kurs: Trening Umiejętności Społecznych (TUS)

Niektóre przyczyny obniżenia

bądź braku kompetencji
społecznych

Już od dzieci w wieku przedszkolnym oczekujemy:

 respektowania zasad,
 zdolności oczekiwania na swoją kolej,
 umiejętności odraczania potrzeb/ nagród/przyjemności,
 rozumienia oczekiwań dorosłych i rówieśników,
 reakcji emocjonalnych adekwatnych do sytuacji.

Dzięki doświadczeniom bycia w grupie oraz treningowi społecznemu w rodzinie dzieci

stopniowo uczą się dostrzegać potrzeby innych osób, uczą się reakcji akceptowanych
społecznie i adekwatnych do bodźca.

Na zakończenie poprzedniego modułu kursu mieliśmy do wykonania zadanie polega-

jące na wskazaniu przyczyn będących powodem niskiego poziomu umiejętności spo-
łecznych.

W niniejszym opracowaniu pomijamy wiele istotnych przyczyn trudności w rozwoju emo-

cjonalno- społecznym np. rozwód rodziców, zaniedbanie środowiskowe i wiele, wiele in-
nych.

Przyczyny obniżenia bądź braku kompetencji społecznych mogą być różnorodne. Roz-
ważmy kilka z nich zastanawiając się nad tym, jak rozwijają się kompetencje społeczne
niektórych dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.

Podczas naszych rozważań pominiemy szczegóły dotyczące specyfiki funkcjonowania

dzieci z określonymi problemami i niepełnosprawnościami oraz pominiemy analizę obja-
wów problemów występujących u poszczególnych uczniów, a skupimy się wyłącznie
kurs: Trening Umiejętności Społecznych (TUS)

na sferze emocjonalnej i społecznej analizując tylko najczęściej spotykane trudności. Za-

interesowanych tematem odsyłamy do lektury książek opisujących poszczególne pro-
blemy uczniów, w tym niepełnosprawnych.

Specyficzne trudności w uczeniu się

Specyficzne trudności w uczeniu się obejmują m. in. trudności z czytaniem (dysleksja),

kształtnym pisaniem (dysgrafia), poprawnym pisaniem (dysleksja) oraz nauką matema-
tyki (dyskalkulia).

„Jako objaw wtórny dysleksji pojawiają się zaburzenia emocjonalne. Dzieci zmagające
się z tego typu problemami cechuje niska samoocena i zaburzone poczucie własnej war-
tości. Doświadczając porażek, starają się unikać sytuacji trudnej, reagują całą gamą re-
akcji wycofywania się z pracy edukacyjnej.”1

Prof. E. Gruszczyk-Kolczyńska uważa, że przyczyną nadmiernych trudności w uczniu się

matematyki mogą być m. in. zaburzenia emocjonalne lub niedostateczna dojrzałość
emocjonalno-społeczna. Realizacja zadań matematycznych wymaga bowiem odpor-
ności emocjonalnej, umiejętności radzenia sobie z problemami.

Dzieci, które nie mają odpowiedniego poziomu odporności emocjonalnej będą się sta-
rały unikać sytuacji trudnych, co w konsekwencji zahamuje proces uczenia się matema-
tyki.

U dziecka doświadczającego nadmiernych trudności w uczniu się matematyki szybko

dochodzi do wtórnych zaburzeń emocjonalnych będących efektem nieradzenia sobie
w szkole. Dziecko nie podejmuje prób wykonania zadań, wycofuje się z kontaktów rówie-
śniczych, w końcu zmaga się z lękiem przed szkołą.

1 Str. 69 w : Aneta Jegier, Beata Szurowska (2017). Umiejętności społeczne dzieci. Kształtowanie
rozwoju emocjonalno-społecznego dzieci w normie rozwojowej i dzieci ze specjalnymi potrzebami.
Warszawa. Wydawnictwo Difin SA
kurs: Trening Umiejętności Społecznych (TUS)

Dzieci z ADHD

Uczniowie z ADHD często zmagają się z problemami i konfliktami w kontaktach z rówie-

śnikami i dorosłymi spowodowane one są impulsywnością, labilnością emocjonalną, nie-
cierpliwością, nieprawidłowym odczytaniem sytuacji, agresją, roztargnieniem, itp. Ucz-
niowie z ADHD mają trudności z przestrzeganiem reguł, działają impulsywnie i mają trud-
ności z hamowaniem swoich reakcji. Doświadczają porażek w uczeniu się i porażek
w kontaktach społecznych, w konsekwencji ich samoocena się obniża, mają niskie po-
czucie własnej wartości, nie wierzą we własne możliwości. Zdarza się, że dzieci uciekają
w świat fantazji bądź dołączają się do grup nieformalnych.

Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną

Oprócz trudności edukacyjnych dzieci z niepełnosprawnością intelektualną doświad-

czają problemów natury emocjonalnej takich jak: pobudliwość, reakcje nieadekwatne
do bodźca, apatia, bierność, płaczliwość, labilność emocjonalna, agresja.

Przy czym pamiętać należy, że osoby z niepełnosprawnością intelektualnie nie są jedno-

rodną grupą. Są wśród nich osoby o różnym poziomie intelektualnym i potencjale (lekki,
umiarkowany, znaczny i głęboki), co z kolei wpływa na kontakty społeczne, szybkość
uczenia się, samodzielność itp.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną nie są jednorodną grupą jeśli chodzi cho-

ciażby o sferę emocjonalno-społeczną oraz umiejętności komunikacyjne. Są wśród nich
osoby mówiące i takie, które nie komunikują się za pomocą mowy. Różny jest też ich
sposób funkcjonowania w środowisku. Przykładowo osoby z niepełnosprawnością inte-
lektualną w stopniu umiarkowanym mają potrzeby społeczne, szukają kontaktów z innymi
osobami, lubią zajęcia grupowe, wykazują się silnym przywiązaniem do bliskich, dużą
wrażliwością emocjonalną, ale mają ograniczoną kontrolą emocji i popędów. Niestety
częściej niż np. u osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną występują u nich zabu-
rzenia zachowania (gwałtowność, reakcje stereotypowe, postawy antyspołeczne, bun-
townicze, nieadekwatne zachowanie się w towarzystwie).
kurs: Trening Umiejętności Społecznych (TUS)

Z kolei w porównaniu z pełnosprawnymi rówieśnikami u uczniów z lekką niepełnospraw-

nością intelektualną może być widoczna pewna niedojrzałość w relacjach społecznych,
problemy z odczytywaniem sygnałów społecznych wysyłanych przez rówieśników, trud-
ności w regulacji emocji i zachowania na poziomie adekwatnym do wieku.

Dzieci z problemami w uczeniu się

Bywa, że problemy z uczeniem się (niezależnie od ich etiologii) doprowadzają wtórnie

do zaburzeń sfery emocjonalno-społecznej takich jak:

 zaburzenia zachowania,
 kłopoty w nawiązywaniu relacji z rówieśnikami,
 wyuczona bezradność,
 niska samoocena i niskie poczucie własnej wartości,
 niechęć do wykonywania zadań.

Dzieci niesłyszące i słabosłyszące

Dzieci niesłyszące, szczególnie te, u których stwierdza się opóźniony rozwój mowy i języka
są szczególnie narażone na ryzyko wystąpienia słabszego rozwoju kompetencji społecz-
nych i związanych z nimi umiejętności społecznych, świadomości emocji i rozwiązywania
problemów w kontaktach z innymi ludźmi.

„Głuchota dziecka, zwłaszcza dziecka słyszących rodziców, stanowi czynnik ryzyka po-
jawienia się trudności w nabywaniu kompetencji społecznych, związany z negatywnym
jej wpływem na rozwój języka, jak również efektywnego komunikowania się. Z kolei defi-
cyty i ograniczenia w tym obszarze są powiązane z problemami ujawnianymi przez dzieci
(głuche) w sferze zdrowia psychicznego, np. lękiem społecznym, częściej obecnym
u dzieci głuchych niż w populacji ogólnej, zachowaniami antyspołecznymi czy innymi
kurs: Trening Umiejętności Społecznych (TUS)

symptomami patologicznymi związanymi z funkcjonowaniem psychospołecznym, jak np.

agresją, samotnością, lękiem czy depresją.”2

Dzieci niesłyszące mogą mieć problemy z samodzielnym wykryciem i zrozumieniem reguł

panujących w grupie rówieśniczej. Mogą też mieć trudności w samodzielnym nawiązy-
waniu satysfakcjonującej komunikacji z rówieśnikami i dorosłymi.

Dzieci niewidome i słabowidzące

Dzieci z uszkodzeniem wzroku mogą obawiać się brania do ręki przedmiotów, czuć się
niepewnie, gdy ktoś wchodzi bez uprzedzenia do pomieszczenia bądź wychodzi z niego.
Mogą częściej niż rówieśnicy przeżywać sytuacje trudne (samotność, trudności w nawią-
zaniu kontaktów z otoczeniem, w samodzielnym poruszaniu się i codziennej samoobsłu-
dze). Mogą też występować trudności z zachowaniem adekwatnym do danej sytuacji.
W porównaniu z rówieśnikami cechuje tych uczniów niższa samoocena. Dzieci mogą
mieć trudności z mimicznym odzwierciedlaniem emocji, ale też z rozpoznawaniem twarzy
osób z otoczenia i odczytywaniem emocji z wyrazu twarzy (najczęściej doskonale robią
to wnioskując z tonu głosu).

W starszym wieku szkolnym może tych uczniów cechować lękliwość, nieśmiałość, za-
mknięcie się w sobie, wstydzenie się niepełnosprawności.

Dzieci z niepełnosprawnością ruchową

Dzieci niepełnosprawne ruchowo czując odmienność od rówieśników mogą częściej

przejawiać zachowania agresywne.

Wynikiem unieruchomienia i konieczności pozostawania w łóżku lub ograniczenia możli-

wości poruszania się jest też deprywacja potrzeby ruchu i aktywności, która jest silnie od-
czuwana przez młodsze dzieci. Unieruchomienie dziecka wywołuje ograniczenie jego sa-

2 Str. 82 tamże
kurs: Trening Umiejętności Społecznych (TUS)

modzielności i uzależnienie od innych osób, które pomagają mu w codziennych czynno-

ściach samoobsługowych, higienicznych i porządkowych. Dzieci będące długo w sytu-
acji zależności od osób sprawujących opiekę stają się bierne i mało zaradne, są nasta-
wione roszczeniowo – ulega opóźnieniu proces usamodzielnienia się dziecka oraz kształ-
towania się jego woli i motywacji. Dodatkowo niektóre z tych dzieci doświadczają pro-
blemów komunikacyjnych, co zwiększa trudności w kontaktach społecznych.

Z uwagi na niepełnosprawność dzieci są częściej wyręczane i mają trudności z rozwija-

niem swojej samodzielności i poczucia sprawstwa, zawężany jest ich zakres decyzyjności.

Czasem dzieci czują się zranione przez otoczenie, rówieśników poprzez ich wścibstwo
czy poniżanie, pomijanie w zabawach. Wiele dzieci ujawnia samotność i niepowodzenie
w integracji z rówieśnikami.

Dzieci z chorobami przewlekłymi

Choroba przewlekła dziecka ma duży wpływ na funkcjonowanie rodziny i wszystkich jej

członków. Może się wiązać z długotrwałymi pobytami w szpitalach, które nie pozostają
bez wpływu na przyszłe funkcjonowanie dziecka. Rodzice w wielu wypadkach wyba-
czają dziecku przewlekle choremu pewne zachowania, czasem na więcej mu pozwalają
pragnąc w jakiś sposób „zrekompensować” stan choroby. Bywa, że nie stawiają mu okre-
ślonych wymagań, ograniczają jego samodzielność nadmiernie wyręczając lub wspo-
magając. Czasem sam stan chorobowy i przebieg choroby sprawia, że dziecko musi le-
żeć, ma ograniczone możliwości poruszania się, uczenia, kontaktów z rówieśnikami, nie
może więc doświadczać poczucia sprawstwa i zaspokajać wielu swoich potrzeb.
Nie może zaspokoić potrzeby ruchu, kontaktu, itp. Rodzi to czasem postawę roszcze-
niową, uczy, że inni winni zaspokajać nasze potrzeby, a z drugiej strony powoduje brak
doświadczeń w kontaktach społecznych, mniejsze poczucie sprawstwa, a co za tym
idzie niższe poczucie własnej wartości.
kurs: Trening Umiejętności Społecznych (TUS)

Czasem choroba przychodzi znienacka i zaczyna znacząco ograniczać dziecko stawia-

jąc przed nim wymagania, zabierając niekiedy możliwości uczestniczenia w aktywno-
ściach, które przed chorobą sprawiały przyjemność. Przykładowo dziecko ze względów
zdrowotnych nie może dalej uprawiać sportu, który wcześniej był źródłem przyjemności.
Ograniczenia rodzą bunt, niechęć do kontaktów z innymi, agresję, problemy w kontak-
tach społecznych.

W przypadku choroby przewlekłej jest niekiedy możliwe odczuwanie poczucia zagroże-

nia i lęku z powodu stanu zdrowia. Dzieci te są zagrożone również doświadczaniem dys-
kryminacji ze strony rówieśników.

Dzieci z zaburzeniami komunikacji językowej

W zależności od przyczyny zaburzenia komunikacji językowej w zakresie mowy dziecko

może nie rozumieć tego, co inni do niego mówią, nie umieć poprawnie zaplanować
komunikatu w umyśle, nie zapamiętywać treści komunikatów językowych, przeżywać
silny lęk przed mówieniem, mieć problemy z płynnym mówieniem, czasem mówić cza-
sem nie mówić lub w ogóle nie mówić, używać gestów zamiast słów, itp. Mogą występo-
wać problemy ze zrozumieniem dziecka przez dorosłych i rówieśników, trudności z wyra-
żaniem potrzeb, irytacja spowodowana niezrozumieniem przez otoczenie, samo dziecko
może też nie rozumieć różnych komunikatów społecznych, reguł zachowań, itp..

Dziecko z autyzmem

Dzieci z autyzmem doświadczają problemów w komunikacji społecznej, np. mają pro-

blemy z mową dialogową, mogą występować nieprawidłowości w kontakcie wzroko-
wym, mowie ciała, rozumieniu i używaniu gestów. Mogą przejawiać nieumiejętność roz-
wijania i utrzymywania relacji z rówieśnikami właściwej dla wieku i społecznego kontekstu.
Mają problemy z nawiązaniem przyjaźni, zabawą. Przejawiają nieprawidłowe wzorce za-
chowań, zainteresowań objawiające się poprzez rutynowe powtarzanie czynności,
sztywne trzymanie się procedur lub wypowiedzi, nieakceptowanie nawet niewielkich
kurs: Trening Umiejętności Społecznych (TUS)

zmian, ograniczone zainteresowania, często o nieprawidłowej intensywności. Poza tym

przejawiają silne reakcje, często niewspółmierne do bodźca.

Obserwacyjnie widoczna jest izolacja dziecka, kontakt wzrokowy jest ograniczony lub
jego brak, mimika jest osłabiona. Dziecko przejawia takie zachowania jak reagowanie z
opóźnieniem na swoje imię (lub brak reakcji). Pojawiają się trudności ze zrozumieniem
intencji innych osób. Niekiedy występują przejawy zachowań autostymulujących, silne
opieranie się przy przytulaniu czy uściskach.

Występują też trudności z odczytywaniem niewerbalnych sygnałów takich jak „mowa

ciała” i ton głosu. Dziecko z autyzmem bywa niezwykle drażliwe i łatwo się denerwuje
oraz wpada w gniew, szczególnie kiedy staje się coś nieoczekiwanego lub zachodzą ja-
kieś zmiany.

Literatura:
Aneta Jegier, Beata Szurowska (2017). Umiejętności społeczne dzieci. Kształtowanie roz-
woju emocjonalno-społecznego dzieci w normie rozwojowej i dzieci ze specjalnymi po-
trzebami. Warszawa. Wydawnictwo Difin SA

Agnieszka Olechowska (2016). Specjalne potrzeby edukacyjne. Warszawa. Wydawnic-

two Naukowe PWN