Lista wczesnych nieadaptacyjnych schematów

Odrzucenie i odłączenie
(Pacjent czuje, że jego potrzeby bezpieczeństwa, stabilności, troski, czułości, empatii, zrozumienia,
akceptacji i szacunku nie zostaną zaspokojone. Typowa rodzina jest odcięta od uczuć, zimna,
odrzucająca, wybuchowa, nieprzewidywalna albo nadużywająca.)

1. Porzucenie/niestabilność
Pacjent spodziewa się, że utraci wkrótce osoby, z którymi jest związany emocjonalnie.
Jest przekonany, że wszystkie bliskie związki prędzej czy później się rozpadną. Ważne
dla niego osoby są widziane jako nieprzewidywalne i niedające gwarancji, że będą
zaangażowane i oddane w relacji z pacjentem. W jego postrzeganiu, bliscy jemu ludzie
umrą lub go porzucą (np. dla kogoś lepszego), a on zostanie sam.
2. Nadużycie/utrata zaufania
Pacjent jest przekonany, że inni ludzie w taki lub inny sposób będą go wykorzystywać.
Spodziewa się, że będą go celowo ranić, oszukiwać, zdradzać, upokarzać go lub
manipulować nim. Głęboko wierzy, że w relacjach z innymi ludźmi zawsze będzie
„wykiwany”, pominięty i zostaną dla niego jedynie „resztki z pańskiego stołu”.
3. Emocjonalna deprywacja
Pacjent sądzi, że jego podstawowe emocjonalne potrzeby nie zostaną zaspokojone
albo zostaną zaspokojone w niewłaściwy sposób przez innych. Potrzeby te dotyczą
czułości, empatii, ciepła, ochrony, bliskości i troski. Trzy najczęstsze formy
emocjonalnej deprywacji to:
• Deprywacja potrzeby troski: Brak uwagi, ciepła, bliskości, czułości wobec
pacjenta
• Deprywacja potrzeby empatii: Nikt nie słucha, nie rozumie i nie dzieli się
uczuciami z pacjentem.
• Deprywacja potrzeby ochrony: Nikt nie daje pacjentowi wsparcia, rad i nie
wskazuje kierunku działania.
4. Defekt/wstyd
Pacjent czuje, że jest u sedna swojej istoty niedoskonały i zły. Jeśli tylko inni poznają go
lepiej, przekonają się o jego wadach i nie będą chcieli mieć z nim nic wspólnego. Jest
przekonany, że nikt go nie pokocha, bo nikt nie uzna go za zasługującego na miłość.
Jest przesadnie skupiony na tym, jak oceniają go inni, i wyczulony na punkcie własnego
postępowania oraz błędów. W efekcie, bardzo często czuje głęboki wstyd. Schemat ten
może odnosić się zarówno do wewnętrznych (np. głupota), jak i zewnętrznych (np.
brzydota) cech.
5. Społeczna izolacja/alienacja
Pacjent czuje się wyizolowany spośród reszty społeczeństwa/ludzkości, postrzega
siebie jako kompletnie różnego, wyraźnie odstającego od innych ludzi i ma poczucie,
 że zupełnie nie pasuje do jakiejkolwiek grupy lub społeczności. Brakuje mu poczucia
przynależności grupowej (np. do grupy rówieśniczej, zawodowej itp.).
Niewystarczająca autonomia i osiągnięcia
(Pacjent jest przekonany, że otocznie nie pozwoli mu na separację, przetrwanie, samodzielne
funkcjonowanie albo skuteczne osiągnięcie czegoś. Typowa rodzina pacjenta osłabia pewność
siebie dziecka i nie wzmacnia jego sukcesów , jest nadopiekuńcza, a relacje w jej obrębie mają
często charakter emocjonalnej fuzji.)
6. Zależność/niekompetencja
Pacjent nie jest w stanie podjąć się codziennych zadań i funkcjonować samodzielnie.
Czuje się skrajnie zależny od innych ludzi w sytuacjach, w których ma podjąć decyzję
lub rozpocząć nową aktywność. Często prezentuje się jako osoba kompletnie
bezradna.
7. Podatność na zranienie/chorobę
Pacjent jest przekonany, że w każdej chwili coś strasznego może mu się przydarzyć i że
nie może on nic zrobić, aby przygotować się na to lub zapobiec temu wydarzeniu.
Obawia się często zarówno medycznej (np. wylew), jak i psychologicznej (np.
szaleństwo) katastrofy (a także innych nagłych i nieprzewidzianych negatywnych
zdarzeń). Podejmuje nadmierne środki ostrożności, aby unikać przewidywanego przez
siebie zagrożenia.
8. Zmieszanie/nierozwinięte ja
Pacjent jest nadmiernie zaangażowany w relacje z jedną lub kilkoma bliskimi osobami.
Relacje te znamionuje dążenie do zlania się i emocjonalnej fuzji. Z tego powodu nie jest
w stanie stworzyć własnej tożsamości i poczucia odrębności. Czasem ma poczucie, że
wręcz nie istnieje bez drugiej osoby i że nie ma żadnych własnych, odrębnych potrzeb
i celów.
9. Porażka
Pacjent jest przekonany że nie jest w stanie osiągnąć tyle, ile jego rówieśnicy/grupa
odniesienia, jeśli chodzi o kwestie kariery, edukacji lub rywalizacji sportowej. Jest
przekonany, że jest głupi, pozbawiony talentu i wiedzy. Nie podejmuje w związku z tym
działań w sferach, w których przekonany jest o swojej bezwartościowości (np. praca
zawodowa).
Osłabione granice
(Pacjent przejawia deficyty w respektowaniu ograniczeń, podejmowaniu odpowiedzialności i
realizacji długoterminowych celów. Typowa rodzina pacjenta jest permisywna, brakuje w niej
zasad, ograniczeń i nadmiernie wzmacnia się przekonanie o wyjątkowości i wartości dziecka,
zamiast zastosować dyscyplinę, konfrontację, ustanowić granice i uczyć określania i
realizowania długoterminowych celów; czasem nie oczekuje się od dziecka, aby znosiło
normalny poziom frustracji lub dyskomfortu, ani nie zapewnia mu się odpowiedniego nadzoru
i ukierunkowania.)
10. Wielkościowość
 Pacjent jest przekonany, że jest kimś lepszym od innych i że ma w związku z tym
specjalne prawa, obowiązujące tylko jego. Nie uznaje zwyczajnych zasad lub
ograniczeń, ponieważ uważa, że one go nie dotyczą. Czuje, że może robić dokładnie to,
co chce i kiedy chce, nie biorąc pod uwagę okoliczności i odczuć innych osób.
Powracającym motywem jest poczucie siły i kontroli nad światem i innymi ludźmi.
Pacjentom z tym schematem brakuje też empatii.
11. Niewystarczająca samokontrola/samodyscyplina
Pacjent nie potrafi tolerować jakiejkolwiek frustracji, nie potrafi też tłumić własnych
uczuć i impulsów ani modulować ich. Stara się też ze wszystkich sił omijać
nieprzyjemne lub niekomfortowe sytuacje (np. ból, wysiłek).
Nakierowanie na innych
(Nadmierne skupienie na potrzebach, uczucia, reakcjach innych ludzi kosztem własnych
potrzeb, aby uzyskać miłość i aprobatę, podtrzymać relacje lub uniknąć odrzucenia. Zazwyczaj
wiąże się to z tłumieniem lub brakiem świadomości złości i własnych inklinacji. Typowa rodzina
pochodzenia posługuje się głównie warunkową akceptacją: dziecko musi stłumić ważne
aspekty siebie, aby zdobyć miłość, uwagę lub uznanie. W wielu z tych rodzin emocjonalne
potrzeby i pragnienia dorosłych (np. akceptacji przez otoczenie) są ważniejsze niż unikalne
potrzeby i dążenia dzieci.)
12. Podporządkowanie
Pacjent podporządkowuje swoją wolę dążeniom innych ludzi, aby uniknąć
negatywnych konsekwencji. W efekcie, tłumi własne uczucia, potrzeby i preferencje.
Jest przekonany, że jego przekonania, uczucia i pragnienia nie liczą się dla innych.
Prowadzi to do kumulacji złości i okresowych epizodów nieadekwatnej ekspresji tego
uczucia (np. napady szału, zachowania bierno-agresywne, symptomy
psychosomatyczne). Podporządkowanie może dotyczyć zarówno uczuć, jak i potrzeb,
co zazwyczaj idzie w parze.
13. Samopoświęcenie
Pacjent z własnej woli i w znaczący sposób poświęca swoje potrzeby na rzecz dbania o
potrzeby innych, których uznaje za słabszych. Jeśli próbuje zaspokoić własne potrzeby,
często pojawia się poczucie winy. Nierzadko towarzyszy temu niezwykłe wyczulenie na
cierpienie innych ludzi i przejmowanie od nich odpowiedzialności za ich życie i
szczęście. Czasem długotrwałe poświęcanie się na rzecz innych prowadzi do
zgorzknienia i pretensji wobec ludzi.
14. Poszukiwanie aprobaty/uznania
Pacjent poszukuje uznania i docenienia w wyolbrzymiony sposób. Dzieje się to kosztem
jego własnych potrzeb i osobistego rozwoju. Czasem przejawia się to w skrajnym
dążeniu do podbudowania statusu i osiągnięcia społecznego uznania przy pomocy
różnorakich środków (np. kariera zawodowa, wygląd fizyczny).
Nadmierna czujność i zahamowanie
(Nasilona tendencja do tłumienia spontanicznych uczuć, impulsów i wyborów lub do spełniania
wysokich, uwewnętrznionych standardów i zasad. Dzieje się to często kosztem poczucia
 szczęścia, swobodnej ekspresji siebie, relaksu, zdrowia i relacji z innymi. Typowa rodzina
pochodzenia jest ponura, wymagająca, czasami karząca: dążenie do sukcesu, poczucie
obowiązku, perfekcjonizm, przestrzeganie zasad, ukrywanie emocji i unikanie błędów stawiane
jest w niej ponad doznawanie przyjemności, odprężenia i radości. Zazwyczaj towarzyszy temu
pesymistyczne nastawienie i tendencja do martwienia się, że stanie się coś złego, jeśli nie będzie
się czujnym i ostrożnym przez cały czas.)
15. Negatywizm/pesymizm
Pacjent dostrzega zawsze negatywne aspekty sytuacji i pomija lub umniejsza te
pozytywne. Koniec końców, w jego przekonaniu wszystko pójdzie źle, nawet jeśli teraz
układa się dobrze. Ponieważ jest przekonany, że prędzej czy później wydarzy się coś
złego, cały czas jest nadmiernie czujny, pobudzony i ciągle się martwi. Ma tendencje
do narzekania i trudności z podejmowaniem decyzji.
16. Zahamowanie emocjonalne
Pacjent powstrzymuje swoje emocje i impulsy w przekonaniu, że ich wyrażenie
skrzywdzi innych albo będzie prowadziło do wstydu, porzucenia lub utraty poczucia
własnej wartości. Oznacza to tłumienie wszelkich spontanicznych reakcji, a najczęściej:
złości, radości, czułości i impulsów seksualnych. Pacjent ma też często tendencję do
racjonalizacji i niedoceniania znaczenia emocji oraz unika rozmowy o nich.
17. Wysokie standardy/nadmierny krytycyzm
Pacjent nigdy nie czuje, że jest wystarczająco dobry, i ciągle ma wrażenie, że musi się
starać jeszcze bardziej. Stara się sprostać niezwykle wysokim osobistym standardom,
aby uniknąć krytyki (ze strony innych ludzi i samego siebie). Bywa często krytyczny
wobec siebie i otoczenia. Wiąże się to z perfekcjonizmem, sztywnymi zasadami oraz
zaabsorbowaniem skutecznością i wydajnością działania. Pacjent poświęca się temu
kosztem utraty zdolności do docenienia siebie, odpoczynku i budowania relacji z
ludźmi.
18. Karanie
Pacjent jest przekonany, że każdy powinien być surowo karany za popełniane błędy.
Jest agresywny, nietolerancyjny, niecierpliwy i brakuje mu wyrozumiałości. Nigdy też
nie wybacza błędów. Nie jest w stanie rozważyć okoliczności łagodzących ocenę
danego zachowania.

Lista trybów schematów

Tryby dziecięce
1. Skrzywdzone Dziecko: pacjent czuje się bezradny, samotny, odizolowany, smutny,
niezrozumiany, pozbawiony wsparcia, wadliwy, przytłoczony, potrzebujący,
pozbawiony nadziei, pełen niepokoju i lęku, przerażony, bezwartościowy, niekochany,
niedający się kochać, zagubiony, pozbawiony celu, słaby, pokonany, osaczony,
 pozbawiony możliwości działania, porzucony, wykluczony, pesymistyczny, ponieważ
jego podstawowe emocjonalne potrzeby nie są zaspokojone.
2. Rozzłoszczone Dziecko: pacjent czuje silną złość, jest wściekły, wkurzony,
sfrustrowany, ponieważ jego podstawowe emocjonalne potrzeby nie są zaspokojone.
3. Impulsywne/Niezdyscyplinowane Dziecko: pacjent zachowuje się w samolubny,
impulsywny sposób, ma trudności z odroczeniem gratyfikacji, często czuje dużo złości,
wściekłości, frustracji, może sprawiać wrażenie „rozpuszczonego” i jest niecierpliwy,
ponieważ jego oczekiwania i potrzeby (ale nie te podstawowe) nie są zaspokojone.
4. Szczęśliwe Dziecko: pacjent czuje się kochany, zadowolony, spełniony, bezpieczny,
chroniony, akceptowany, doceniony, wartościowy, wspierany, rozumiany, pewny
siebie, kompetentny, autonomiczny, odporny, silny, mający wpływ, mogący się
dostosować, połączony relacjami z innymi, optymistyczny i spontaniczny.

Nieadaptacyjne tryby radzenia sobie

5. Posłuszny poddany: pacjent zachowuje się w pasywny, podporządkowujący się,
poszukujący aprobaty albo deprecjonujący samego siebie sposób, kiedy znajduje się
między ludźmi, żeby uniknąć konfliktu albo odrzucenia; toleruje nadużycie i złe
traktowanie przez innych; nie wyraża swoich potrzeb i pragnień; angażuje się w
działania lub relacje z ludźmi, które bezpośrednio wzmacniają jego schematy.
6. Odcięty obrońca: pacjent czuje się odcięty od emocji i potrzeb; izoluje się od innych
ludzi i odrzuca pomoc; czuje się wycofany, rozkojarzony, odłączony, pusty, znudzony,
może doświadczać depersonalizacji; podejmuje czynności, które służą dystrakcji,
zagłuszeniu emocji, nadmiernej stymulacji w wyjątkowo nasilony lub kompulsywny
sposób; może być cyniczny, obojętny lub pesymistyczny, aby uniknąć angażowania się
w relacje i aktywności.
7. Kontratakujący obrońca: pacjent zachowuje się w sposób wyjątkowo wywyższający
się, agresywny, dominujący, rywalizacyjny, dewaluujący, nadmiernie kontrolujący,
buntowniczy, manipulujący, wykorzystujący innych; często dąży do skupienia uwagi na
sobie i wysokiego statusu; zachowania te pojawiają się, aby kompensować
podstawowe emocjonalne potrzeby, które nie zostały zaspokojone.
Nieadaptacyjne tryby rodzicielskie
8. Karzący rodzic: pacjent czuje, że on sam (lub ktoś inny) zasługuje na karę, obwinianie,
i często obwinia, karze lub stosuje przemoc (wobec siebie lub innych).
9. Wymagający/Karzący Rodzic: pacjent czuje, że należy zawsze zachowywać się
idealnie, dążyć do najwyższych osiągnięć, trzymać wszystko we właściwym porządku,
być skromnym, przedkładać dobro i potrzeby innych nad własne dobro i potrzeby, być
maksymalnie wydajnym i unikać marnowania czasu; uważa, że złą rzeczą jest
wyrażanie uczuć lub zachowywanie się spontanicznie; ma sztywne i surowe zasady i
reguły.
Zdrowy Dorosły
10. Zdrowy Dorosły: pacjent w tym trybie troszczy się o potrzeby Skrzywdzonego Dziecka;
stawia granice Rozłoszczonemu i Impulsywnemu Dziecku; wzmacnia dążenia
Szczęśliwego Dziecka; przeciwstawia się i eliminuje nieadaptacyjne tryby radzenia
sobie; neutralizuje i zastępuje nieadaptacyjne tryby rodzicielskie; w tym trybie pacjent
podejmuje normalne, dorosłe aktywności, takie jak: praca, wychowanie dzieci, seks,
zainteresowania w sferze intelektu, kultury i sztuki, kontakty towarzyskie, hobby,
rozwój duchowy, uprawianie sportu i dbałość o zdrowie.