występują zaburzenia zachowań
społecznych. Warto dodać, że pacjenci Ci są w stanie dokonać właściwej oceny danej sytuacji
społecznej, zdają sobie sprawę ze swoich niepowodzeń, jednak w realnych sytuacjach
życiowych podejmują zupełnie nieadekwatne decyzje (za: Grabowska, Jaśkowski, Seniów,
2008).

Układ limbiczny
Ciało migdałowate/
amygdala

Warto wiedzieć

Uczniowie, u których występują zaburzenia kontroli poznawczej mogą przejawiać

różnego rodzaju problemy rzutujące na ich wyniki w nauce i zachowanie. Najczęściej
występujące to:

• Problemy w skupieniu uwagi. W zachowaniu dziecka widoczne jest np.:

o zamyślanie się
o zapominanie o posiadaniu przyborów do lekcji
o zapominanie prac domowych
o brak reakcji tj. nie reagowanie na polecenia nauczyciela.
• Zaburzenia selektywności uwagi. Dziecko ma problem w przełączania się między
zadaniami, odnajdywaniu reguł, słabo radzi sobie w zadaniach testowych. W
odniesieniu do tej grupy dzieci istnieje konieczność:
o stosowania wielokrotnie częstszych powtórzeń
o wyraźniejszego podkreślania informacji ważnych
o przypominania o zadaniu - starsi uczniowie odwlekają wykonanie zadań do
ostatniej chwili, często mobilizują się do pracy tuż przed końcem semestru.
• Impulsywność. W tym wypadku widzimy, że dziecko:
o często przerywa innym
o odpowiada nie pytane
o mówi nieprzemyślane komentarze
o przepycha się w kolejkach.
• Zaburzenia hamowania objawia się głównie trudnościami z powstrzymywaniem się
przed natychmiastową realizacją pomysłu. W zachowaniu dziecka widoczne jest:
o ciągłe przemieszczanie się np., po klasie, korytarzu
o potrzeba wiercenia się w ławce, stukania palcami czy mówienie do siebie.
• Jeśli w szkole, zachowanie dziecka wyraźnie odbiega od zachowania innych dzieci tzn.
nie potrafi się skupić na zadaniu, jest nieustająco pobudzone, przez co dezorganizuje
lekcję, warto zasugerować rodzicom konsultację u psychiatry dziecięcego. Badania
 wskazują, że to nauczyciel, a nie rodzić, jako pierwszy zauważa niepokojące
zachowania dziecka z ADHD1.

JAK WZMOCNIĆ FUNKCE POZNAWCZE DZIECKA ?.

Jak pokazują badania, aby u dziecka wzmocnić procesy uwagi, pamięci czy hamowania
nie od razu trzeba specjalistycznych sprzętów, programów komputerowych czy
wyrafinowanych zadań. Poniżej zaproponowane zostały te rodzaje ćwiczeń, których
wartość wykazano w naukowych publikacjach.

Niektóre z proponowanych rodzajów ćwiczeń są bardzo proste, wręcz trywialne, inne

bardziej złożone. Istotne jest jednak, aby:
1. dopasować zadanie do możliwości dziecka, ale co ważne, aby wymagało one
pewnego wysiłku z jego strony;
2. modyfikować ćwiczenia, aby nie powtarzać dokładnie tych samych zadań;
3. zmienić rodzaj zadania w sytuacji pojawiania się u dziecka automatyzmu.

RODZAJE ĆWICZEŃ
• Ćwiczenie typu „działaj – stop”. Tego rodzaju ćwiczenia wzmacniają procesy
hamowania, dziecko bowiem musi powstrzymania się od natychmiastowej reakcji.
ü Prosimy ucznia, aby podniósł rękę na pokazywany kolor czerwony, a nie reagował
na kolor niebieski. Następnie zmieniamy znaczenie kolorów.
ü Prosimy ucznia, aby stuknął jeden raz, gdy usłyszy jedno stukniecie, a gdy usłyszy
dwa stuknięcia, żeby nie stukał w ogolę (czyli aby powstrzymał się od reagowania.
Seria zadań: 1-1-2-1-2-2-2-1-1-2.

• Wykonywanie tzw. konfliktowych instrukcji. Tego rodzaju zadanie rozwija zdolność

utrzymywania reguły zadania mimo interferencji.

1
Przyjmuje się, że zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ang. Attention Deficit/Hyperactivity
Disorder, ADHD-) jest zaburzeniem wielowymiarowym, w którym zaburzenia dotyczą zarówno
zachowania dziecka, jak i jego funkcjonowania poznawczego. Jest to zaburzenie, w którym stwierdza
się: nieprawidłowości w budowie mózgu, zaburzenia równowagi neuroprzekaźników oraz zmiany w
obrębie materiału genetycznego.
 ü Prosimy ucznia, aby stuknął w stół jeden raz, gdy nauczyciel stuknie dwa razy oraz
aby stuknął dwa razy, gdy usłyszy jedno stukniecie. Seria prób: 1-1-2-1-2-2-2-1-1-
2.
• Ćwiczenie pamięci operacyjnej.
ü Zdaniem dziecka jest zapamiętanie 3 słów np. jabłko-samochód-okulary. Po
upływie 5 minut pytamy jakie to były słowa. W międzyczasie uczeń wykonuje inne
zadanie.
ü Na kartce rysujemy cztery kwadraty. Mówimy uczniowi, że będziemy wskazywać
je w określonej kolejności. Uczeń ma uważnie obserwować, co robi nauczyciel, a
gdy skończy – powtórzyć sekwencję w odwrotnej kolejności. Seria: a. 2-4-3, b. 3-4-
2-1, c. 1-4-2-3-4.

• Ćwiczenie „fluencji słownej”. Przyjmuje się,̨ że wykonanie zadania angażuje funkcje

mowy, pamięci i kontrolę wykonawczą. Zwykle wykonuje się je w czasie 1 minuty2.
Każdego dnia warto zapisać wynik ucznia.
ü Zadaniem ucznia jest generowanie słów na daną literę np. P lub F (odpowiednio
wysoka i niska frekwencja występowania słów w polskim języku).
ü Zadaniem ucznia jest generowanie słów z danej kategorii np. zwierzęta lub
kwiaty, a kolejno kategorie można zawężać np. tylko zwierzęta dzikie.
ü Zadaniem ucznia jest generowanie słów z kategorii z podaniem dwóch ograniczeń
np. zwierzęta, żyjące w Polsce, ale te nieużyteczne przez człowieka.
ü Zadaniem ucznia jest generowanie słów naprzemienne z dwóch różnych
kategorii: np. zwierzęta-rośliny; owoce-meble itp.

• Ćwiczenie fluencji niewerbalnej. To zadania usprawnia pamięć, kontrolę wykonawczą
oraz zdolności wzrokowo-przestrzenne.
ü Zadanie 1 rząd: połącz kropki 4 liniami.
ü Zadanie 2 rząd: połącz puste kropki 4 liniami.
ü Zadanie 3 rząd: połącz naprzemiennie puste i wypełnione kropki 4 liniami.

2
W przypadku osób dorosłych norma to 17 słów wymienionych w ciągu minuty. Zwykle kobiety
podają więcej słów, a Panowie mniej.
 Błąd: powtórzenie

Błąd: 5 linii Błąd: powtórzenie

Błąd zasady Błąd: powtórzenie

• Ćwiczenie „przełączania”- ćwiczenie, w którym dziecko trenuje uwagę oraz

elastyczność poznawczą. W oryginale jest to tzw. Test łączenia Punktów.
ü Zadanie wstępne: łączenie linią kolejno następujących po sobie elementów a) liter,
b) cyfr.
ü Zadanie właściwe: łączenie linią naprzemiennie elementów z dwóch kategorii tj. A-
1-B-2-C-3 itd.
o w sytuacji, gdy dziecko ma problem z cyframi lub literami, elementy te można
zastąpić obrazkami z różnych kategorii np. zwierzęta-rośliny itp.

B
A 5 4

6
1 C
2
3 D
7
• Ćwiczenie „wg reguły”. Ćwiczenia tego typu rozwijają szeroko pojętą kontrolę
poznawczą tj. zdolność hamowania, przełączania, dedukcji.
ü Zadaniem ucznia jest połączenie przedmioty według wskazanego kryterium, np.
koloru. Po trzech poprawnie dopasowanych elementach nauczyciel zmienia
kryterium na kształt.

ü Zadanie, w którym uczeń musi połączyć przedmioty według wskazanego kryterium,

np. koloru lub kształtu, ale z uwzględnieniem informacji dodatkowej, np. jeśli
przedmiot jest w ramce to zasada będzie ….
• Ćwiczenie „Znajdź regułę”.
Zadania dla starszych uczniów
• Uzupełnianie stereotypowych zdań. Ćwiczenia tego typu rozwijają zdolność
hamowania.
ü Zadanie wstępne: prosimy ucznia, aby najszybciej podał słowo, które najlepiej
uzupełni przeczytane zdanie (wyćwiczone), np. gdyby kózka nie skakała, to by
nóżki nie ... (złamała).
ü Zadanie zasadnicze: prosimy ucznia o szybkie dokończenie zdania, ale takim
słowem, które nie będzie pasowało do początku zdania, ma być to słowo
niezwiązane z początkową treścią; przykład: cicha woda brzegi ... (podmywa), oko
za oko, ząb za ... (rękę), wolność Tomku w swoim ... (samochodzie).

• Ćwiczenie „uczenie na błędach” odnosi się do odnajdywania reguły. To zdanie, które

w oryginale pochodzi z amerykańskiego testu tzw. Testu Sortowania Kard, uważane
jest za jedno z diagnostycznych w kontekście funkcji płata przedczołowego tzw.
uczenia się na błędach. Wykazano np., że osoby z niskim poziomem inteligencji,
osoby uzależnione nie potrafią zmienić raz przyjętej reguły.
ü Zadanie wstępne: dziecko przyporządkowuje zgodnie z podaną przez nauczyciela
zasadą np. koloru, kształtu lub liczby, kolejne 10 kart.
ü Zadanie zasadnicze: dziecko nie wie jaka jest reguła. Załóżmy, że przyjęta reguła
to kolor. Jeśli dziecko przyporządkuje wg innej reguły mówimy: błąd. Po 10
kartach następuje zmiana reguły. Ponownie dziecko musi odgadnąć regułę
przyporządkowania kart.
o Z czasem ćwiczenie to, dziecko powinno wykonywać lepiej, co będzie
świadczyć o lepszym hamowaniu, a tym samym rozwoju funkcji jego
poznawczych.

Martyca

Jedna z
kolejnych kart
• Ćwiczenie „hamowanie”. Ten test, znany w psychologii jako Test Stroopa bada
zdolność hamowania nad automatyzmami. Wykonywanie tego testu także w wersji np.
zwierzęta/kolory wzmacnia wszystkie wspominane wyżej funkcje płata
przedczołowego. Warto ten test wykonać samemu, aby poczuć jak silne automatyzmy
nami kierują.
ü Zadanie wstępne - dziecko rozpoczyna od przeczytania nazw kolorów
ü Zadanie właściwe – nazwanie kolorów napisanych słów.

ŻÓŁTY NIEBIESKI CZARNY

ZIELONY SZARY CZERWONY
BIAŁY BRĄZOWY SZARY
ZIELONY ŻÓŁTY CZERWONY
ŻÓŁTY NIEBIESKI CZARNY
ZIELONY SZARY CZERWONY
BIAŁY BRĄZOWY SZARY
ZIELONY ŻÓŁTY CZERWONY

• Ćwiczenie „podobieństwa” Ćwiczenie to wzmacnia zdolność abstrahowania i

uogólniania, ale także pamięci operacyjnej.
ü Zadaniem dziecka jest podanie kategorii do której należą dwa podane słowa, np.
o stół - krzesło /meble/
o jabłko - śliwka /owoce/
o radio - telewizor /środki przekazu/
o czapka – pończochy /ubranie/
o ślub – pogrzeb /ceremonie, uroczystości/

• Ćwiczenia na dedukcję. W psychologii przyjmuje się, że są to ćwiczenia do pomiaru
tzw. inteligencji płynnej (wrodzonej), a nie skrystalizowanej (nabytej wiedzy).

Źródło: ćwiczenia udostępnione na stronie https://www.nordcollective.com/; opracowanie własne.


LITERATURA
§ Hinz, M. Karty pracy na koncentrację. Wyd. Harmonia
§ Mechło, P., Kosmala, R. Trening intelektu dla dzieci. Wyd. Sensus
§ Mechło, P., Grzelka, J. (2014). Trening intelektu. Wyćwicz pamięć, koncentrację i kreatywność
w 31 dni. Wyd. Helion
§ Jochim, K., Nowak, M., Woźniak, M. Ćwiczenia pamięci i innych funkcji wykonawczych. Źródło
https://en.calameo.com/books/00554389090e5420c5014
§ Nordengen, K. (2019). Mózg ćwiczy, czyli jak utrzymać umysł w dobrej formie. Wyd.
§ Marginesy
§ Wyszukiwarka Google/Grafika_ hasło do wpisania: executive function children test