Upośledzenie, opóźnienie, niedorozwój.

Różne aspekty postrzegania

niepełnosprawności umysłowej. Definicje, podziały, rodzaje, charakterystyka.
Jak pracować z osobami z upośledzeniem umysłowym i kształtować
samodzielność w działaniu?

Drogi Rodzicu!

Zapraszam do zapoznania się z opracowanym materiałem, dotyczącym niepełnosprawności

intelektualnej. Postaram się przedstawić temat, by umożliwić uzyskanie potrzebnych informacji
oraz spojrzeć na zagadnienie z szerszej perspektywy. Przyjemnej lektury!

Niepełnosprawność intelektualna jest bardzo złożona, dlatego jest różnie definiowana.

Pojęcie niepełnosprawność intelektualna, zostało przyjęte w teorii, praktyce zamiast upośledzenia
umysłowego.
Powodem, dla którego wprowadzono nazwę niepełnosprawności intelektualnej, stał się mniej
stygmatyzujący charakter nazwy, a także proces włączania osób z upośledzeniem umysłowym w
środowisko osób niepełnosprawnych. Ma to wspomóc dostrzeganie różnego rodzaju
niepełnosprawności, integrację z otoczeniem oraz stwarzanie odpowiednich warunków.

Upośledzenia umysłowe są wywołane swoistymi cechami genetycznymi, spowodowane

odchyleniami chromosomowymi oraz czynnikami pochodzenia zewnętrznego.
Upośledzenie umysłowe wg definicji WHO (Międzynarodowa Organizacja Zdrowia),
charakteryzuje się funkcjonowaniem intelektualnym istotnie poniżej przeciętnej. Towarzyszy mu
obniżenie zdolności przystosowania społecznego. Występuje na początku okresu rozwojowego.
„Istotne” oznacza wskaźnik inteligencji, który różni się od przeciętnej o więcej niż 2 odchylenia
standardowe. Sformułowanie „w okresie rozwojowym” - czynnik patogenny (zaburzeniowy), działa
do 18 roku życia.
Upośledzeniu towarzyszą istotne ograniczenia w funkcjonowaniu przystosowawczym,
przynajmniej w dwu z wymienionych sprawności:
- komunikowanie się słowne
- porozumiewanie się
- samoobsługa (troska o siebie)
- sprawności interpersonalne
- korzystanie ze środków zabezpieczenia społecznego
- kierowanie sobą
- zdolności szkolne
- praca
- sposoby spędzania wolnego czasu
- troska o zdrowie
Podziału upośledzenia umysłowego dokonano na podstawie liczby odchyleń standardowych od
średniej w pomiarze sprawności intelektualnej (iloraz inteligencji 100 w Skali Wechslera).
Wyróżnić możemy następujące stopnie upośledzenia:
- upośledzenie umysłowe lekkie – iloraz inteligencji 69-50
- upośledzenie umysłowe umiarkowane- iloraz inteligencji 49-35
- upośledzenie umysłowe znaczne- iloraz inteligencji 34-20
- upośledzenie umysłowe głębokie- iloraz inteligencji poniżej 20
 O kształcie istoty ludzkiej decyduje DNA zawarte w jądrze komórek organizmu. Zbudowane jest z
dwu nici chromosomów, na których znajdują się geny. Geny przenoszą informację genetyczną w
zapłodnionej komórce jajowej z jednego pokolenia do następnego. Są odpowiedzialne za podział
komórek, wytwarzanie białek.
Anomalie (odchylenia) chromosomowe spowodowane są różnymi czynnikami: promieniowaniem,
lekami, wirusami, chemikaliami, jak również procesem starzenia się organizmu. Wiele z chorób
genetycznych objawia się jako ciężkie kalectwa fizyczne oraz umysłowe. Geny powodujące
zaburzenia są przekazywane potomstwu zgodnie z zasadami sformułowanymi przez Mendla, tak jak
wszystkie inne geny odpowiedzialne za poszczególne cechy.

Jednym z przykładowych upośledzeń jest: Trisomia chromosomu 21, znane jako Zespół Downa
Obecność dodatkowego chromosomu 21 jest przyczyną najczęściej występującym,
niezrównoważonym odchyleniom chromosomowym. Występuje częściej we wczesnych okresach
rozwojowych zygoty i zarodka, w wielu przypadkach ulega poronieniu samoistnemu we wczesnym
okresie ciąży. Częstość jej występowania jest wyższa wśród potomstwa kobiet po 35 roku życia.
Charakterystyczne cechy wyglądu osób z Zespołem Downa to:
- szczególny wygląd twarzy o płaskim profilu
- skośne ustawienie szpar powiekowych
- płaska nasada małego nosa
- usta są otwarte, kąciki ust skierowane ku dołowi, bardzo często wysunięty język, żuchwa mała.
- czaszka krótka o zmniejszonym obwodzie
- małe, nisko osadzone, często zniekształcone. małżowiny uszne, szyja krótka, dłonie krótkie i
szerokie.
- często niedorozwój zewnętrznych narządów płciowych.
Upośledzenie umysłowe występuje zazwyczaj w stopniu umiarkowanym. Iloraz inteligencji -
poniżej 50. Dzieci uczęszczają do specjalnych ośrodków wychowawczych.

Niepełnosprawność intelektualna – różne definicje.

W podejściu klinicznym niepełnosprawność intelektualna - traktowana jako trwały, niezmienny stan
odporny na inne niż biologiczne oddziaływania.
Z kolei z punktu widzenia rozwojowego niepełnosprawność intelektualna jest rozpatrywana jako
niepowodzenie w rozwoju człowieka. Traktuje się ją nie jako zaburzenie organiczne, a
psychologiczne, stan, który występuje na skutek nieprawidłowego procesu rozwojowego.
Charakterystyczne dla tego procesu jest zablokowanie funkcji poznawczych.
W perspektywie społecznej niepełnosprawność intelektualna jest rozpatrywana pod kątem
odbiegających od norm zachowań, które są uważane jako zachowania upośledzone.
Amerykańskie Towarzystwo Niedorozwoju Umysłowego (AAMR) opublikowało definicję
niepełnosprawności intelektualnej w perspektywie wieloaspektowej.
"Niepełnosprawność intelektualną cechuje istotnie niższym, niż przeciętnym funkcjonowaniem
intelektualnym z jednocześnie współwystępującym ograniczeniem w zakresie dwóch lub więcej
spośród następujących umiejętności poznawczych: porozumiewania się, samoobsługi, trybu zajęcia
domowego, uspołecznienia, korzystania z dóbr społeczno – kulturalnych, samodzielności, troski o
zdrowie i bezpieczeństwo, umiejętności szkolnych, organizowania czasu wolnego i pracy.
Niedorozwój umysłowy ujawnia się przed 18 rokiem życia.

Charakterystyka osób z lekkim stopniem niepełnosprawności intelektualnej

Osoby upośledzone w stopniu lekkim cechuje łagodna forma niedorozwoju umysłowego.
Zaburzone są przede wszystkim czynności poznawcze:
- spostrzeganie
- wyobraźnia
- pamięć
- uwaga
- myślenie i orientacja społeczna
Skutkiem tego, spostrzegają wolniej, mniej dokładnie, o węższym zakresie. Wyobrażenia są mniej
dokładne, osłabione procesy pamięciowe. Nie rozumieją wielu słów, w tym wielu symbolizujących
przedmioty, skomplikowane zjawiska. Często mają trudności w wyrażaniu swoich myśli,
rozumieniu wypowiedzi innych osób. Nie zauważają istotnych różnic, czy podobieństw między
przedmiotami. Powoduje to trudności w ocenianiu, wnioskowaniu. Często nie rozumieją
skomplikowanych zjawisk, trudnych sytuacji. Nie potrafią sobie z nimi poradzić. Nie podejmują
działań z własnej inicjatywy, naśladują zachowania innych. Nie wykorzystują doświadczenia w
rozwiązywaniu problemów. Pracują metodą prób i błędów. W działaniu brak im planowości,
inwencji, samodzielności. Często podejmują działania zależnie od nastroju, emocji, nie potrafią
przewidywać skutków decyzji. Sfera emocjonalna jest niezrównoważona.
Przykładem lekkiego stopnia upośledzenia umysłowego jest odchylenie od normy rozwojowej,
funkcji: spostrzegania, myślenia, pamięci, orientacji społecznej oraz uczenia się.
Łatwo zauważyć tzw. dyfuzyjny, całościowy charakter niedorozwoju, obejmujący sfery
osobowości:
- zachowanie
- myślenie
- mowę
-motorykę
Najbardziej upośledzona jest funkcja myślenia abstrakcyjnego; procesy analizy, syntezy,
uogólnienia. Bardzo często występuje niedorozwój mowy, zaburzenia motoryki, które w znacznym
stopniu wiążą się ze stopniem upośledzenia.
Charakterystyczne cechy upośledzenia umysłowego:
- schematyzm
- bezwład myślenia
- obniżony krytycyzm.
W procesach myślowych brakuje związku przyczynowo-skutkowego. Dzieci mają problemy, by
wyodrębnić sens zdarzeń, tracą, gubią „wątki”. Problemowym staje się rozumienie nowo
poznawanych zadań. Pojawiają się trudności w wykonywaniu jednej i kolejno następnej czynności
umysłowej, często brak pomysłowości. Nie potrafią znaleźć rozwiązań problemów, są bierne
myślowo, nie wykazują zainteresowań poznawczych. Wszystkie w. w. zachowania można
najczęściej zauważyć w edukacji, dziecko nie potrafi samodzielnie dokonać wyboru.
Warto przedstawić charakterystykę dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, biorąc pod
uwagę proces uczenia się wg H. Bacha:
- opanowany materiał - zawężony - dzieci są zdolne do przyswojenia konkretów, mających związek
z potrzebami;
- zdolność do abstrakcji zredukowana - zainteresowanie dzieci wywołują zjawiska związane z
motoryką i sensoryką;
- możliwość kategoryzowania (porządkowania) przyswojonego materiału są ograniczone – dzieci
korzystają pomocy;
- proces uczenia się spowolniony, ograniczony czasowo, nieregularna dynamika uczenia się;
- spontaniczność słaba, nieokreślona- dzieci potrzebują permanentnej (stałej) stymulacji
Nie trudno zaobserwować, że u podstaw wymienionych przez H. Bacha, na właściwości uczenia
się składają się różne procesy umysłowe, nie jedynie myślenie! Są one powiązane.
Dodatkowymi objawami oligofrenii (upośledzenia umysłowego), mogą być nieprawidłowości w
budowie głowy, twarzy, dysproporcje ciała oraz zaburzenia wzroku, słuchu, innych zmysłów.
Osoby są upośledzone w dziedzinie przeżywania uczuć wyższych (społecznych, moralnych,
estetycznych i patriotycznych, itp.)

Adaptacja programu nauczania do pracy z uczniem z lekką niepełnosprawnością intelektualną

Dążenie dzieci do integracji ze zdrowymi rówieśnikami jest bardzo odczuwalne, jednak jeszcze
bardziej dążenie rodziców. Czasami tylko po to, by ukryć odmienność dziecka.
Najistotniejszym jest kierowanie się w pracy powszechnie przyjętymi zasadami ortodydaktyki –
pomocy opartej na życzliwości, kształtowaniu przyjaznej atmosfery, aktywności w nauce,
wyższości wychowania nad nauczaniem, indywidualizacji i odpowiednim doborze treści
kształcących.
Dziecko z lekką niepełnosprawnością intelektualną w pełni może aktywnie uczestniczyć w
zajęciach edukacyjnych, pomimo tego że niektóre treści mogą być mało istotne, niezrozumiałe,
ponieważ wykraczają poza możliwości intelektualne.
Uczeń często staje się aktywnym pomocnikiem w wykonywaniu doświadczeń. W wielu
przypadkach, pracując zespołowo potrafi efektywnie współpracować.
Procesy wychowawcze, edukacyjne muszą być przemyślane. Dzieci z lekką niepełnosprawnością
intelektualną mogą realizować obowiązek nauki w szkołach masowych.
Warto wyróżnić na forum grupy nawet minimalny sukces dziecka. Mobilizuje to do podejmowania
działań, dalszych starań, buduje poczucie wartości.
W wielu przypadkach można wykorzystać wiedzę i umiejętności wyniesione z życia codziennego,
najbliższego otoczenia, by budować pozycję dziecka.
W zespole obowiązuje zasada tolerancji. Lekcja powtórzeniowa to samodzielna praca, nauczyciel
w tym czasie jedynie wspiera.
Karty ćwiczeń, powtórzenia, sprawdziany, testy, są opracowywane zgodnie z określonymi
wymaganiami, możliwościami dziecka.
Na lekcjach dzieci korzystają z takich samych jak inni uczniowie, materiałów, podręczników.
Pozwala to uniknąć zamieszania, wyróżnień.
Uczniowie są aktywnymi uczestnikami procesu nauczania – uczenia się, jednak w związku z
posiadanymi dysfunkcjami procesów poznawczych i intelektualnych nie są w stanie opanować
wiadomości, umiejętności zawartych w programie nauczania. Zaburzone emocje, motywacje, a
także zachowania społeczne dziecka, wymagają indywidualizacji.
Adaptacja programu polega na dostosowaniu treści, metod, organizacji lekcji do możliwości
psychofizycznych ucznia.
Realizacja polega na:
- doborze treści programowych zgodnych z podstawą programową w aspekcie możliwych do
osiągnięcia przez ucznia umiejętności. Opracowany materiał jest konkretny, przystępny, praktyczny
- przyjęciu, stosowaniu podczas zajęć szczegółowych zasad pracy w zespole
- wspomaganiu, uwzględnianiu możliwości dziecka poprzez dostosowanie indywidualnych kart
pracy - karty powtórzeniowe, sprawdziany, testy

Zasady obowiązujące podczas realizacji programu nauczania z dzieckiem niepełnosprawnym

intelektualnie
1. uczeń uczestniczy w zajęciach wraz z zespołem klasowym
2. korzysta z tych samych podręczników, kart ćwiczeń, materiałów dodatkowych
3. uczestnicząc w toku lekcji jest angażowany do wypowiadania się na tematy związane ze
znajomością znanych z życia codziennego, wynikających z bezpośrednich obserwacji,
wykorzystuje się wiedzę praktyczną
4. w miarę możliwości otrzymuje indywidualną pomoc od nauczyciela, w domu - rodzica, opiekuna
5. uczniowie, którzy są mniej zainteresowani osiągnięciem sukcesu grupy, pracują z nauczycielem,
są zaangażowani do wykonywania doświadczeń
6. mają prawo, jeśli zgłoszą chęć, pierwsi prezentować prace na forum
7. stosowanie pozytywnych wzmocnień – wystawienie oceny, „plusa”, notatki w formie pochwały
przekazanej rodzicowi
8. na lekcjach powtórzeniowych uczniowie korzystają z dostosowanych do możliwości kart pracy
9. testy, sprawdziany, podobnie są przygotowywane zgodnie z możliwościami ucznia, uwzględniają
wcześniejsze osiągnięcia, doskonalone umiejętności
Co ważne (!):
W ocenie osiągnięć ucznia są brane pod uwagę:
- kształtowane umiejętności
- poziom wiedzy, zgodny z osiąganymi umiejętnościami
- aktywność, zaangażowanie w czasie zajęć lekcyjnych
- zainteresowanie czynnością, przedmiotem
- starania, NIE tylko efekt pracy!
Niektóre z przedstawionych zasad można sukcesywnie wprowadzać w domu dziecka, np. podczas
odrabiania prac domowych, powtórzeń do sprawdzianu, itp. Przenoszenie pracy osiąganej w szkole
w środowisko domu, pozwala uzyskiwać pożądane efekty rozwoju.

Pamiętajmy, że wśród nas znajdują się osoby z różnymi niepełnosprawnościami, nie tylko
intelektualnymi. Potrzebna jest pomoc, która najlepiej wyraża się w: dostrzeganiu możliwości,
potrzeb osoby oraz (nie)zwykłej ludzkiej życzliwości, empatii okazywanej w życiu codziennym.
To, że teraz jesteśmy zdrowi, nie daje gwarancji, że tak pozostanie.
To co najlepsze podarowane drugiej osobie wraca:).

By człowiek pozostał dla drugiego- człowiekiem!

(Czego życzę..również sobie!;)

Dziękuję za poświęcony czas i uwagę.

Autor: Paulina Banasiak, nauczyciel współorganizujący kształcenie

SP w Lutomiersku

Literatura:
- H. Bach 1971 r.
- Z. Sękowska, 1982
- B. Górecki, 1972
- strony internetowe: https://pedagogika-specjalna.edu.pl,
https://pl.wikipedia.org/wiki/Niepełnosprawność_intelektualna