Psychologia procesów poznawczych

Hanna Bednarek
Wykład 4 i 5
UWAGA

Czym jest uwaga ?- definicje

• „UWAGA jest zawładnięciem przez umysł jednego z obiektów naszego

strumienia świadomości.

• Jej istotą jest skupienie, koncentracja i świadomość. Implikuje ona rezygnację z

pewnych myśli po to, by efektywnie radzić sobie z innymi” /William James, 1890/.

Uwaga
 Współcześnie uwagę określa się jako proces koncentracji na jednym zadaniu czy źródle
bodźców pomimo działania bodźców dystrakcyjnych.

 Uwaga pozwala dokładniej rejestrować pewne aspekty otoczenia

 Umożliwia uczenie się

 Pozwala na szybkie reagowanie

Związki uwagi ze świadomością

• Ujęcie świadomości wg Armstronga, 1989
• -świadomość minimalna
• -świadomość percepcyjna
• - świadomość introspekcyjna

Mechanizmy fizjologiczne uwagi

• Reakcja orientacyjna
• Indukcja ujemna
• Pobudzenie układu siatkowatego
• Habituacja, dyshabituacja

NEURONALNE PODSTAWY MECHANIZMU UWAGI 

Współczesne badania systemu uwagowego (hipotezy):

• Istnienie w obrębie układu nerwowego specyficznego systemu uwagowego, odrębnego anatomicznie od systemów
sensorycznych. System uwagowy nie jest więc utożsamiany z systemami percepcyjnymi, chociaż nie jest także od nich
całkowicie niezależny (Posner i Petersen, 1990; Posner, 1994).

• Mechanizm uwagi jest domeną współpracujących ze sobą i anatomicznie połączonych wzajemnie określonych
struktur mózgowych. Nie jest funkcją jakiegoś jednego wybranego miejsca w systemie nerwowym, lecz z drugiej strony nie
jest to także funkcja mózgu jako całości (Mesulam, 1981; Posner i Petersen, 1990; Posner, 1994).

• Zróżnicowanie funkcjonalne poszczególnych części systemu uwagowego. Struktury mózgowe zaangażowane w

sterowanie mechanizmem uwagi nie pełnią identycznych funkcji, ale każda z tych części może być przypisana do jakiejś
określonej funkcji systemu uwagowego (Posner i Petersen, 1990; Posner, 1994).

Koncepcja Michela Posnera

• Koncepcja Posnera: system uwagi orientacyjnej i system uwagi wykonawczej (może
modyfikować aktywność systemu orientacyjnego

• System przedni /sieć uwagi-płat czołowy/ i system tylny uwagi /płat ciemieniowy, część wzgórza,
części związane z ruchami oczu/
• System przedni – uwaga wykonawcza /system tylny – uwaga orientacyjna

Co wiemy o mózgowych mechanizmach uwagi ?

• Efekt selekcji uwagowej jest obserwowany na bardzo wczesnym etapie
przetwarzania informacji.

• Neuronalnym odpowiednikiem filtru uwagowego są procesy wzbudzania a nie

hamowania.

• Dane potwierdzają istnienie złożonych i powstających równolegle reprezentacji

przestrzennej i reprezentacji cech obiektu tj. kolor i kształt (Webster i Ungerleider,
2000).

• Przy identyfikacji obiektu tworzymy jego schemat- aktywizując boczne okolice

płata czołowego czyli układ uwagi wykonawczej (Corbetta, 2000).

Cechy uwagi wg C.S. Nosala

 1. Natężenie, koncentracja uwagi
 2. Dynamika, giętkość albo przerzutność
 3. Zakres uwagi, pojemność
 4. Wybiórczość albo selektywność uwagi
 5. Stabilność

Podstawowe funkcje uwagi

wg. Maruszewskiego
 Selekcja pierwotna - czyli selekcja tych aspektów otoczenia, które będą podlegały
dokładniejszej obróbce.
 Selekcja wtórna - selekcja tych rezultatów przetwarzania informacji, które są podstawą wyboru
określonego sposobu reagowania.

 Gospodarowanie zasobami poznawczymi, tj. podejmowanie decyzji na temat tego, ile i jakie
procesy poznawcze wykorzystać do realizacji różnych celów.

Poziomy analizy psychologicznej wg Nęcki (2000)

 I. Procesy fizjologiczne i psychofizjologiczne /pobudzenie/

 II. Formalne parametry funkcjonowania umysłu /uwaga i pamięć/

 III. Indywidualne sposoby rozwiązywania zadań poznawczych /strategie poznawcze/

 IV. Procesy oceny i wyboru /np. wagi problemu, skuteczności strategii/

Wykład 5
Uwaga selektywna i podzielna
Trzy ujęcia uwagi
 Uwaga-jako zdolność do selekcjonowania bodźców (Broadbent, 58)

 Jako zdolność do podtrzymywania aktywności przez dłuższy czas, czyli trwałego

„wytężania uwagi” (Neuchterlein, Parasuraman, Jiang, 83)

 Jako zdolność polegająca na sprawowaniu kontroli poznawczej nad czynnościami

wykonywanymi jednocześnie, czyli przydzielanie zasobów „energii mentalnej” (Kahneman, 73)

Teorie uwagi
• Teorie uwagi selektywnej (Broadbent, 1958). Model zwrotnicy albo filtra.
• Zmodyfikowany model filtra - koncepcja Treisman (1960). Model szyjki od
butelki.
• Koncepcja uwagi podzielnej (Kahneman, 1973).

Uwaga jako filtr

• Problem „szyjki od butelki”- D. Broadbent

• Dwuuszna prezentacja bodźców:

• L-------------------------------------------P
• 7 3
• 4 2
• 1 5
 Przypominanie: dowolna kolejność
741 325 lub 325 741 (65% poprawnie)

Technika „cieniowania”, słuchanie dwuuszne

L--------------------------------------------P
• Szła Wlazł
• Kotek Dzieweczka
• Do Na
• Płotek Laseczka
» Albo

• Mieszkał pióro
• atrament w Wiśle
• sum kredka
• ołówek wąsaty

Funkcje uwagi wg E. Nęcki

• 1. Selektywność /efekt coctail party, efekt Stroopa/
• Kanał cieniowany-ignorowany; dichotic task-przekaz dwukanałowy;
-"Technika cienia" , śledzenia /shadowing/ -prezentacja dwóch różnych przekazów i powtarzanie
jednego z nich
- Prezentacja obuuszna- dwa takie same komunikaty równocześnie do obu uszu
- Prezentacja dwuuszna, dwukanałowy przekaz słuchowy /dichotic task/- prezentacja odmiennego
przekazu do każdego ucha

• 2. Czujność /detekcja sygnałów, trafienia-odrzucenia/

• 3. Przeszukiwanie
• 4. Kontrola czynności jednoczesnych

Efekt Stroopa
• John Ridley Stroop - zjawisko wzrokowej uwagi selektywnej.
Eksperyment.
Wyjaśnienie
• Np. Colin MacLeod /1991/ - spostrzeganie kolorowego słowa pobudza
jedną ścieżkę korową, a próba zidentyfikowania nazwy koloru druku
pobudza inną ścieżkę, i zachodzi interferencja między pobudzeniem
pierwszej ścieżki i drugiej.

Co wiemy o własnych procesach psychicznych ?

• Przedświadome przetwarzanie informacji:
• Procesy przeduwagowe
• Torowanie (priming)
• Percepcja podprogowa
• Czynności kontrolowane i automatyczne
• Proces automatyzowania czynności

Procesy przeduwagowe
Procesy przeduwagowe - polegają na przedświadomej obróbce bodźców, tzn. na odbiorze , selekcji i
obróbce bodźców, z których działania nie zadajemy sobie sprawy / np. bodźców prezentowanych w
bardzo krótkim czasie lub w sposób zdegradowany / ujęcie Neissera

Priming
• Priming - to uprzedzanie. Prezentowanie (S) uprzedzającego tuż przed bodźcem
rozpoznawanym /Posner, 1982/ albo inaczej wstępne aktywizowanie szlaków nerwowych /np. litera A
po literze A/.
• Odmienne konsekwencje primingu automatycznego i kontrolowanego
• „Mispriming” - jeśli (S) uprzedzający występuje w czasie krótszym niż ok. 200 msek przed
bodźcem właściwym - to badany świadomie nie rejestruje primingu.

Koncepcja przetwarzania automatycznego i kontrolowanego wg Schneidera i Shiffrina

• Nie angażuje świadomości
• Małe zapotrzebowanie na zasoby uwagi
• Ma charakter równoległy
• Duża szybkość
• Zadania dobrze znane i łatwe
• Wykorzystuje proste procesy poznawcze

• Angażuje świadomość
• Duże zapotrzebowanie na zasoby uwagi
• Ma charakter sekwencyjny
• Mała szybkość
• Zadania nowe i o dużym stopniu trudności
• Wykorzystuje złożone procesy poznawcze

Jak wyjaśnić procesy automatyzacji?

• Anderson i LaBerge : uważają, że automatyzacja jest skutkiem coraz to lepszego opanowania
pojedynczych elementów czynności, które następnie łączą się w grupy /uczenie się alfabetu Mors’a;
czytanie/

• Logan - teoria egzemplarzy. Uczenie się procedur, które mogą być wydobywane w
odpowiednich sytuacjach

Błędy typowe dla procesów automatycznych

1. ZEŚLIZGI - przy próbie odejścia od czynności rutynowej następuje ześlizg i kontrolę przejmują
procesy automatyczne-
 Przykład: Pidżama Jamesa
2. BŁĄD OMINIĘCIA - przerwanie czynności rutynowej może spowodować pominięcie
pozostałych jej faz-

Przykład: telefon powoduje pominięcie reszty rozpoczętej czynności

3. PERSEWERACJE - powtarzanie całości lub części procedury
4. BŁĄD OPISU - wewnętrzny opis planowanego działania prowadzi do wykonania go na złym
obiekcie-

Przykład: mycie zębów kremem po goleniu

5. BŁĘDY ZALEŻNE OD DANYCH - informacja sensoryczna przejmuje kontrolę nad
przebiegiem działania planowanego-

Przykład: dodanie do wykręcanego numeru cyfr zasłyszanych w rozmowie

6. BŁĘDY ASOCJACYJNE -Silne skojarzenia wyzwalają złą czynność rutynową-

Przykład: „Proszę wejść” w odpowiedzi na telefon

7. Brak aktywacji- brak aktywacji do czynności rutynowej -

Przykład: Idziemy do drugiego pokoju zapominając po co