MULTIMEDIALNY KURS DLA PSYCHOLOGÓW I 

PSYCHOTERAPEUTÓW

Skuteczne metody i podejścia terapeutyczne

zilustrowane konkretnymi narzędziami i technikami

MULTIMEDIALNY KURS DLA

PSYCHOLOGÓW I PSYCHOTERAPEUTÓW

Jak wykorzystać narzędzia terapii

schematów (Schema Therapy,
Schema Focused Therapy, SFT)
w pracy z osobowością unikającą?
Magdalena Lange-Rachwał

NIEADAPTACYJNE SCHEMATY

Wiele negatywnych doświadczeń wczesnodziecięcych wynika z niezaspokajania podstawo-

wych potrzeb przez opiekunów. Wśród podstawowych J. Young wymienia: potrzebę przy-
wiązania, autonomii, wolności, spontaniczności i  realistycznych granic. Nieadekwatne za-
spokajanie potrzeb dziecka w  różny sposób (deprywacja, krzywdzenie, za dużo dobrego,
selektywne uwewnętrzenienie) wyrządza dziecku szkodę. Zadaniem terapeuty jest między
innymi korektywne rodzicielstwo, czyli pomoc pacjentowi w zaspokojeniu tych potrzeb, któ-
re nie zostały adaptacyjnie zaspokojone we wczesnym okresie jego życia.
Zestawienie 18 wczesnych nieadaptacyjnych schematów
 Rozłączenie/odrzucenie:
1) deprywacja emocjonalna – przekonanie o braku adekwatnego wsparcia emocjonalne-
go, na które można liczyć ze strony innych osób,
2) opuszczenie/niestabilność więzi – poczucie, że ludzie porzucają, zostawiają, nie moż-
na na nich liczyć,
3) nieufność/skrzywdzenie – oczekiwanie, że w relacji z innymi można zostać nadużytym
lub skrzywdzonym,
4) izolację społeczną/wyobcowanie – poczucie inności, bycia poza grupą,
5) wadliwość/niekompetencja – poczucie bycia gorszym, mniej kompetentnym, nieważnym.

Copyright by Forum Media Polska Sp. z o.o. 1

 MULTIMEDIALNY KURS DLA PSYCHOLOGÓW I PSYCHOTERAPEUTÓW

 Uszkodzona autonomia:
1) podatność na zranienie lub zachorowanie – obawa przed tragicznymi wydarzeniami,
chorobami, nieszczęściami, które mogłyby się potencjalnie wydarzyć,
2) uwikłanie emocjonalne – brak autonomii, przesadnie bliska relacja z drugą osobą,
3) porażka – przeświadczenie na temat ciągłego doświadczania porażek we własnym życiu,
4) zależność\niekompetencja – poczucie bezradności, zależności od innych, niemożno-
ści radzenia sobie samodzielnie.

 Uszkodzone granice i samokontrola:

1) roszczeniowość, wielkościowość – przekonanie o byciu wyjątkowym, funkcjonowaniu
w świecie na innych prawach,
2) niedostateczna kontrola, samodyscyplina – słabe znoszenie frustracji, problem z kon-
trolą impulsów.

 Ukierunkowanie na innych:
1) podporządkowanie się – zgoda na gorszą pozycję w  relacjach interpersonalnych
w obawie przed negatywnymi konsekwencjami, np. porzuceniem lub złością ze strony
innych,
2) samopoświęcenie – stawianie potrzeb innych osób ponad własnymi,
3) poszukiwania samoakceptacji i uznania – zakotwiczenie na robieniu dobrego wraże-
nia na innych, niezwykle istotne dla dobrego samopoczucia.

 Nadmierna czujność/zahamowanie:
1) negatywizm/pesymizm – skupianie się na negatywnych aspektach codziennych sytuacji,
2) zahamowanie emocjonalne – zahamowanie ekspresji emocjonalnej,
3) skłonność do karania – przekonanie, że ktoś kto popełnił błąd, zasługuje na karę,
4) bezlitosne standardy – stawianie sobie przesadnie ambitnych i często niemożliwych
do spełnienia celów.

Koncepcja wprowadza także trzy style radzenia sobie ze schematami, co sprawia, że u róż-
nych osób może wystąpić odmienny sposób reagowania na aktywizację schematu. W prak-
tyce oznacza to, że ten sam schemat może wystąpić u  osób odmiennie funkcjonujących.
Wśród sposobów radzenia sobie wyróżnia się:
 podporządkowanie – osoba postępuje zgodnie ze schematem, przeżywa uczucia zwią-
zane z nim,
 unikanie – osoba przejawia zachowania unikające (np. sięgając po alkohol, wycofując się
z kontaktów społecznych), nie chcąc aktywować schematu oraz emocji z nim związanych,
 nadmierną kompensację – osoba zachowuje się przeciwnie do schematu.

2 Copyright by Forum Media Polska Sp. z o.o.

 MULTIMEDIALNY KURS DLA PSYCHOLOGÓW I PSYCHOTERAPEUTÓW

TRYBY SCHEMATÓW

Pracując z pacjentami, u których występuje mnogość schematów i duża liczba trybów, lepiej
odnosić się do tych ostatnich. Tryby schematów podzielono na poniższe kategorie (jednak
w przeciwieństwie do schematów wyróżnia się także tzw. zdrowe tryby).

TRYBY SCHEMATÓW
 Tryby dziecięce – wiążą się z pierwotnymi potrzebami i emocjami. Rozpoznajemy
je wówczas, gdy uczucia i emocje pacjenta pozostają „nadmiarowe”, nieadekwatne
do bieżącej sytuacji, której doświadcza. Osoba myśli, czuje i doświadcza na sposób
dziecięcy. Istotnym wskaźnikiem jest zapytanie pacjenta o to, na jaki wiek się teraz
czuje (odpowiedź zawsze sugeruje wiek dziecięcy).
 Wrażliwe (skrzywdzone) dziecko – posiada ogromną potrzebę bezpieczeństwa
oraz więzi. Mogą występować rozmaite tryby rdzenia sobie (samotne dziecko, zależ-
ne dziecko, poniżone dziecko, opuszczone dziecko). • Dziecko złoszczące się – prze-
jawia niekontrolowaną, „dziecięcą” złość.
 Dziecko impulsywne/niezdyscyplinowane – przyjmuje postawę dziecka „rozpieszczo-
nego”.
 Dysfunkcjonalne tryby rodzicielskie w  terapii schematu traktowane są jako in-
ternalizacja postaw moralnych i zachowań rodzicielskich. Wywierają one silną, nie-
adekwatną presję odczuwaną przez pacjentów. Tryb rodzic karzący charakteryzuje
się nadmiernym krytycyzmem, natomiast rodzic wymagający – stawianiem niereali-
stycznych wymagań.
 Podejmując próby ochrony siebie przed bolesnymi uczuciami, pacjenci sięgają po
tzw. dysfunkcjonalne tryby radzenia sobie. Trybem radzenia sobie przez podpo-
rządkowanie jest tryb uległy poddany, w którym następuje absolutne podporządko-
wanie potrzebom i życzeniom innych osób, brak umiejętności troszczenia się o wła-
sne granice. Tryby radzenia sobie przez unikanie to: odłączony obrońca (odłączenie
od emocji), odłączony samoukoiciel (często używający kompulsywnych zachowań
lub substancji uzależniających). Ostatni tryb radzenia sobie łączy się z  nadmierną
kompensacją. Zaliczamy tutaj następujące tryby: samouwielbiacz (poczucie wyż-
szości), pozyskiwacz uwagi, nadmierny kontroler (perfekcyjny nadmierny kontroler,
paranoidalny nadmierny kontroler), tryb zastraszania i ataku, oszust i manipulator,
drapieżnik.
 Wśród funkcjonalnych, zdrowych trybów radzenia sobie należy wymienić: szczęśli-
we dziecko oraz zdrowego dorosłego. Terapia ukierunkowana jest na naukę funkcjo-
nowania pacjenta w ww. trybach charakteryzujących się zdrowymi formami ekspre-
sji emocjonalnej, jak również dobrym przystosowaniem do otaczających warunków.

Copyright by Forum Media Polska Sp. z o.o. 3

 MULTIMEDIALNY KURS DLA PSYCHOLOGÓW I PSYCHOTERAPEUTÓW

OPIS PRZYPADKU: KAMILA, 29 LAT

Oś I: W dzieciństwie pojawiające się napady paniki niespełniające kryteriów zaburzenia lę-

kowego z napadami lęku.
Oś II: Zgodnie z wykonaną diagnostyką psychologiczną (SCID II kwestionariusz i wywiad) –
osobowość unikająca i zależna.
Oś III: Brak.
Oś IV: Problemy w  relacjach interpersonalnych, wycofanie z  kontaktów społecznych, nie-
możność uniezależnienia się od rodziny.
Oś V: GAF 50.

Nie pracuje, mieszka z matką w domu jednorodzinnym w miejscowości niedaleko duże-

go miasta. Przerwane na III roku studia filologiczne (filologia angielska). Ojciec nie żyje
od 10 lat, zmarł przedwcześnie na zawał serca. Od tego momentu więź matki i  córki
znacznie się zacieśniła. Pani Kamila ma starszą siostrę, która od 8 lat mieszka poza do-
mem i ma swoją rodzinę.
Pani Kamila była tzw. „późnym dzieckiem”, urodziła się gdy jej matka miała 41 lat, a oj-
ciec 43. Poród z komplikacjami, zakończony cesarskim cięciem. Pomiędzy nią a siostrą
było 13 lat różnicy. Pacjentka ocenia, że pomiędzy nią a siostrą nigdy nie było szcze-
gólnie silnych więzi, siostra nie dopuszczała jej do kręgu swoich znajomych, wyraźnie
zaznaczała swoje terytorium. Dziewczynka nie chodziła do przedszkola, opiekowała się
nią zaprzyjaźniona sąsiadka. Rodzina nie utrzymywała praktycznie żadnych kontaktów
z osobami z zewnątrz, hermetyczna. W klasach I–V pacjentka miała dwie bliskie koleżan-
ki, kiedy jednak w wyniku konfliktu ich drogi rozeszły się, nie nawiązała bliskiej relacji
rówieśniczej. Pacjentka ma przekonanie, że jest gorsza od innych. Ze względu na lekką
nadwagę ocenia swój wygląd zewnętrzny bardzo krytycznie, uważa, że nie ma nic cie-
kawego do powiedzenia, nie umie prowadzić konwersacji. Nigdy nie weszła w relację
partnerską, nie miała nawet krótkotrwałego związku (w towarzystwie mężczyzn czuje
się jeszcze bardziej onieśmielona i niepewna niż w towarzystwie kobiet). Ze względu na
matkę uczestniczy jedynie w nielicznych spotkaniach rodzinnych.
Na III roku zarzuciła studia (wcześniej była na urlopie dziekańskim), wielokrotnie nie
podchodziła do egzaminów w terminach (załatwiała zwolnienia lekarskie lub otrzymy-
wała ocenę niedostateczną), miała także tzw. warunki. Twierdzi, że na III roku nie była
w stanie napisać pracy licencjackiej ani zdać zaległych egzaminów, porzuciła je osta-
tecznie. Funkcjonowała poza grupą studencką, nie nawiązała żadnej relacji. Uczęszcza-
nie na studia było dla niej ze względów towarzyskich dodatkowo stresujące. Nigdy nie
podjęła stałej pracy zarobkowej (czasami krótkie zlecenia dotyczące tłumaczeń tek-

4 Copyright by Forum Media Polska Sp. z o.o.

 MULTIMEDIALNY KURS DLA PSYCHOLOGÓW I PSYCHOTERAPEUTÓW

stów). We wspólnym gospodarstwie domowym z matką utrzymują się z pensji matki

oraz czynszów z najmów (dzięki temu pacjentka nie odczuwa problemów finansowych).
Sytuacja rodzinna: Pacjentka po niespodziewanej śmierci ojca bardzo zbliżyła się
do matki. Matka o rysie lękowym, krytyczna, ironiczna, narzucająca swoje zdanie i ar-
gumentująca to „dobrem pacjentki”, wykazująca tendencje do budzenia w  pacjentce
poczucia winy, często wspominająca o powinnościach dzieci względem rodziców, któ-
rzy je wychowali. Relacje z ojcem za jego życia pacjentka określa jako powierzchowne,
ojciec bardzo dużo czasu spędzał poza domem (wyjazdowa praca). Kiedy był obecny,
cechował go autorytarny styl bycia, był głośny i hałaśliwy – w relacji z nim córka do-
świadczała napięcia. Brak głębszej relacji z siostrą.

PRZEBIEG TERAPII

Modele trybów:
 wrażliwe dziecko,
 uległy poddany,
 karzący rodzic,
 unikający obrońca.

Jednym z bardzo istotnych czynników w terapii schematu jest relacja terapeutyczna. Stano-
wi ona jeden z obszarów interwencji terapeutycznej, szczególnie w zakresie doświadczeń
więzi. Mówimy tutaj o  tzw. ograniczonym korektywnym rodzicielstwie (limited reparen-
ting). Powtórne rodzicielstwo powinno prowadzić pacjenta do pozytywnej troski o siebie
oraz wchodzenie w tryb zdrowego dorosłego. W omawianym przypadku terapeuta dokonał
tzw. empatycznej konfrontacji, zwracając uwagę na cechy trybów pacjentki i ich funkcjo-
nalne znaczenie w dzieciństwie. Terapeuta rozumie, że zwłaszcza tryb uległego poddanego
chronił pacjentkę w dzieciństwie przed możliwym negatywnymi konsekwencjami. Uznanie
wzorca unikania i zrozumienie jego funkcji zapobiega uaktywnieniu się trybu karzącego ro-
dzica. Tryb wrażliwego dziecka otrzymuje w relacji terapeutycznej bliską i bezpieczną rela-
cję. Terapeuta pozostaje także modelem do internalizacji.
Ważnym elementem procesu terapeutycznego była psychoedukacja dotycząca trybu
wrażliwego dziecka (u pacjentów, u których ten tryb występuje).

Copyright by Forum Media Polska Sp. z o.o. 5

 MULTIMEDIALNY KURS DLA PSYCHOLOGÓW I PSYCHOTERAPEUTÓW

Poniżej wybrane elementy psychoedukacji za: Arntz A., Jacob G., Terapia
schematów w praktyce. Praca z trybami schematów, GWP. Sopot 2016, s. 203.

Dzieci są cudowne i wartościowe, nawet jeżeli sprawiają trudności, popełniają błędy czy
nie zachowują się idealnie

Dzieci z zasady są dobre. Nikt nie rodzi się zły

Dziecko nigdy nie ponosi winy za to, (…) że jest ignorowane przez inne ważne osoby

Wszystkie dzieci mają uczucia i potrzeby. Każde dziecko potrzebuje wsparcia, miłości
i opieki. Każde dziecko ma prawo do zaspokojenia tych potrzeb w zadowalającym stop-
niu. Jeśli owe potrzeby nie są zaspokajane przynajmniej częściowo, dziecko może nie
wyrosnąć na zdrowego dorosłego

Potrzeby i uczucia są z zasady dobre

Oceniając to z perspektywy czasu, często można uzasadnić i zrozumieć, dlaczego rodzi-

ce nie mogli się należycie troszczyć o swoje dzieci (…). Jednak ich dzieci nie są w stanie
spojrzeć na to z  perspektywy zewnętrznego obserwatora i  zrozumieć tych przyczyn,
gdy same doznają złego traktowania. Wówczas po prostu cierpią i dzieje im się krzywda

Ważnym celem było także nauczenie pacjentki dbania o własne potrzeby i skupienia na nich
bez odczuwania poczucia winy z tego powodu.
W terapii schematu wykorzystuje się także techniki doświadczeniowe, m.in. pracę z krze-
słami. Wykorzystano ją do pogłębienia psychoedukacji na temat wrażliwego dziecka. Te-
rapeuta, siedząc na krześle zdrowego dorosłego, okazywał wsparcie i  sympatię wrażliwe-
mu dziecku, dyskutował także z błędnymi przekonaniami na temat wymagań kierowanych
w stronę pacjentki.
W pracy wykorzystano także wyobrażeniową zmianę skryptów. Jej celem jest aktywizacja
wspomnień z dzieciństwa, które przyczyniły się do powstania schematu.

6 Copyright by Forum Media Polska Sp. z o.o.

 MULTIMEDIALNY KURS DLA PSYCHOLOGÓW I PSYCHOTERAPEUTÓW

PLAN WYOBRAŻENIOWEJ ZMIANY SKRYPTU (ARNTZ A., JACOB G., 2016):

1. Wyobrażenie bezpiecznego miejsca.
2. Wejście w wyobrażeniu w bieżącą stresującą sytuację i uzyskanie dostępu do związa-
nych z nią negatywnych emocji.
3. Zbudowanie pomostu emocjonalnego. Zachowujemy emocje, ale wymazujemy ob-
raz bieżącej sytuacji – zamiast tego wkraczamy w wyobraźni do stresującego wspo-
mnienia powiązanego z tymi emocjami (najczęściej jest to wspomnienie z dzieciń-
stwa).
4. Zwięzłe zanalizowanie sytuacji z dzieciństwa (kto bierze w niej udział, co się dzieje) –
skupiamy się na emocjach i potrzebach dziecka.
5. Wprowadzenie pomocnej postaci, która zatroszczy się o potrzeby dziecka i odmieni
sytuację w taki sposób, by dziecko poczuło się bezpieczne, a jego potrzeby zostały
zaspokojone.
6. Po wyeliminowaniu bezpośredniego zagrożenia pogłębianie poczucia bezpieczeń-
stwa i więzi.

Początkowo terapeuta wkraczał do wyobrażeń pacjentki jako dorosły podejmujący dialog

z  matką. W  późniejszym czasie pacjentka była w  stanie samodzielnie zmierzyć się z  osobą
matki pojawiającą się w większości przywoływanych wspomnień. Wprowadzono także pisanie
scenariusza na nowo, gdzie bolesna dla pacjentki historie znajdowały inne, lepsze zakończe-
nie. Celem tych ćwiczeń było zlikwidowanie poczucia winy pojawiającego się w relacji z matką.
Leczenie trybu wrażliwego dziecko następowało także poprzez dialog między krzesłami
w wielu konfiguracjach (np. terapeuta i pacjent wspólnie przeciwstawiali się krytycznemu
rodzicowi).
Przeciwstawienie się trybowi karzącego rodzica jest niezwykle istotne; wynika to z faktu,
że budzi on pacjentce nieuzasadnione poczucie winy. Szczególnie w zakresie jej obowiąz-
ków jako dziecka oraz w przypadkach gdy odzywał się krytycznie na temat własnych rodzi-
ców. Wymagało to wyjaśnienia, że intencje rodziców nie były z gruntu złe.
Tryb unikającego obrońcy wymagał pracy z tendencjami do unikania, które przyczyniają
się do złego funkcjonowania pacjentki w codziennym życiu. Zastosowano w tym przypadku
techniki wywodzące się z terapii poznawczo-behawioralnej o charakterze ekspozycji, przy
dużym uważnieniu jego dokonań ze strony terapeuty. Ćwiczenia ekspozycyjne dotyczyły
w dużym stopniu aktywności społecznej pacjentki. Pierwotnie ustalono listę SUDS (indywi-
dualna skala stresu), zapisując na niej społeczne sytuacje stresujące dla pacjentki i określając
poziom wywoływanego stresu.
Pacjentka dwukrotnie przerywała terapię i wracała po kilku miesiącach pod presją mat-
ki. Unikanie terapii jest charakterystyczne dla osób z tego typu zaburzeniem osobowości.

Copyright by Forum Media Polska Sp. z o.o. 7

 MULTIMEDIALNY KURS DLA PSYCHOLOGÓW I PSYCHOTERAPEUTÓW

Ostatecznym celem terapii jest zastąpienie trybu wrażliwego dziecka poprzez zdrowego
dorosłego.
Terapia schematów jest terapią długoterminową, szczególnie dedykowaną do pracy
z zaburzeniami osobowości. W omówionym przypadku przedstawiono najbardziej typowe
i istotne interwencje stosowane w pracy z zaburzeniami osobowości z uwzględnieniem pro-
filu osobowości unikającej.

BIBLIOGRAFIA

1. Arntz A., Jacob G., Terapia schematów w praktyce. Praca z trybami schematów, GWP, Sopot
2016. strona 17
3. Leahy L.R., Techniki terapii poznawczej. Roz. 7: Terapia zorientowana na schematy oraz for-
mularze 7.1–7.9, Wydawnictwo WUJ, 2008.
4. Madej A., Techniki i metody poznawczo-behawioralne w terapii schematu zaburzeń osobo-
wości, „Psychoterapia” 1(152), 2010, s. 53–66.
5. Morrison J., Diagnoza psychiatryczna. Praktyczny podręcznik dla klinicystów, WUJ, Kraków
2012.
6. Rafaeli E., Bernstein D., Young J., Psychoterapia skoncentrowana na schematach, Zielone
Drzewo – Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2011.
7. Young J., Klosko J., Weishaar M., Terapia schematów. Przewodnik praktyka, GWP, Sopot
2014.

8 Copyright by Forum Media Polska Sp. z o.o.