Psychologia Procesów Poznawczych

dr Hanna Bednarek
Instytut Psychologii Uniwersytet Łódzki

Motto:

• WIEDZA JEST OBRAZEM PRAWDY

• WIEDZA NIE MA WŁAŚCICIELA /Ludwik Pasteur/
• WIEDZA NIE OPIERA SIĘ WYŁĄCZNIE NA PRAWDZIE, TAKŻE NA BŁĘDACH /C.G. Jung/

Wykład 1.
Paradygmaty a modele umysłu.
Charakterystyka poznania
i procesów poznawczych.

1. Czy istnieją paradygmaty w psychologii?

• Paradygmat w ujęciu T.Kuhna (Struktura rewolucji naukowych, 1962)
• - paradygmat jako „matryca dziedziny”
• - paradygmat jako wzorcowe przykłady (exemplars)
• Czy można mówić o rewolucji poznawczej w psychologii ?

2. Różne koncepcje człowieka w psychologii

• Introspekcjonizm (odbiorca wrażeń)
• Behawioryzm (kula bilardowa)
• Psychoanaliza (kocioł pod parą)

3. Poznanie a działanie
• behawioryzm a poznanie
• strukturalizm /Wundt/
• funkcjonalizm /Angell/
• pragmatyzm /James/
• asocjacjonizm /Ebbinghaus/
• teoria czynności /Tomaszewski/
Postulat - jedność poznania i działania

4. Historia psychologii poznawczej - przełomowe daty

• - Konferencja w 1956 w MIT. Uczestnicy:
• Chomsky twórca gramatyki generatywno-transformacyjnej;
• Simon-jeden z tworców General Problem Solver /program symulujący myślenie/;
• Bruner-twórca koncepcji gotowości percepcyjnej oraz badań nad strategiami rozwiązywania problemów/

4. Historia psychologii poznawczej - przełomowe daty cd..

- Publikacja Cognitive Psychology Neissera (1969)
- Publikacja Cognition and Reality Neissera (1976) - początek koncepcji ekologicznych
- Faza systemów wielorakich - 1994- rozwiązania modułowe, mikroparadygmaty.

5. Szerokie i wąskie rozumienie procesów poznawczych

• a) rozumienie szerokie - Markus - procesy poznawcze to procesy pozwalające na stworzenie systemu
przekonań jednostki na temat siebie, świata oraz relacji między sobą a światem.

• b) rozumienie wąskie - procesy poznawcze to procesy przetwarzania informacji.

• Informacje odbierane ze świata ulegają wielokrotnym modyfikacjom, tak by:

- dostosować je do informacji już występujących w systemie poznawczym
- nadać im postać przydatną dla stworzenia programów działania

6. Koncepcja przetwarzania informacji. Podstawowe fazy przetwarzania informacji

7. Główne założenia przetwarzania informacji

• „od dołu do góry” /bottom - up/

• „od góry do dołu /top - down/

• Problem sekwencyjności albo paralelności procesów poznawczych

8 wspólnych założeń
• 1. Umysł ma ograniczoną pojemność – informacje podlegają selekcji
• 2. Wybór strategii przetwarzania informacji relatywizowany jest do wymogów zadania.
• 3. Wielokrotnie stosowane strategie tworzą bardziej stabilne struktury poznawcze.
• 4. Poszczególne części umysłu tworzą względnie spójny system. Istotną rolę pełnią w nim procesy
kontroli /uwaga, procesy metapoznawcze/
• 5. System poznawczy ma charakter wielopoziomowy.
• 6. Przetwarzanie informacji uzależnione jest od kontekstu.
• 7. Przetwarzanie informacji ma charakter interakcyjny.
• 8. Procesy poznawcze mają zawsze charakter aktywny.

8. Komputerowa metafora umysłu

9. Problem reprezentacji poznawczej
• Co to jest reprezentacja?
• Czy poznajemy świat bezpośrednio ? /ujęcie Gibsona jako alternatywa dla pojęcia reprezentacji/

II. Formy zaliczenia przedmiotu: 

• Egzamin: testowy /jednokrotnego wyboru/ składający się z 40 pytań.

• Podstawą testu będzie wiedza przekazywana na wykładach oraz zawarta w lekturach obowiązkowych.
• Przewiduje się, że na wykładach wybiórczo prezentowane będą pytania testowe przybliżające słuchaczom
sposób weryfikowania wiedzy na egzaminie.

Literatura

• 1.  Maruszewski, T. (2001). Psychologia poznania. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

• 2. Strelau, J. (red.) (2000). Psychologia. Podręcznik akademicki. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, (rozdział 16, s.77-97).
 
   Jako lektura uzupełniająca:
• 3. Sternberg R. (2001). Psychologia poznawcza. Warszawa: WSiP    
• 4. Nęcka, Orzechowski, Szymura (2005). Psychologia procesów poznawczych. Warszawa: PWN.

1.Paradygmaty a modele umysłu.

Podstawowa charakterystyka poznania i procesów poznawczych
 

Problemy:
• Przedmiot psychologii poznawczej. Koncepcja człowieka w psychologii poznawczej a koncepcja
proponowana przez introspekcjonizm, behawioryzm i psychoanalizę.
• Pojęcie pradygmatu. Modele umysłu. Nurt informacyjny i ekologiczny w ramach psychologii poznawczej.
Główne założenia przetwarzania informacji: "od dołu do góry"/bottom-up/ i "od góry do dołu" /top-down/.
• Selektywność czy paralelność procesów przetwarzania informacji. Problem reprezentacji poznawczej.
Koncepcja Gibsona jako alternatywa dla pojęcia reprezentacji poznawczej.
• Komputerowa metafora umysłu i jej ograniczenia.
• Miejsce psychologii procesów poznawczych wśród innych działów współczesnej psychologii.

2 i 3. Spostrzeganie jako podstawowy proces odbioru informacji.

Współczesna teoria spostrzegania.

Procesy organizujące percepcje wzrokową.

• Odbiór wrażeń zmysłowych /receptor, analizator/. Spostrzeganie jako proces oddolny i odgórny. Różne
ujęcia spostrzegania: koncepcja potoczna, koncepcje klasyczne /asocjacyjna i postaciowa/.Wkład psychologii postaci
do badań nad funkcjami percepcyjnymi.

• Ekologiczna koncepcja spostrzegania. Koncepcja niezmienników Gibsona. Gatunkowe zróżnicowanie

detektorów cech /np. detektory twarzy ludzkiej/. Bufor sensoryczny /efekt Sperlinga/.

• Fazy procesu spostrzegania. Dane percepcyjne a dane pamięciowe. Cykl percepcyjny

Neissera.Współczesne rozumienie procesu spostrzegania (rola VSTM, ruchy oczu, odbiór kształtów, głebi, ruchu,
kategoryzacja percepcyjna, stałość spostrzegania, interpretacja znaczenia).

• Kody percepcyjne i nominalne w ujęciu Posnera.

4 i 5. Uwaga jako mechanizm umożliwiający przetwarzanie danych

 

Problemy:
Klasyczne i współczesne rozumienie uwagi. Podstawowe funkcje uwagi /wg Maruszewskiego i Nęcki/. Cechy
uwagi wg Nosala. Procesy przeduwagowe. Związki uwagi ze świadomością. Świadomość minimalna, percepcyjna i
introspekcyjna /ujęcie Armstronga/. Uwaga intensywna i ekstensywna /ujęcie Kolańczyk/.
Mechanizmy fizjologiczne i psychologiczne uwagi.Koncepcje uwagi selektywnej i podzielnej: uwaga jako system
selekcji informacji: koncepcja Broadbenta i Treisman. Zadania Stroopa. Formy uwagi selektywnej: skanning
percepcyjny, detekcja sygnałów. Dystraktory. Uwaga jako system kontroli zasobów /uwaga podzielna/: koncepcje
Kahnemana, Navona.
Proces automatyzowania czynności i jego konsekwencje. Błędy typowe dla automatyzmów. Refleksyjność i
bezrefleksyjność. Wykorzystanie badań nad uwagą w życiu społecznym (np. szkoła, reklama, media).

6, 7 i 8. Wprowadzenie do problematyki pamięci. Uwaga i pamięć jako formalne parametry procesów

poznawczych. Fałszywe wspomnienia  

Problemy:
Pamięć jako zdolność i jako proces przetwarzania informacji. Rodzaje pamięci wg Sguire
Rodzaje pamięci w ujęciu strukturalno-magazynowym. Pamięć przemijająca (ultrakrótka i krótkotrwała). Pamięć
trwała (epizodyczna, semantyczna, autobiograficzna).
Neurofizjologiczne i biochemiczne podłoże pamięci.
Pamięć operacyjna. Koncepcja Baddeleya. Metody badania pamięci roboczej. Znaczenie pamięci roboczej dla
funkcjonowania poznawczego.
Fazy procesu pamięciowego wg Tulvinga /zapamiętywanie, przechowanie, odtwarzanie/.
Badania prawidłowości procesu przechowywania i zapominania informacji.
Mnemotechniki i ich skuteczność. Badania społeczne i laboratoryjne procesu pamięci.
Specyfika pamięci autobiograficznej. Trudności metodologiczne z badaniem pamięci autobiograficznej.
Formy pamięci autobiograficznej. Zjawiska charakterystyczne dla pamięci autobiograficznej: efekt względnej
świeżości, amnezja wczesnodziecięca, reminiscencja.
Fałszywe wspomnienia. "Efekt lampy błyskowej" (badania Browna i Kulika), wspomnienia wyparte i odzyskane.
Emocje a pamięć. Psychologia

9 i 10. Wyobraźnia, pamięć, orientacja w przestrzeni

 
Problemy:
• Wyobraźnia a wyobrażenia. Badania wyobrażeń u ludzi i zwierząt. Wyobraźnia twórcza i odtwórcza.
Funkcje wyobraźni. Rola operacji wyobrażeniowych. Współczesne pojęcie obrazu umysłowego. Polemika na temat
istoty i formy wyobrażeń: stanowisko obrazowe i abstrakcyjne. Jeden kod -amodalny, abstrakcyjny (Anderson,
Bower, Pylyshyn); Dwa kody-werbalny i obrazowy (Paivio, Kosslyn); Trzy kody -obrazowy, werbalny i
abstrakcyjny (Maruszewski). Badania nad reprezentacjami wyobrażeniowymi: rotacje umysłowe, efekt odległości,
efekt wielkości. Wyobraźnia a pamięć. Rola imagenów i logogenów w kodowaniu informacji /koncepcja
Paivio/.Wpływ wyobraźni na procesy myślenia i twórczość. Wyobraźnia a emocje. Procesy wizualizacji w praktyce
psychologicznej. Wyobraźnia a orientacja w przestrzeni. Orientacja w przestrzeni u ludzi i zwierząt. Pojęcie wiedzy
przestrzennej (spatial knowledge) i "mapy poznawczej". Strategie orientacji w przestrzeni. Różnice indywidualne i
międzypłciowe w zakresie wyobraźni i orientacji w przestrzeni. 

11. Pojęcia jako element wiedzy

Problemy:
• Wyjaśnienie pojęć i kategoryzacji. Jak tworzymy pojęcia i kategorie. Tradycyjne teorie pojęć, oparte na
regułach podobieństwa.
• Pogląd Klasyczny. Rola abstrakcji pozytywnej i negatywnej. Pogląd Probabilistyczny. Prototypy.
• Pogląd Egzemplarzowy. Efekt świeżości jako podstawa ewolucji struktur pojęciowych. Wady koncepcji
pojęć opartych na podobieństwie jako zasadzie konstytuującej kategorie. Proces kategoryzowania obiektów. Naiwne
teorie świata. Fundamentalne zasady wyjaśniające jako podstawa tzw. teorii naiwnych. Funkcje poznawcze pojęć. Po
co nam pojęcia? Wiedza deklaratywna i proceduralna.

12 i 13. Myślenie i rozwiązywanie problemów

Problemy:
• Myślenie jako szczególny proces psychiczny. Badania struktury myślenia.
• Struktura, rodzaje i funkcje myślenia. Struktura: informacje, operacje, reguły.
• Rodzaje myślenia: produktywne, reproduktywne, twórcze, nietwórcze, autystyczne, realistyczne,
konwergencyjne, dywergencyjne.
• Rozumowanie dedukcyjne i indukcyjne. Błędy w rozumowaniu i ich przyczyny.
• Pojęcie problemu i rozwiązywania problemów. Strategie rozwiązywania problemów. Przeszkody w
rozwiązywaniu problemów. Sztywność intelektualna. Fiksacja. Wgląd. Rozwiązywanie problemów a twórczość.
Myślenie twórcze a procesy poznawcze /percepcja, uwaga, pamięć/. Badanie procesów myślowych.

 
14. Podejmowanie decyzji.
Decyzje optymalne, decyzje racjonalne, decyzje błędne.

Problemy:
• Podstawowe pojęcia psychologicznej teorii decyzji.
• Czym są decyzje, rodzaje decyzji.
• Czynności przeddecyzyjne (szacowanie ryzyka: P(s), P(o), użyteczność, SEU -subiektywnie oczekiwana
wartość wyniku). Dlaczego klasyczna teoria decyzji nie przystaje do rzeczywistości?
• Pułapki w procesie podejmowania decyzji. Heurystyki i złudzenia.
• Strategie podejmowania decyzji. Błędy popełniane przez decydentów i ich źródła. Przykłady strategii
satysfakcjonujących /Tyszka/: koniunkcyjna, alternatywna, kompensacyjna. W jakich okolicznościach należy je
stosować.