[wykłady 15 h]

dr Agnieszka Chmielowska-Marmucka
 hipermnezja

Brad Williams, nazywany „Człowiekiem-Google”, w towarzystwie

słynnego neurologa dr Olivera Sacksa

www.unforgettabledoc.com
 CO TO JEST PAMIĘĆ?

o Zdolność do przechowywania informacji w jakimś celu

o Procesy poznawcze, odpowiedzialne za rejestrowanie,

przechowywanie i odtwarzanie doświadczenia

o Zasoby przechowywanej informacji

o Aktywny układ, który otrzymuje informacje od zmysłów,

nadaje info. użyteczną postać, porządkuje info. w trakcie
przechowywania oraz wydobywa przechowywane treści
 P. rozumiana jako zdolność P. rozumiana jako proces

właściwość jednostki będąca warunkiem proces, którego konsekwencje ujawniają się w

pojawienia się pewnego procesu zachowaniu

element psychicznego wyposażenia jednostki, proces złożony z uniwersalnych faz -

wykazujący duże różnice indywidualne identycznych u wszystkich ludzi: f. kodowania,
przechowania i odtwarzania

jako składnik inteligencji, a więc tego jest fazą przetwarzania informacji

elementu psychicznego wyposażenia jednostki,
który w dużym stopniu zdeterminowany jest
przez czynniki genetyczne

składa się ze zdolności specyficznych składa się z różnych faz

poszczególne zdolności specyficzne odnoszą się istnieją specyficzne procesy przetwarzania

do różnych dziedzin (np. pamięć melodii, informacji, charakterystyczne dla różnych
pamięć cyfr, pamięci dat itd.) form pamięci (np. pamięci semantycznej czy
pamięci autobiograficznej)

możliwe jest doskonalenie albo ćwiczenie całej możliwe jest doskonalenie poszczególnych faz
pamięci procesu pamięciowego - przede wszystkim fazy
kodowania i fazy odtwarzania

Tabela za: T. Maruszewski, Psychologia poznania, s. 120.

 FUNKCJE
/trzy podstawowe etapy procesu pamięciowego/

 Rejestrowanie/kodowanie
 Przechowywanie

 Wydobywanie/wykorzystywanie
 PAMIĘĆ

Pamięć ma charakter konstruktywny; nie tylko

odtwarza, ale również tworzy!

Dowody:
Zniekształcenia pamięciowe
Pamięć fałszywa (implanty pamięciowe)
 Metafory pamięci

 Magnetofonowa

 Ślady na piasku
Anatomia
pamięci
 Anatomia pamięci
A. PR przestrzenna
B. PR przestrzenna,
działania zależne od woli
C. PR przestrzenna,
działania zależne od woli,
obiektów, werbalna,
myślenie analityczne
D. PR obiektów, myślenie
analityczne
 Molekularne podstawy pamięci

Plastyczność połączeń synaptycznych- koncepcja Hebba

 Rodzaje pamięci

Kryteria wyodrębnienia
 Czas przechowywania informacji
 Sposób zapamiętywania informacji
 Sposób przechowywania informacji
 Sposób odpamiętywania informacji
 Odrębność systemów pamięci- istota metafory
magazynowej

o Specjalizacja w przetwarzaniu różnych typów danych

o Działanie według różnych reguł
o Różne podłoża neuronalne
o Inny czas pojawiania się w rozwoju ontogenetycznym
i filogenetycznym
o Zróżnicowany format reprezentowania danych
 Dane przemawiające za podziałem blokowym

 Analiza tzw. krzywych pozycyjnych

 Tłumaczenie efektu pierwszeństwa i efektu świeżości
 Efekt świeżości
Efekt pierwszeństwa
 Inny mechanizm działania interferencji w przypadku STM i
LTM
 Tłumaczenie zjawiska podwójnej dysocjacji u
pacjentów z uszkodzeniami mózgu
 Blokowe modele pamięci

 Metafora magazynu
 Zasada modułowości
 Magazyny:
 Sensoryczny: ikoniczny, echoiczny

 Krótkotrwała STM

 Długotrwała LTM : proceduralna, deklaratywna

 RODZAJE PAMIĘCI (UJĘCIE MAGAZYNOWE)

Sensoryczna
bufor sensoryczny
Ikoniczna, echoiczna

Krótkotrwała
STM (Short Term Memory )
robocza = operacyjna

Trwała
LTM (Long Term Memory)
Semantyczna, epizodyczna
 TRWAŁOŚĆ

Sensoryczna
0,5 sekundy (wzrok)
2-4 sekundy (słuch)

Krótkotrwała
15-18 sekund (Peterson i Peterson, 1959, 1966)
12-30 sekund (Atkinson, Shiffrin, 1968; J. Brown, 1958)
5-6 sekund (obecne oszacowania)

Trwała
Brak ograniczeń
185 miliardów jednostek (Csikszentmihalyi)
CZAS PRZECHOWYWANIA W STM
(PETERSON & PETERSON, 1966)
 POJEMNOŚĆ

Sensoryczna
12-18 elementów

Krótkotrwała
7±2 (Miller, 1956)
4 (Cowan, 2001; Cowan i wsp.,2005; Palva i wsp.,2010)

Trwała
Brak ograniczeń (Bahrick, 1984; Barnyard i Grayson,
1996)
 FORMAT ZAPISU DANYCH

Sensoryczna
Zależny od modalności, nigdy werbalno-semantyczny

Krótkotrwała
Akustyczny, możliwy semantyczny

Trwała
Semantyczny, możliwe inne
 Kontrola podmiotowa

Sensoryczna
Niemożliwa

Krótkotrwała
Powtórki zewnętrzne (bezgłośna artykulacja)

Trwała
Spory zakres kontroli
Zróżnicowane formy i strategie kontroli
 MECHANIZM ZAPOMINANIA

Sensoryczna
Zanikanie
Efekt maskowania

Krótkotrwała
Zanikanie
interferencja

Trwała
Brak dostępu
Interferencja
Zanikanie
 ZAPOMINANIE

Krzywa zapominania (Ebbinghaus)

20 min
Zapamiętany odsetek

1 godz
9 godz

t (dni)
 ZAPOMINANIE

Krzywa zapominania (Ebbinghaus) po powtórzeniach

 PRZYCZYNY ZAPOMINANIA

Zanikanie śladów pamięciowych (teoria rozpadu

śladu pamieciowego)
Proces samoistny

Interferencja
Np..nowe informacje nakładają się na stare

Zapominanie umotywowane
wyparcie
reinterpretacja
 RODZAJE INTERFERENCJI
Interferencja proaktywna
Kłopoty z pamięcią występujące, gdy starsze informacje uniemożliwiają
bądź zakłócają uczenie się lub wydobywanie nowszych informacji

Nauka Nauka Egzamin z

niemieckiego hiszpańskiego hiszpańskiego

Interferencja retroaktywna
Kłopoty z pamięcią występujące, gdy nowsze informacje uniemożliwiają
bądź zakłócają wydobywanie starszych informacji

Nauka Nauka Egzamin z

niemieckiego hiszpańskiego niemieckiego
 Podsumowanie

Własności Sensoryczna Krótkotrwała Trwała

Pojemność Około 12-18 elementów 7+-2, 80 bitów Praktycznie

Tylko 4 nieograniczona
Czas przechowywania 0.5 sek. (ikoniczna) 15 – 18 sek. Praktycznie
2-4 sek. (echoiczna) 12-30sek. nieograniczony
5-6 sekund (obecne
oszacowania)

Format zapisu danych Wzrokowy, słuchowy Akustyczny możliwy Semantyczny, możliwe

semantyczny inne

Mechanizm Znikanie, efekt Zanikanie,

zapominania maskowania interferencja Brak dostępu

Kontrola podmiotowa Brak Powtórki wewnętrzne Bardzo duża, różne

formy i strategie
 RODZAJE PAMIĘCI
(UJĘCIE GENETYCZNO-ROZWOJOWE TULVINGA)

Pamięć proceduralna
Wiedza jak…

Pamięć sematyczna
Wiedza szkolna (wiedza że…)

Pamięć epizodyczna
 Uwzględnia wymiar czasowy, zatem zawodna i
wymagająca wysiłku
 Bogata w treść
 Wysoce kontekstualna
MODEL TULVINGA (1985)

Epizodyczna: zdarzenia w
czasie subiektywnym

Semantyczna: wiedza
ogólna (brak struktury
zdarzeń)

Proceduralna: operacje zaangażowane w

wykonywaniu zadań - wiedza jak
- pamięć bodźców i reakcji
 OCENA MODELU TULVINGA

Zalety
Ujęcie genetyczne (filo- i onto-)
Oszczędność

Wady
Dyskusyjna kolejność
Epizodyczna po semantycznej?
Semantyczna wymaga abstrahowania i uogólniania
Niekompletność
 RODZAJE PAMIĘCI: SQUIRE

pamięć

deklaratywna niedeklaratywna

semantyczna epizodyczna zdolności priming warunkowanie uczenie się

(fakty) (zdarzenia) proceduralne nieasocjacyjne
(percepcyjne, (habituacja,
motoryczne, sensytyzacja)
poznawcze)
 PRYMOWANIE (PRIMING)

Torowanie, poprzedzanie, prymowanie

 repetytywne (bodziec prymuje sam siebie)
 semantyczne (bodziec prymuje kategorię semantyczną)
 afektywne (bodziec afektywny zmienia percepcję bodźca
obojętnego)
 podprogowe(sublimalne)
 peryferyczne
 sekwencyjne
 UCZENIE SIĘ NIEASOCJACYJNE

Habituacja
 Słabnąca reakcja na powtarzalny bodziec
 Zwłaszcza zapach, również dotyk i słuch

Sensytyzacja
 Uczenie się spostrzeżeniowe
 Uogólnione zwiększenie wrażliwości po zadziałaniu bodźcem
nocyceptywnym
PAMIĘĆ ROBOCZA (OPERACYJNA, WORKING MEMORY)

Funkcje:
 Przechowywanie informacji
 Przetwarzanie informacji
 Nadzorowanie (decyzje “strategiczne”)
 Integrowanie (kilku procesów)
 ORGANIZACJA

Pamięć semantyczna: sieć

 Węzły sieci: pojęcia
 Połączenia: relacje nadrzędności (Collins & Quillian) lub
skojarzenia (Collins & Loftus)
 Ekonomia zapisu

Pamięć epizodyczna
 schematy,
 scenariusze,
 narracje,
 skrypty.
 Pamięć epizodyczna

Relacje czasowe
Relacje przyczynowo-skutkowe
Relacje hierarchiczne
Zdarzenia są podzielne na epizody
Rodzaje pamięci: teoria poziomów przetwarzania
(Craik i Lockhart, 1972)

Założenia:
 Ślad pamięciowy jest zapisem operacji składających się
na proces percepcji bodźca (efekt uboczny analizy
bodźca)
 Przywołanie polega na próbie odtworzenia oryginalnej
sytuacji percepcyjnej
 Im głębsze przetworzenie tym lepsze późniejsze
przywołanie (lepsze zapamiętanie)
 Przetworzenie na poziomie głębszym wymaga
przetworzenia na wszystkich poziomach poprzedzających
 Teoria poziomów przetwarzania (Craik i Lockhart, 1972)

Semantyczne cechy bodźca,

POZIOM GŁĘBOKI np. znaczenie słowa;
Słowo: KOT
Pytanie: Czy słowo jest
zrozumienie, odniesienie do
nazwą zwierzęcia?
posiadanej wiedzy
Akustyczne cechy bodźca, Słowo: KOT
POZIOM PŁYTKI np. kombinacje dźwięków Pytanie: Czy słowo
związane z literami; rymuje się ze słowem
rozpoznanie znaczenia LOT?

POZIOM SENSORYCZNY Fizyczne cechy bodźca, Słowo: KOT

np. kształt liter; Pytanie: Czy słowo jest
identyfikacja kształtu napisane dużymi literami?

BODŹCE ZE ŚRODOWISKA
PODSTAWA PRZETWARZANIA
SPOSÓB BADANIA
 Teoria poziomów przetwarzania

wyniki badań

Słowo: KOT
Pytanie: Czy słowo jest
nazwą zwierzęcia?
? 80% poprawnego odtworzenia
Słowo: KOT
Pytanie: Czy słowo
rymuje się ze słowem
LOT?
? 50% poprawnego odtworzenia
Słowo: KOT 15% poprawnego odtworzenia
Pytanie: Czy słowo jest
napisane dużymi literami? ?
 PROCESUALNE MODELE PAMIĘCI

Efekt autoreferencji (Rogers, Kupler i Kirke, 1977)

 Procedura podobna jak u Craika i Tulvinga
 Badani odpowiadali na różne pytania + jedno pytanie
(czy słowo opisuje ich samych).
 Najłatwiej opamiętywali to właśnie pytanie.
Wielokomponentowy model Baddeleya (Baddeley &
Hitch, 1974; Baddeley 1989)

STM + przetwarzanie i nadzór

Struktura
Centralny system zarządczy (wykonawczy)
Struktury pamięciowe
Pętla artykulacyjna
Szkicownik wrokowo-przestrzenny

Funkcje
 Przetwarzanie języka
 Arytmetyka mentalna
 “Wyższe” czynności intelektualne
Baddeley (2002)

centralny system
wykonawczy

Pętla fonologiczna Notes wzrokowo-przestrzenny

Pętla artykulacyjna
Wewnętrzny system zapisu

Bufor epizodyczny
Magazyn fonologiczny
Podręczny magazyn
wzrokowy

język Epizodyczna pamięć trwała Znaczenia informacji wzrokowych

Systemy skrystalizowane
Jagodzińska, M. (2005). Psychologia pamięci.
Systemy płynne Badania, teorie, zastosowania (s. 173-188).
 SIEDEM ZASAD FUNKCJONOWANIA PAMIĘCI
wg Kihlstroma (1996)

1. Zasada wypracowania (wysiłek na etapie

kodowania)
2. Zasada organizacji (sieć, skojarzenia)
3. Zasada zależności od czasu (krzywa Ebbinghausa)
4. Zasada zależności od wskazówek
5. Zasada specyficzności kodowania
6. Zasada przetwarzania opartego o schematy
7. Zasada rekonstrukcji
 SIEDEM „GRZECHÓW” PAMIĘCI
(DANIEL SCHACTER, 2001/2003)

1. Grzech nietrwałości
2. Grzech roztargnienia
3. Grzech blokowania
4. Grzech błędnej atrybucji
5. Grzech podatności na sugestię
6. Grzech tendencyjności
7. Grzech uporczywości
 PAMIĘĆ ZALEŻY OD:

 Uwagi
 Wskazówek
 Kontekstu
 Wzmocnienia
 Skojarzeń
 „Wyłączności” neuronów
 Powtarzania i testowania
 ZABURZENIA PAMIĘCI

Związane z uszkodzeniami tkanki mózgowej

 Lezje (uszkodzenie)
-Płaty czołowe (STM)
-Hipokamp (kodowanie nowych informacji)
 Degeneracje (choroba Alzheimera)

Związane z normalnym starzeniem się

 Mniejsze niż się powszechnie sądzi
 Możliwe do kompensowania
 Głównie STM i pamięć prospektywna
 Literatura uzupełniająca

Współczesne modele pamięci w aspekcie neurobiologicznym i

klinicznym , Postępy Psychiatrii i Neurologii 2006; 15 (2): 105-110
 WYOBRAŹNIA I WYOBRAŻENIE - DEFINICJE

WYOBRAŹNIA
„zdolność do tworzenia wyobrażeń twórczych, przewidywania, uzupełniania i
odtwarzania oraz zdolność przedstawiania sobie zgodnie z własną wolą
sytuacji, osób, przedmiotów, zjawisk itp. niewidzianych dotąd ; fantazja,
imaginacja”

WYOBRAŻENIE
„wywołany w świadomości obraz przedmiotu lub sytuacji, które w danej chwili nie
oddziałują na narządy zmysłowe człowieka, opierający się na uprzednio
poczynionych spostrzeżeniach i fantazji…”
(Szymczak, 1981, SJP)
 WYOBRAŹNIA

o Jest to zdolność do intencjonalnego generowania wyobrażeń.

o Występuje prawdopodobnie tylko u ludzi, natomiast u zwierząt występują

jedynie wyobrażenia.

o Jest przykładem przetwarzania top-down, czyli od góry do dołu.

o W przeciwieństwie do pamięci wzrokowej (wyobrażenia odtwórcze)

może generować intencjonalnie nowe obrazy (wyobrażenia twórcze).

(za Maruszewski, 2001)

 WYOBRAŹNIA

Wyróżniono wyobraźnie:

 TWÓRCZĄ- zdolność do tworzenia nowych wyobrażeń oraz pojęć i

innych reprezentacji poznawczych

 ODTWÓRCZĄ- odpowiedzialna za tworzenie się wyobrażeń

obiektów wcześniej spostrzeganych i dobrze znanych
 WYOBRAŻENIA

Wyobrażenia

 jeden z wielu typów reprezentacji umysłowych

 nietrwała struktura poznawcza, zbliżona do spostrzegania,

 występuje pod nieobecność wyobrażanego obiektu

 nie muszą przyjmować formy obrazowej

 RODZAJE WYOBRAŻEŃ

Podział oparty na kryterium introspekcyjnym:

 wyobrażenia odtwórcze - jako forma obrazów pamięciowych; są mniej

wyraziste i występują pod nieobecność danych zmysłowych

 wyobrażenia twórcze - nigdy nie odbierane własnymi zmysłami;

istniejące tylko w umyśle twórcy / „trzecie oko na czole”/

„składanki” (pegaz, centaur, sfinks, syrena - nie mylić z samochodem )

„czyste” wyobrażenia twórcze, „upragnione”(projekt obrazu, rzeźby,

wiersz)
 RODZAJE WYOBRAŻEŃ

Podział oparty na kryterium: zróżnicowanie realizmu różnych form

reprezentacji

 Spostrzeżenia

 Obrazy ejdetyczne (badania Jaenscha; Allporta, 1924 ; Habera, 1979).

Różnice między obrazami ejdetycznymi i powidokami.

 Wyobrażenia

 Halucynacje - Bentall (1990) - zatarcie różnic między informacjami

dochodzącymi z zewnątrz i informacjami wewnętrznymi.
 TEORIA KOSSLYNA

Wyobrażenia składają się z dwóch komponentów:

 POWIERZCHNIOWEGO

- w doświadczeniach wew.

- jako wynik działania elementów głębokich

- świadome i nietrwałe doświadczenia

- kodowanie inf. analogowy i przestrzenny

 GŁĘBOKIEGO- obejmuje to co jest zapisane w LTM

 DEBATA NAD WYOBRAŹNIĄ (IMAGERY DEBATE)

Spór o naturę wyobrażeń:

o Stanowisko obrazowe- wyobrażenia wzrokowe są kodowane w postaci

reprezentacji posiadających zarówno własności przestrzenne jak i

zmysłowe. Inf werbalne i wizualne mają różne kody

o Stanowisko twierdzeniowe (propozycjonalne)- dane zmysłowe są

kodowane w postaci abstrakcyjnych zbiorów twierdzeń czy sądów tak

jak inf werbalne
 DEBATA NAD WYOBRAŹNIĄ (IMAGERY DEBATE)

Argumenty w polemice

STANOWISKO OBRAZOWE

 odrębna klasa reprezentacji obrazowych

 specyficzne operacje możliwe tylko na wyobrażeniach (powiększanie,

pomniejszanie- „zoom mentalny”, rotacja, przemieszczanie części,

skanning, składanie, rozkładanie)

 realizm
 DEBATA NAD WYOBRAŹNIĄ (IMAGERY DEBATE)

Argumenty w polemice

STANOWISKO ABSTRAKCYJNE

 istnieją tylko reprezentacje zbudowane z sądów

 istnieją tylko operacje wykonywane na sądach. Efekt tych operacji może

ujawnić się w postaci wygenerowanego wyobrażenia.

 solipsyzm
 DEBATA NAD WYOBRAŹNIĄ (IMAGERY DEBATE)

Płaszczyzny sporu debaty nad wyobraźnią

o liczba kodów umysłowych: 1, 2 lub 3 kody

o istnienie odrębnych reprezentacji obrazowych - stanowisko obrazowe

vs. stanowisko abstrakcyjne

o argumenty empiryczne: badania nad rotacjami umysłowymi i

skaningiem umysłowym

o ekologiczna koncepcja wyobrażeń Thomasa

 LICZBA KODÓW

 JEDEN KOD (ANDERSON)

Trwałe Głębokie kodowanie Pamięć operacyjna -

abstrakcyjne program zachowania
przechowanie

Informacje percepcyjne Informacje werbalne

 LICZBA KODÓW

 DWA KODY - OBRAZOWY I ABSTRAKCYJNY (KOSSLYN).

Allan Paivio - dwa systemy:

• werbalny zawierający logogeny,

struktury odpowiedzialne za
generowanie określeń
werbalnych

• obrazowy zawierający imageny

czyli struktury odpowiedzialne
za generowanie obrazów.
Oba systemy są niezależne, ale
częściowo powiązane ze sobą.
 LICZBA KODÓW

 TRZY KODY - OBRAZOWY, WERBALNY I ABSTRAKCYJNY (ŚCIGAŁA,

MARUSZEWSKI, 1998)

Kod abstrakcyjny

Symbolizacja Semantyzacja
desymbolizacja desemantyzacja

Kod obrazowy Kod werbalny

Werbalizacja
wizualizacja
 ROTACJE MENTALNE (ARGUMENT NA RZECZ STANOWISKA OBRAZOWEGO)

Badania nad rotacjami mentalnymi:

 Cooper i Shepard

 Shepard i Metzler

Stwierdzono: czas decyzji wzrasta wraz z wielkością kąta rotacji

niezależnie od płaszczyzny rotacji.
 ROTACJE MENTALNE

WYNIKI BADAŃ

 Czas rotacji wprost proporcjonalny do wielkości kąta rotacji

(zależność obowiązuje w zakresie od 0o-180o)

 Zależność między kątem i czasem rotacji znika, kiedy badany jest

informowany o położeniu litery.

 ROTACJE MENTALNE

WYNIKI BADAŃ C.D.

 Czas rotacji nie zależy od stopnia złożoności figury ani od tego, czy

rotacja wykonywana jest na płaszczyźnie kartki, czy też prostopadle do

niej.

 Rotacje występują także u pawianów (Vanclair i in. 1993)

 INTERPRETACJA ROTACJI MENTALNYCH PRZEZ STANOWISKO
ABSTRAKCYJNE

 Dopasowanie figur powstaje w

wyniku porównywania opisów

figur w postaci charakterystyk
poszczególnych części tych figur
SKANING MENTALNY

W którym przypadku
szybciej odpowiemy
na pytanie, czy królik ma
uszy dłuższe niż głowa?
 SKANING MENTALNY

Kosslyn: czas odpowiedzi nt. obiektu w wyobraźni zależy od odległości tego

obiektu od aktualnego punktu fiksacji w wyobraźni.
 SKANING MENTALNY

WNIOSEK:
Ludzie nie dokonują skaningu umysłowego w identyczny sposób;
transformacje wyobrażeń podlegają kontroli oczekiwań, przekonań i wiedzy.
 KOSSLYNA TEORIA WYOBRAŹNI

5a KORA CZOŁOWA
Przesunięcie uwagi
6a Przerzucanie
informacji
KORA POTYLICZNA
KORA CIEMIENIOWA

Przetwarzanie
Bufor 2a danych o 4
1 wizualny lokalizacji 3a

Pamięć asocjacyjna
5b
Okno uwagi
KORA SKRONIOWA
2b
Przetwarzanie
danych o cechach 3b

6b
Kierunek i kolejność przepływu informacji na szlaku wizualnym wskazują strzałki opatrzone cyframi.
 FUNKCJE WYOBRAŹNI

Wyobraźnia:
1. Dostarcza materiału, który jest wykorzystywany przez inne procesy
poznawcze.
2. Umożliwia operacje, których nie są w stanie dokonać inne procesy.
3. Jest procesem celowym, uporządkowanym i służącym rozwiązywaniu
problemów (Maruszewski).
 FUNKCJE WYOBRAŹNI

Funkcje umysłowe wspomagane przez wyobraźnię:

• Zapamiętanie obiektu w kodzie obrazowym (por. teoria podwójnego
kodowania Paivio) podnosi szansę jego późniejszego przywołania
• Wyobrażeniowe składniki pojęć umożliwiają generowanie dowolnych
egzemplarzy tych pojęć (Barsalou, 1999; Francuz, 2011)
• Wyobraźnia pomaga w twórczym myśleniu i rozumowaniu
• Emocje wtórne wymagają wyobraźni do interpretacji znaczenia zaistniałej
sytuacji (teoria A. Damasio)
 WYOBRAŹNIA W NAUCE

Friedrich August Kekulé von Stradonitz

„Znowu atomy harcowały przed moimi oczami (…). Długie szeregi, kilkakrotnie ściśle ze sobą
złączone, wszystko w ruchu, wijące się wężowato i skręcające się. Patrzę, co się stało? Jeden z
węży chwycił swój własny ogon i szyderczo kręcił się przed moimi oczami. Obudziłem się jak
rażony piorunem i resztę nocy spędziłem na rozpracowywaniu wniosków z tej hipotezy.”
Wiedza i życie, A. Wróblewski, Taniec atomów, sierpień 2009, s. 65
 WNIOSKI DLA PRAKTYKI

1. Tworzenie reprezentacji w wielu niezależnych kodach pozwala na lepsze

wykorzystanie możliwości pamięci oraz myślenia.
2. Wizualizacja - zastosowania terapeutyczne
3. Możliwości nadużyć: zaszczepianie fałszywych wspomnień.
4. Gdzie jesteśmy - pytania do obu stanowisk
 W jaki sposób głuchy Beethoven skomponował IX symfonię?
 Skąd biorą się w naszej wyobraźni wizje archetypowe, wspólne dla
wszystkich ludzi?