Terapia pedagogiczna w szkole

24 lutego 2020
NR 114 (Luty 2020)

Dziecko
z niepełnosprawnością
intelektualną wyzwaniem dla szkoły
Justyna Kapuścińska-Kozakiewicz

Praca z uczniem z niepełnosprawnością intelektualną nie

jest łatwa. Wymaga dużego zaangażowania i cierpliwości
ze strony nauczyciela. Jakie elementy należy uwzględnić
przy organizowaniu nauczania dla dziecka
z niepełnosprawnością intelektualną? Jakie zastosować
metody, by umożliwić mu kształcenie?
Proces uczenia i nauczania jest długotrwały i wymaga zaangażowania
ze strony nauczycieli, rodziców, uczniów i środowiska zewnętrznego.
Uzależniony jest on również od wielu czynników, w tym od predyspozycji
psychicznych oraz od rozwoju procesów poznawczych (rys. 1), umiejętności
tworzenia pojęć, sądów oraz twórczego myślenia. Na szczęście coraz bardziej
powszechna jest idea indywidualnego podejścia i akceptowania wszelkiej
różnorodności, jaka pojawia się w klasie szkolnej. Szczególną wagę przykłada
się do wdrażania nowych metod pracy skierowanych do dzieci ze specjalnymi
potrzebami edukacyjnymi. Mowa tutaj zarówno o tych osobach, które mają
orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, jak i o tych, dla których
trudnością staje się opanowanie wymagań programowych ze względu
na obniżone funkcjonowanie percepcyjno-poznawcze, zdrowotne czy
wynikające z ograniczeń środowiskowych.
Prezentowanie takiego podejścia do specjalnych potrzeb edukacyjnych ma
na celu uświadamianie nauczycielom potrzeby wdrożenia idei mającej na celu
wyrównywanie szans edukacyjnych wszystkich uczniów.

Mówiąc o wyrównywaniu szans edukacyjnych, mamy na myśli również pracę

z osobami z niepełnosprawnością intelektualną. Według I. Obuchowskiej
dotyczy ona tych dzieci, których rozwój jest zaburzony w takim stopniu, że nie
są one w stanie wyeliminować tych utrudnień ani za pomocą własnych
umiejętności i mechanizmów regulacji, ani poprzez wsparcie ze strony kadry
pedagogicznej. Pojawia się tutaj istotne ograniczenie w rozwoju poznawczym
i funkcjonowaniu intelektualnym oraz w zakresie przystosowania się
do obowiązujących norm i zasad. Dziecko ma trudności adaptacyjne, a także
problemy z funkcjonowaniem społeczno-emocjonalnym. Warto podkreślić,
że niepełnosprawność można zdiagnozować tylko wówczas, gdy ujawniła się
ona u dziecka przed ukończeniem 18. roku życia. Dodatkowo warto
zaznaczyć, że najczęściej, oprócz niższego poziomu funkcjonowania
intelektualnego, występują także trudności w innych obszarach:

 dbanie o siebie, troszczenie się o siebie i swoje bezpieczeństwo,

 opanowanie wiedzy szkolnej,
 brak świadomości na temat tego, w jaki sposób organizować czas wolny
lub pracę czy życie rodzinne,
 nawiązywanie relacji społecznych.

RODZAJE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI
INTELEKTUALNEJ
Nie ma jednego typu niepełnosprawności intelektualnej. W praktyce
pedagogicznej można się spotkać z uczniami prezentującymi różne deficyty:

1. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim (osiągnięcie rozwoju

na poziomie 10–12 lat), kiedy dziecko ma opanowane umiejętności
językowe na zadowalającym poziomie i pozwalają mu one komunikować
 się z innymi; dzięki temu jest w stanie osiągnąć pewien zakres
samodzielności (zwłaszcza w kwestiach samoobsługowych) oraz podjąć
pracę, szczególnie na stanowiskach, na których wymagane są konkretne
umiejętności praktyczne.
2. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym (rozwój
na poziomie 6–9 lat) – dziecko jest w stanie opanować mowę i się nią
posługiwać w bardzo ograniczonym stopniu, przeważnie nie potrafi
nawiązywać kontaktu czy podtrzymywać rozmowy, potrzebuje wsparcia
i nadzoru w codziennych czynnościach, niektóre dzieci są jednak w stanie
opanować te umiejętności i wykonać je samodzielnie.
3. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu znacznym (rozwój
na poziomie 3–6 lat) – osoby takie funkcjonują podobnie do tych
z niepełnosprawnością umiarkowaną; w tej grupie częściej pojawiają się
inne trudności, takie jak uszkodzenia aparatu słuchowego czy gorszy
rozwój mowy.
4. Niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębokim (rozwój poniżej 3.
roku życia) – dzieci z tej grupy mają znaczne ograniczenia w zakresie
porozumiewania się, nie są w stanie samodzielnie wykonywać
podstawowych czynności – potrzebują ciągłego nadzoru; często
współwystępują zaburzenia wzroku i słuchu oraz inne problemy
neurologiczne.

Widać więc bardzo wyraźnie, że obraz kliniczny tych dzieci jest bardzo
zróżnicowany. Jeśli jednak chcielibyśmy bliżej przyjrzeć się charakterystyce
ucznia z niepełnosprawnością intelektualną, to należy zwrócić uwagę na takie
cechy, jak:

 myślenie na poziomie konkretno-obrazowym (brak umiejętności myślenia

abstrakcyjnego, uogólniania i abstrahowania, wykonywania analizy
i syntezy czy łączenia zdobytych wiadomości w spójną całość);
  trudności z opanowaniem pojęć liczbowych i wykonywaniem działań
matematycznych;
 słabe myślenie przyczynowo-skutkowe;
 problemy związane z opanowaniem języka;
 obniżony rozwój uczuć wyższych;
 brak stabilności emocjonalnej, częste wahania nastroju, impulsywność,
stosowanie agresji;
 obniżony rozwój motoryczny, zauważalna większa męczliwość, obniżona
sprawność manualna i grafomotoryczna;
 osłabiony rozwój percepcji wzrokowej i słuchowej;
 obniżenie koncentracji, uwagi oraz trudności z zapamiętywaniem;
 wolne tempo uczenia się i pracy;
 zaburzenia w zakresie orientacji przestrzennej;
 trudności w zakresie wykorzystywania zdobytej wiedzy w praktycznym
działaniu;
 nieadekwatna samoocena.

Jak można zauważyć, za niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim

idzie szereg innych trudności związanych z funkcjonowaniem dziecka.
Zadaniem szkoły staje się więc nie tylko wszechstronny rozwój uczniów, ale
przede wszystkim przygotowanie ich do podjęcia pracy i samodzielnego życia
w społeczeństwie. Należy jednak mieć na uwadze to, że zawsze będą oni
potrzebowali wsparcia i pomocy, zwłaszcza w trudnych dla nich sytuacjach
życiowych. Ponadto nauczyciele powinni wprowadzać działania
kompensujące, czyli takie, których celem jest zastąpienie tych uszkodzonych
obszarów innymi, dobrze działającymi, żeby dać dziecku możliwość
rzeczywistego poznawania świata, oraz korygujące, zmierzające
do usprawniania zaburzonych funkcji.
Rys. 1. Procesy poznawcze

Źródło: Cz. Kupisiewicz, Dydaktyka ogólna, Oficyna Wydawnicza „Graf Punkt”, Warszawa 2000, s.

203–211.

DZIAŁANIA NAUCZYCIELA

Można zapytać, jak to wszystko zrobić, skoro dziecko przejawia taki szereg
deficytów? Odpowiedź jest dość prosta: na samym początku należy postawić
sobie realne oczekiwania względem ucznia, dostosowane do jego potrzeb
i możliwości. W dalszej kolejności ważne jest, aby podejmować różnego
rodzaju działania przybliżające do osiągnięcia wyznaczonego celu.
Po pierwsze, nauczyciel musi być świadomy, że dziecko nie jest ani leniwe,
ani złośliwe, a jego trudności są spowodowane tym, na co nie ma wpływu.
W związku z tym uczeń powinien mieć możliwość pracy w swoim
indywidualnym tempie.
Do minimum należy ograniczyć komunikaty i instrukcje słowne. Wskazane
jest, aby zastąpione one zostały elementami słowno-pokazowymi. U uczniów
z niepełnosprawnością intelektualną najważniejsze stają się bowiem
oddziaływania wielozmysłowe. Słowa powinny zejść na dalszy plan, bo
szybciej zostaje zakodowane to wszystko, co można przeżyć, czego można
dotknąć i samodzielnie doświadczyć. Niestety, nawet mimo najlepiej
opracowanych pomocy i materiałów dydaktycznych konieczne jest ciągłe
wracanie do omawianych treści, ich powtarzanie i utrwalanie.

Kolejną kwestią, na którą trzeba zwrócić uwagę, jest nadzór. Potrzebują go

również uczniowie w normie intelektualnej, ale tutaj sytuacja jest dość
szczególna, ponieważ dzieci z niepełnosprawnością intelektualną szybko się
nudzą i w konsekwencji nie są w stanie doprowadzić rozpoczętego zadania
do końca. Nie da się ukryć, że świetnym motywatorem stają się pochwały
i wyrażanie swojej aprobaty przez nauczyciela. Dzieci potrzebują
pozytywnych bodźców, nagród czy wzmocnień. Dzięki temu czują się
usatysfakcjonowane i czerpią radość z wykonanej pracy. Pozwala to im
budować pozytywny obraz własnej osoby.

Proces nauczania nie musi być nudny i żmudny. Zwłaszcza w sytuacji kiedy
mamy w klasie uczniów z różnymi trudnościami i staramy się dostosować
do nich metody pracy. Doskonale sprawdzają się tutaj wszelkie metody
aktywizujące, które wspierają proces uczenia się. Powinny być one stale
wykorzystywane i udoskonalane, aby wszyscy uczestnicy procesu
dydaktycznego mogli czerpać jak najwięcej korzyści z zajęć.

Ostatnim elementem, który należy wziąć pod uwagę, planując pracę

z dzieckiem z niepełnosprawnością intelektualną, jest psychoedukacja
rodziców i udzielanie im wsparcia, zwłaszcza w sytuacji, gdy pojawiają się
różnego rodzaju trudności wychowawcze.
Warto także przeprowadzać pogadanki w klasie i uświadamiać wszystkich
uczniów, z czym wiążą się trudności konkretnego dziecka, jak z nim
rozmawiać oraz jak można mu pomóc, żeby lepiej radziło sobie
w rzeczywistości szkolnej.

Kwestie edukacyjne przedstawiają się zupełnie inaczej w przypadku dzieci

z niepełnosprawnością w stopniu znacznym lub umiarkowanym oraz gdy
współwystępuje ona z innymi trudnościami, np. z dziecięcym porażeniem
mózgowym lub autyzmem. Możliwości są tutaj wówczas dość mocno
ograniczone, ponieważ u tych dzieci występują duże nieprawidłowości
w rozwoju psychoruchowym. Za tym wszystkim idą również trudności
w zakresie przechodzenia z niższego na wyższy poziom rozwoju.
Spowodowane jest to nieprawidłowym funkcjonowaniem struktur mózgu.
Dodatkowo występują u nich jeszcze:

 uszkodzenie narządów zmysłu (wzrok, słuch),

 brak pamięci trwałej, dominuje pamięć nietrwała,
 silna uwaga mimowolna,
 działanie wykonywane jest tylko na materiale konkretno-obrazkowym,
brak tutaj jakichkolwiek mechanizmów związanych z logicznym
myśleniem,
 silne trudności z budowaniem pojęć abstrakcyjnych;
 zaburzenia komunikacji (w wielu przypadkach musi zostać wdrożona
komunikacja alternatywna).

Dodatkowo dzieci te bardzo często obciążone są różnego rodzaju chorobami,

które również niekorzystnie oddziałują na ich rozwój i go hamują. Musimy
jednak pamiętać, że nie ma dwójki dzieci z niepełnosprawnością intelektualną,
które zachowywałyby się tak samo. Każde z nich potrzebuje indywidualnego
podejścia i dokładnego określenia jego słabych i mocnych stron.
Z punktu widzenia działań pedagogicznych każda sytuacja dydaktyczna,
w której uczeń był i znajdzie się w przyszłości, wpłynie na jego rozwój.
Niezwykle istotne w związku z tym staje się stworzenie wspierającego
środowiska w szkole oraz wykorzystywanie wszechstronnej, wielozmysłowej
stymulacji w toku zajęć. Poza tym późniejsze życie i funkcjonowanie dziecka
jest uzależnione także od osobowości nauczyciela, metod i form pracy, jakie
były stosowane, organizacji zajęć oraz współpracy z rodzicami
i podejmowania spójnych działań opartych na tych samych zasadach. Dlatego
niezwykle ważne jest wykorzystywanie w swojej pracy takich metod, jak np.:

 metoda Marii Montessori,

 techniki Celestyna Freineta,
 metody ośrodków pracy Marii Grzegorzewskiej,
 integracja sensoryczna,
 metoda Dobrego Startu Marty Bogdanowicz,
 metody relaksacyjne i wyciszające,
 kinezjologia edukacyjna Dennisona,
 arteterapia, dogoterapia, sensoplastyka,
 metody aktywizujące, do których zaliczamy:

– symulacje mające na celu naśladowanie rzeczywistości i zaznajamianie

uczniów z obsługą sprzętów czy podejmowaniem konkretnych działań (np.
rozmowa telefoniczna, robienie zakupów),
– linia czasu – aktywność, która pomaga uczniom opanować pojęcie czasu;
w związku z tym na linii zaznaczone

są poszczególne wydarzenia w porządku chronologicznym, można ją

wykorzystać w czasie planowania jakiejś uroczystości szkolnej,
– mapy mentalne ułatwiające usystematyzowanie zdobytej wiedzy
i uporządkowanie pojęć,
– burza mózgów, stosowana zazwyczaj jako rozgrzewka umysłowa, pozwala
utrwalić zdobytą wiedzę i odnieść ją do danego problemu,
– drama, czyli odgrywanie scenek, wcielanie się w rolę oraz improwizowanie
uczuć danej postaci; opiera się głównie na spontaniczności uczniów, ich chęci
do działania oraz zaspokaja naturalną potrzebę zabawy.

Konieczne jest więc ciągłe doskonalenie warsztatu pracy przez nauczyciela

i dążenie do znalezienia jak najlepszej metody, dzięki której dziecko będzie
w stanie opanować podstawowe wiadomości i będzie miało możliwość
odniesienia sukcesu. Niezbędne jest tutaj kierowanie się kilkoma normami
określającymi skuteczne postępowanie pedagogiczne:

 Nauczyciel musi bardzo dobrze znać dziecko, jego potrzeby i możliwości

i organizować dla niego rozsądną i specjalistyczną pomoc.
 Należy dostosować materiał i omawiane treści do rozwoju dziecka i jego
tempa pracy (wskazana jest tutaj indywidualizacja oraz stopniowanie
trudności).
 Trzeba zwracać cały czas uwagę na to, aby udział dzieci w procesie
dydaktycznym i działaniach pedagogicznych był aktywny i świadomy.
 Swoje metody pracy dobrze jest oprzeć przede wszystkim na zasadzie
poglądowości i przykładu.
 Działania podejmowane przez nauczyciela powinny mieć charakter
zintegrowany.
 Podstawowym założeniem musi stać się dążenie do utrwalenia zdobytej
wiedzy i umiejętność wykorzystania jej w praktycznym działaniu.

Praca z uczniem z niepełnosprawnością intelektualną wymaga dużego

zaangażowania i cierpliwości ze strony nauczyciela. Jednym z ważniejszych
działań, jakie powinny zostać podjęte, jest nawiązanie stałej współpracy
z rodzicami. Dzięki temu możliwe będzie wdrażanie jednolitych oddziaływań
wychowawczych, dydaktycznych, terapeutycznych i rewalidacyjnych.
Należy mieć świadomość, że tylko w sytuacji, kiedy dziecko zostanie objęte
działaniami edukacyjnymi w środowisku szkolnym, rodzinnym i lokalnym,
będzie miało zapewnione optymalne warunki rozwoju i przygotowania
do życia w społeczeństwie. Co jeszcze, w związku z tym, może zrobić
nauczyciel, aby pomóc dziecku z niepełnosprawnością intelektualną w klasie?
Jest kilka kwestii, które trzeba uwzględnić w swojej pracy.

Zalicza się tutaj m.in.:

 świadome przeanalizowanie orzeczenia z poradni psychologiczno-

pedagogicznej i wyszukanie w literaturze specjalistycznej informacji
na temat zaburzeń, które przejawia dziecko;
 zbudowanie w klasie życzliwej atmosfery, pełnej akceptacji, dającej
dziecku poczucie bezpieczeństwa;
 nawiązanie z uczniem wartościowej relacji opartej na wzajemnym
szacunku;
 włączanie ucznia w życie klasy i angażowanie go w podejmowane
działania (przydzielanie zadań adekwatnych do jego możliwości);
 zwrócenie szczególnej uwagi na miejsce, w którym siedzi uczeń –
posadzenie go blisko biurka, żeby zapewnić mu stały kontakt;
 upewnianie się, czy dziecko właściwie zrozumiało polecenia kierowane
do całej grupy;
 w miarę bieżące ocenianie zadań wykonanych przez ucznia, unikanie
nadmiernej krytyki, docenianie wysiłku;
 zorganizowanie niezbędnych zajęć na terenie szkoły (m.in. logopeda,
psycholog, zajęcia korekcyjno-kompensacyjne).

Równie ważne w tym wszystkim staje się to, że każdy z nas, zanim stał się
członkiem społeczeństwa, musiał nauczyć się życia w grupie. Klasa szkolna
stanowiła świetne pole do działania w tym zakresie i dawała wręcz
nieograniczone możliwości. Jest to bowiem spowodowane ciągłym
obcowaniem z innymi osobami w tym samym wieku, z podobnymi
problemami i rozterkami. U uczniów z niepełnosprawnością
intelektualną priorytetem staje się coś innego. Chodzi o umożliwienie im
opanowania podstawowych umiejętności niezbędnych do funkcjonowania
w życiu. W tym celu konieczne staje się ciągłe powtarzanie i utrwalanie
nabytej wiedzy oraz wykorzystywanie jej w praktyce. Staje się to możliwe
dzięki stosowaniu odpowiednich metod stymulujących rozwój poznawczy,
społeczny, emocjonalny czy intelektualny. Dzięki temu uczeń
z niepełnosprawnością jest w stanie nie tylko skończyć szkołę podstawową
czy ponadpodstawową, lecz także zdobyć zawód, znaleźć pracę i prowadzić
w miarę samodzielne życie. Nauczyciel zaś ma świadomość, że jego działania
i zaangażowanie mają sens i pomagają innym.