Wielka - Powtorka - Maturalan Ebook Epoki 2024

Wielka Powtórka Maturalna
Epoki literackie
do matury z języka polskiego
Opracowanie wszystkich epok literackich do matury z języka polskiego

przygotowane przez egzaminatora maturalnego.
' / o
/ '
I>
Nazwa epoki: Antyk-Starożytność
Funkcjonują dwa określenia epoki:
antyk (od łac. słowa antiqus – dawny)
starożytność
W dawniejszej literaturze:
antyk oznacza historię i kulturę krajów basenu Morza Śródziemnego,
a w szczególności Grecji i Rzymu
starożytność pojmowano natomiast jako pojęcie szersze, obejmujące
swym zasięgiem także pozostałe kręgi kulturowe, takie jak cywilizacje
Sumerów, Egiptu czy świat, o którym mówią księgi Starego Testamentu.
Dzisiaj podziały te już nie obowiązują, zaś terminy antyk i starożytność są

równoprawne i można je stosować wymiennie. Starożytność to okres w historii
od wynalezienia pisma do V w. n.e. kulturę europejską ukształtowały: Grecja,
Rzym i chrześcijaństwo.
Antyk – pojęcie określa epokę, która obejmuje starożytność grecko-rzymską.

Zaczyna się od powstania pierwszych utworów literackich z ok. VIII w. p.n.e.

Biblia – powstała w innym kręgu kulturowym, od XIII w. p.n.e. do I w. n.e.
Okresy historyczne
Przyjmuje się cztery wielkie okresy w dziejach kultur starożytnej Grecji i Rzymu:
• Okres przedklasyczny (archaiczny) IX-VI w. p.n.e.
• Okres klasyczny V-IV w. p.n.e.
• Okres hellenistyczny IV-I w. p.n.e.
• Okres rzymski I w. p.n.e. – VI w. n.e.

2
Filozofia epoki
Filozofia powstała w starożytnej Grecji (ok. VIII-VI w. p.n.e.) i stała się pierwszym znanym sposobem
wyjaśniania świata i zjawisk przyrodniczych bez konieczności odwoływania się do mocy boskich. Filo-
zofowie greccy odrzucili mitologiczną wizję świata i próbowali opisać rzeczywistość za pomocą rozumu.
• cel – całościowe poznanie rzeczywistości i określenie miejsca, jakie zajmuje w niej

człowiek,
• główny przedmiot rozważań pierwszych greckich filozofów – poszukiwanie podstawowej
zasady, a jednocześnie niepodzielnej substancji decydującej o naturze całego kosmosu.
Sokrates
Jeden z najwybitniejszych filozofów epoki, nauczyciel Platona. W jego rozumowaniu główną rolę od-
grywała metoda heurezy – czyli stawianie pytań. Uznawał istnienie absolutnego dobra (którym wg
niego była doskonałość osobista) i absolutnej prawdy, które można poznać za pomocą tzw. żywego
dialogu. Interesowało go dobre i uczciwe życie, w ten sposób zapoczątkował etykę.
Uważał, że to, co dobre, wyrasta z mądrości, zatem by być dobrym – trzeba być mądrym. Stwo-
rzył pojęcie cnoty, którą utożsamiał ze szczęściem, świadomością dobra i zła. Twierdził, że zachowy-
wanie cnoty jest gwarancją doskonałości i moralnego postępowania.
Platon

Uczeń Sokratesa. Jest twórcą pierwszego systemu filozoficznego, tzw. idealizmu obiektywnego.
Uważał, że byty rzeczywiste są jedynie odbiciem bytów idealnych. Twierdził, że rzeczywistość to
świat pozorów, prawdziwy jest świat idealny, niedostępny zmysłom, którego należy mieć świado-
mość i do którego należy dążyć.
Platon najwyższą wartość poznawczą przypisywał duszy, która wg niego obdarzona jest wro-
dzoną wiedzą o ideach.
Arystoteles
Uważany za najwszechstronniejszego myśliciela i uczonego starożytności. Zajmował się niemal
wszystkimi ówczesnymi dziedzinami wiedzy. W dziedzinie etyki wprowadził pojęcie ideału, do któ-
rego człowiek powinien dążyć. Za szczęście uważał czynienie dobra i życie w cnocie.
Stworzył także etykę złotego środka – czyli poszukiwanie umiaru we wszystkim, co człowiek
czyni, a także uważał, że szczęście polega na życiu rozumnym i dążeniu do doskonałości.

3
Postawy filozoficzne
Stoicyzm
Doktryna filozoficzna, której twórcą jest Zenon z Kition. Jej zwolennicy propagowali życie zgodne
z rozumem i opanowanie namiętności jako najwyższą cnotę i warunek szczęścia.
• człowiek nie ma wpływu na bieg wydarzeń, jedynym rozsądnym rozwiązaniem jest zaak-
ceptowanie prawa natury,
• człowiek powinien w życiu kierować się rozumem, a nie emocjami (cnota) oraz dążyć do
osiągnięcia równowagi ducha (umiar),
• należy zachować „stoicki spokój”, czyli dystans wobec wyroków fortuny – wszelkiego zła
i dobra, które przytrafia się człowiekowi.
Epikureizm
Doktryna filozoficzna stworzona przez Epikura z Samos, zgodnie z którą życie szczęśliwe jest tożsa-
me z życiem moralnym. Za szczęście Epikurejczycy uznawali brak cierpień. W literaturze pod nazwą
epikureizmu kryje się często dążenie do korzystania z uciech życia, ale z umiarem.
• dobre życie polega na doznawaniu przyjemności,
• podstawową przyjemnością jest radość życia, sam brak cierpienia,
• należy korzystać z każdej chwili – hasło Horacego „Carpe diem” – chwytaj dzień,

• nie należy bać się śmierci, bo „dopóki jesteśmy, nie ma śmierci, a gdy ona przychodzi,
nie ma nas”.
Hedonizm
Nurt filozoficzny, którego twórcą jest Arystyp z Cyreny. Nazwa pochodzi od greckiego słowa
„hedone”, które znaczy rozkosz. Hedoniści uważali rozkosz cielesną za jedyny cel życia człowieka
i naczelny motyw ludzkiego postępowania.
• najwyższym dobrem i celem życia człowieka są przyjemności,
• ważne są doznania teraźniejsze – to, co było i to, co będzie nie ma znaczenia.
Sofiści
• prawdy obiektywne nie istnieją.
Sceptycy
• nie wiemy, jaka jest naprawdę rzeczywistość (wszystko jest względne), więc powinniśmy
się powstrzymać od wydawania o niej sądów.
Cynicy
• kwestionowanie (bojkot) wszelkich norm społecznych – nie ma społeczeństwa, są tylko
indywidualne jednostki.

4
Cechy literatury antycznej
Mimesis (naśladownictwo)
• dzieło obrazuje rzeczywistość, przedstawia prawdopodobnego bohatera, z którym od-
biorca może się utożsamić.
Decorum (stosowność)
• czyli odpowiedniość formy i stylu (języka) dzieła do treści.
Podporządkowanie funkcjom
• odbiorca najczęściej znał treść dzieła, dzięki czemu mógł się skupić na przeżywaniu emo-
cji lub czerpaniu rozrywki.
Proporcjonalność – harmonia elementów, umiar

• przemyślana kompozycja utworu, np. podział na trzy części: wstęp, rozwinięcie i zakoń-
czenie (Arystoteles).
Wzorce osobowe epoki

Heros
• nieustraszony, honorowy, bezkompromisowy
• biegły w rzemiośle żołnierskim
• mający posłuch wśród podwładnych
• Przykład literacki – Homer „Iliada” (Achilles, Hektor)
Buntownik
• łamie reguły nawet te, ustanowione przez bóstwa
• odważny
• skłonny do poświęcenia siebie w imię wyznawanych racji
• przykład literacki – mitologia (Prometeusz)
Tułacz (podróżnik, homo viator)

• konsekwentny i uparty w poszukiwaniu drogi powrotnej
• odważny
• otwarty na świat
• sprytny i zaradny, polega głównie na sobie
• przykład literacki – Homer „Odyseja” (Odys)

5
Bohater tragiczny
• postawiony przed koniecznością dokonania wyboru między równorzędnymi racjami, co
zawsze przynosi złe skutki (tzw. konflikt tragiczny)
• jego życiem kieruje fatum (los, przeznaczenie), skazany na klęskę
• próbując uniknąć przeznaczenia, swoim działaniem przyspiesza jego spełnienie się (tzw.
ironia tragiczna)
• ciąży na nim wina tragiczna, błędnie rozpoznaje i ocenia własną sytuację, co prowadzi do
katastrofy
• kieruje się dobrymi intencjami
• przykład literacki – Sofokles „Król Edyp”, „Antygona”
Antyk jako fundament kultury europejskiej
• rozwój literatury na gruncie mitologii,

• narodziny teatru,
• architektura i sztuka – powstanie klasycznego ideału piękna,
• szkoły filozoficzne,
• demokracja i społeczeństwo obywatelskie,
• Ideał człowieka – piękny i dobry (kalokagatia),

• fundamenty prawa i organizacji państwa.
Lektury obowiązkowe
J. Parandowski „Mitologia”
Homer „Iliada” (fragm.)
Sofokles „Antygona”

6
Biblia
Biblia (z j. greckiego biblion) – księga, zwój papirusu

• to zbiór ksiąg dzielących się na Stary i Nowy Testament,
• to święta księga religii żydowskiej (Stary Testament) i chrześcijańskiej,
• pierwotnie, w hebrajskim zamiast Testamentu było Przymierze,
(które Bóg zawarł z Abrahamem, a przez niego i z narodem wybranym, Izraelem),
• w tłumaczeniu na język grecki obok znaczenia przymierze, pojawiło się
drugie słowo – testament – które zostało użyte w przekładzie na łacinę,
• dziś – mówimy Stary i Nowy Testament.
Biblia jest księgą świętą, zawiera ogólnoludzki kodeks moralny,

zawiera zbiór prawd i zasad. Biblię (zwaną Pismem Świętym)
dzielimy na Stary i Nowy Testament.
• Stary Testament – zbiór pism judaistycznych i obejmuje 46 ksiąg,

• Nowy Testament – zbiór pism chrześcijańskich i obejmuje 27 ksiąg.

Budowa Biblii
Stary Testament
• XII w. p.n.e. – I w. p.n.e.
• napisany w językach: hebrajskim, aramejskim, greckim,
• najważniejszą część, wspólną dla Żydów i chrześcijan, stanowi Tora.
Nowy Testament
• 2 połowa I w. n.e.
• napisany w językach: greckim i aramejskim.
Księgi w Starym i Nowym Testamencie można podzielić na trzy rodzaje ksiąg (tematycznie)
• Księgi historyczne – opisują dawne wydarzenia; w Starym Testamencie to:

Pięcioksiąg Mojżesza (ks. Rodzaju, Wyjścia, Liczb, Powtórzonego Prawa, Kapłańska),
natomiast w Nowym Testamencie to: Ewangelie (Mateusza, Łukasza, Marka, Jana) oraz
Dzieje Apostolskie.
• Księgi mądrościowe (dydaktyczne) – pokazują postawy godne naśladowania; w Starym
Testamencie to między innymi księgi: Hioba, Przysłów, Psalmów, Mądrości, Koheleta;
natomiast w Nowym Testamencie – Listy apostolskie.

7
• Księgi prorockie (profetyczne) – objawiają przyszłość; w Starym Testamencie to Księgi:
Izajasza, Ezechiela, Daniela, Jeremiasza; w Nowym Testamencie – Apokalipsa św. Jana.
Pierwszym przekładem z języka aramejskiego na język grecki był tzw. „przekład

siedemdziesięciu” – Septuaginta (dokonało go około siedemdziesięciu
uczonych). Jest to starożytny przekład Starego Testamentu na grekę
(III-II w.p.n.e.).
• Wulgata – wczesnośredniowieczne tłumaczenie z greki na łacinę św. Hieronima (IV-V w.)

• Biblia Jakuba Wujka – polski przekład z XVI w.
• Biblia Tysiąclecia – współczesny przekład, tłumaczona bezpośrednio z języków oryginalnych
przez benedyktynów tynieckich (wydana po raz pierwszy w 1965 r.).
Światopogląd
Biblia to zbiór świętych ksiąg judaizmu i chrześcijaństwa.
Judaizm

• Żydzi za słowo objawione uznają tylko tzw. Biblię hebrajską, czyli 39 ksiąg Starego
Testamentu.
• Stary Testament powstał dla „narodu wybranego” i jest silnie osadzony w kulturze oraz
tradycji – zawiera podstawowe zasady moralne, ale też system prawny i wytyczne doty-
czące kultu Izraelitów – koczowniczego narodu wyznającego religię monoteistyczną.
• Stary Testament zapowiada nadejście Mesjasza, ale Żydzi nie uznają Jezusa za Mesjasza
i Nowy Testament nie jest dla nich księgą świętą.
Chrześcijaństwo
• Chrześcijanie główne zasady moralne, na czele z Dekalogiem, przejęli ze Starego Testa-
mentu, odrzucając jednak szczegółowy system zakazów i nakazów, obowiązujący do dziś
ortodoksyjnych wyznawców judaizmu.
• Chrześcijanie upatrują podstawowych wytycznych, dotyczących postępowania zgodne-
go z wiarą, przede wszystkim w Ewangeliach, Dziejach Apostolskich i Listach, ponieważ
tam najpełniej są przedstawione nauki, które głosił Jezus Chrystus.

8
Wzorce (i antywzorce) osobowe
Zarówno Stary jak i Nowy Testament są źródłem wzorów postępowania, uczą jak żyć z dala od
grzechu. Podstawowe nakazy to – oddawać cześć Bogu i nie krzywdzić bliźniego.
Wzorzec:
• Hiob – człowiek niezachwianej wiary,
• Dawid – człowiek, który potrafił pokonać silniejszego,
• Salomon – wzór mądrości,
• Samarytanin – człowiek dbający o innych (altruista).
Antywzorzec:
• Kain – bratobójca,
• Herod Wielki – despota, człowiek okrutny, żądny władzy,
• Judasz – zdrajca,
• Piłat – uchylanie się od odpowiedzialności.
Cechy stylu biblijnego

• częste wykorzystywanie apostrofy i trybu rozkazującego,
• przestawny szyk przydawki,
• liczne powtórzenia charakterystycznych fraz oraz paralelizmy,
• alegoryzmy (elementy świata przedstawionego, które poza wyrażonym wprost
znaczeniem, przekazują również treści ogólne, uniwersalne,)
• podniosły i uroczysty ton,
• zwięzłe i dosadne słownictwo, łączące wzniosłość z potocznością,
• krótkie zdania, często współrzędnie złożone i rozpoczynane przez spójniki,
• sentencje i aforyzmy,
• wykorzystywanie symboli i przypowieści do zilustrowania przekazywanych prawd,
Lektury obowiązkowe Fragmenty:
ks. Rodzaju,
ks. Hioba,
ks. Koheleta,
Pieśń nad Pieśniami,
Ks. Psalmów,
Apokalipsa św. Jana.

9
Średniowiecze
Nazwa epoki i ramy czasowe epoki

Termin średniowiecze pochodzi od łacińskiego medium aevum – wiek średni,
a więc czas między ważnym dla humanistów antykiem i renesansem.
Europa – 476 r. n. e. (data umowna), - koniec XIV-XV w.
Polska – 2 połowa X w. – 966 r. - koniec XV-XVI w.
Filozofia epoki
Filozofia średniowieczna kontynuuje myśl grecką, dostosowaną oczywiście do wymagań
ideowych chrześcijaństwa.
Augustynizm

Kierunek filozoficzno-teologiczny nawiązujący do koncepcji św. Augustyna. U jego podłoża leżało
przekonanie, że człowiek jest zawieszony między Niebem a Ziemią, rozdarty między dobrem i złem.
Św. Augustyn twierdził, że celem życia człowieka jest poznanie Boga i swojej duszy. Człowiek może
znaleźć prawdziwe szczęście jedynie w Bogu, od którego zależy ludzki los. To Bóg decyduje, komu
będzie dane szczęście poznania duszy i Bożej koncepcji zbawienia świata. Miernikiem wielkości czło-
wieka są jego wartości wewnętrzne.
Tomizm
Kierunek w filozofii stworzony przez Tomasza z Akwinu, który przystosował do potrzeb teologii
chrześcijańskiej filozofię Arystotelesa. W 1879 r. uznany za oficjalną doktrynę Kościoła katolickie-
go. Św. Tomasz twierdził, że każdy człowiek znajduje się na ściśle określonym szczeblu drabiny by-
tów. Jeżeli właściwie pojmuje swe przeznaczenie, musi się starać wznieść wyżej, walcząc z pokusami
upadku, który prowadzi do wynaturzenia jego istoty i powołania.
Franciszkanizm
Program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata i wszelkiego
stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym nakazom miłosierdzia, pokory, ubóstwa i braterstwa.
Św. Franciszek z Asyżu zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa.

10
Ideologia i pojęcia ważne dla epoki
Teocentryzm
Podporządkowanie spraw ludzkich Bogu. W centrum zainteresowań, poszukiwań i działań stał Bóg
i wszystko, co z nim związane.
Uniwersalizm w średniowiecznej Europie panowały wspólne, uniwersalne:

• jeden ustrój – feudalizm,
• jeden język – łacina,
• jedna religia – katolicyzm,
• w nauce – scholastyka („uwierz, abyś zrozumiał”,
• racjonalne „rozumowe” wyjaśnienia prawd wiary,
• jedna idea – teocentryzm,
• jednakowe wzorce osobowe epoki – wzór ascety, rycerza chrześcijańskiego,
doskonałego władcy,
• te same style w sztuce – romański i gotycki,
• czytelne dla wszystkich Europejczyków motywy, symbole, sformułowania
– motyw tańca śmierci (danse macabre), symbolika barw, roślin, kamieni szlachetnych itp.
Scholastyka

To najważniejszy nurt filozoficzny dojrzałego średniowiecza. Szkoła myślenia oderwanego od rzeczy-
wistości, niezwiązanego z doświadczeniem (metafizycznego) i powiązanego z teologią. Kładła nacisk
na precyzyjne wywody myślowe (stąd dziś wiele pojęć z zakresu logiki). Jednym z przedstawicieli
scholastyki był św. Anzelm, który dowodził, że Bóg istnieje, ponieważ pojęcie Boga jest większe od
ludzkiej myśli (tzw. ontologiczny dowód na istnienie Boga).

11
Wzorce osobowe epoki
Asceta
• życie podporządkowane Bogu,
• całkowite wyrzeczenie się dóbr doczesnych i poświęcenie Bogu,
• życie w skrajnym ubóstwie,
• praktykowanie absolutnej pokory,
• św. Aleksy.
Rycerz chrześcijański
• wzór cnót chrześcijańskich,
• głęboko wierzący,
• całe życie podporządkowuje Bogu i Jego namiestnikowi na ziemi – swojemu władcy,
• Bóg, Honor, Ojczyzna,
• odważny, honorowy, wierny,
• walczy w obronie wiary chrześcijańskiej,
• np. Roland
Doskonały władca

• jest następcą Boga na ziemi,
• każde jego działanie ma na celu dobro ojczyzny i jego poddanych,
• ceni honor i wierność,
• mądry, rozważny, sprawiedliwy,
• ma kontakt z Bogiem (sny, widzenia), dzięki czemu podejmuje zawsze trafne decyzje,
• ukazani w epice średniowiecznej władcy – Karol Wielki, król Marek, król Artur – poza
tym, że mają wszystkie zalety rycerzy, są, jako przedstawiciele Boskiej władzy na ziemi,
bez mała nieomylni. Mylą się tylko wtedy, gdy mają złych doradców.
Lament świętokrzyski (fragmenty)

Legenda o św. Aleksym (fragmenty)
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (fragmenty)
Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu (fragmenty)
Pieśń o Rolandzie (fragmenty)
Gall Anonim, Kronika polska (fragmenty)

12
Renesans
Nazwa i ramy czasowe epoki
Polska nazwa renesans jest tłumaczeniem włoskiego słowa „rinascita”, co

znaczy „odrodzenie”. Pojęcie to wprowadził wybitny XVI-wieczny włoski
pisarz, malarz, architekt – Giorgio Vasari. Chciał w ten sposób zaakcentować
odrębność nowej epoki od średniowiecza. Ta odrębność miała polegać przede
wszystkim na odrodzeniu idei antyku wraz z całym jego dorobkiem literackim,
filozoficznym i kulturowym. Za kolebkę renesansu uważa się Włochy.
Epoka trwa niejednolicie od XIV w. do XVI w. (Włochy),

w Polsce od XV w. – do XVI/XVII w.
Filozofia epoki
Filozofia renesansu czerpie przede wszystkim z filozofii średniowiecza. W tym okresie popularność

zyskuje Platon i jego filozofia. Renesansowy neoplatonizm odegrał ważną rolę w przewartościowa-
niu świata średniowiecznych koncepcji. Do głosy zaczęła dochodzić również problematyka społecz-
na i polityczna. Nie znaczy to, że pomijano tematykę religijną. Była ona nadal ważna, ale artysta re-
nesansu (w przeciwieństwie do artysty średniowiecza) zwracał się do Boga indywidualnie, świadomy
był swojej godności i wartości życia doczesnego. Dlatego tu kształtowała się nowa koncepcja Boga
– wizerunek Boga artysty, architekta świata (deus artifex).
Ideologia i pojęcia ważne dla epoki
Antropocentryzm
Zainteresowanie człowiekiem (gr. antropos – człowiek). Renesansowi artyści, myśliciele, filozofo-
wie zaczęli analizować zagadnienia takie jak: pozycja człowieka w świecie, przeżycia wewnętrzne,
człowiek wobec śmierci, wobec Boga; zainteresowali się również światem, w którym żyją: przyrodą,
obyczajowością, kulturą.
Humanizm
Nazwa ściśle związana z charakterem epoki (łac.homo – człowiek, humanus – ludzki). Prąd przynosi
fascynację człowiekiem i wszystkimi sprawami związanymi z życiem ludzkim. Korzeniami humanizm
tkwi w antyku, to wzorce antyczne wpłynęły na ukształtowanie się ideału renesansowego humani-
sty – człowieka odważnego w poszukiwaniu prawdy, uniwersalnego, wszechstronnie wykształconego,
społecznie zaangażowanego, oddanego ojczyźnie patriotę. Naczelnym hasłem humanistów stały się

13
słowa rzymskiego komediopisarza Terencjusza „Homo sum, humani nil a me alienum esse putto” (Czło-
wiekiem jestem, nic co ludzkie nie jest mi obce). Humanizm to także wiara w potęgę rozumu ludzkiego.
Głównymi składnikami światopoglądu humanistów były prądy filozoficzne, wywodzące się ze staro-
żytności – epikureizm i stoicyzm.
Irenizm (gr. eirene – pokój)

Tendencja, która pojawiła się w wyniku reformacji i rozłamu w kościele katolickim. Irenizm to dąże-
nie do przywrócenia jedności w świecie chrześcijańskim poprzez wzajemne ustępstwa doktrynalne.
Prekursorem irenizmu w Europie był Erazm z Rotterdamu. W Polsce zwolennikami myśli o pokoju był
między innymi A. Frycz Modrzewski.
Reformacja
Ruch religijno-społeczno-narodowy, mający na celu reformę doktryn i praktyk znajdującego się
w stanie kryzysu Kościoła rzymskokatolickiego.
Kontrreformacja
Kościół katolicki poczuł się poważnie zagrożony przez reformację, opracował zatem strategię prze-
ciwdziałania fali protestantyzmu, przeprowadzono szereg reform wewnętrznych, uzdrawiających
sytuację katolicyzmu, ale przede wszystkim na soborze trydenckim (1545-1563) wytyczono plany
walki z innowiercami i wykorzystania dorobku kultury humanistycznej do celów religijnych.

Kontrreformacji przewodził powołany do życia w 1534 r. zakon jezuitów.
• Renesans (Odrodzenie) – przyniosło nowe w stosunku do średniowiecza widzenie

antyku, człowieczeństwa, Boga, państwa.
• Renesansowi humaniści za ideał człowieka uważali kogoś, kto harmonijnie godzi
życie duchowe i aktywność artystyczną, czy polityczną.
Zmieniło się nastawienie do Boga i religii

• Ludzie renesansu odrzucili średniowieczny obraz Stwórcy nader surowego, karzącego za
każde potknięcie.
• Bóg jawił się jako przyjazny, kochający ludzi i wybaczający ojciec, który stworzył
zachwycająco piękny świat (Hymn Kochanowskiego „Czego chcesz od nas panie”).
• Ze względu na wielki rozwój kultury w XVI wieku – renesans nazywamy „złotym wiekiem”.

14
W renesansie zaczęto propagować nowe wzorce osobowe, które warte
były naśladowania:
Ziemianin – szlachcic żyjący na wsi

• Czas spędza na zarządzaniu swoim majątkiem, żyjąc przy tym w harmonii i umiarze
(zgodnie z horacjańską zasadą złotego środka),
• dobrze zna swoje posiadłości i mądrze nimi gospodaruje,
• dogląda prac ale zdarza się także, że samodzielnie wykonuje co istotniejsze,
• nie jest zbyt dobrze wykształcony ale za to cnotliwy, dba o rodzinę,
• ufa rozumowi i naturze,
• żyje zgodnie z cyklem pór roku, wiedzie zatem uporządkowane i spokojne życie.
Dworzanin – szlachcic żyjący na dworze

• wykształcony,
• zna się na muzyce,
• nieskazitelne maniery,
• szlachcic, dba o mowę ojczystą, erudyta, oczytany,
• orientuje się w wydarzeniach kulturalnych,
• korzysta z dworskich uciech i zabaw,

• króla darzy szacunkiem,
• posiada umiejętność flirtowania z kobietami,
• wyróżnia się poczuciem humoru i ogładą towarzyską.
Patriota
• bardziej niż własne sprawy liczy się los i dobro ojczyzny,
• gotów jest poświęcić dla kraju czas, majątek a gdy to konieczne także życie.,
Poeta doctus – twórca renesansowy

• wszechstronnie wykształcony uczony,
• zna się na kulturze i sztuce
• jego umysł wyróżnia wszechstronność,
• wyróżnia się tolerancją, otwartością i dążeniem do ciągłego rozwoju nauki i sztuki,
• zaliczano do nich artystów, wynalazców, uczonych, medyków i innych.

15
Tematy literatury renesansu
• Twórcy renesansowi poświęcali sporo uwagi życiu świeckiemu i stosunkowi człowieka

do państwa.
• Literatura inspirowana była kulturą antyku, nawiązywała do starożytnych modeli etyki,
stoicyzmu, epikureizmu.
Charakterystyczne tematy, podejmowane w tej epoce to:

• Bóg –
aby przedstawić Boga, twórcy renesansowi przywoływali antyczne toposy:
Deus faber – Budowniczy świata.
Deus Artifex – Stwórca.
Deus rex – Król.
• Obywatel – częsta jest refleksja o państwie, władcy, obowiązkach obywatelam
• Związek człowieka z przyrodą – akcentuje się antropocentryzm i harmonię między świa-
tem stworzonym a człowiekiemm
Charakterystyczne motywy w renesansie to:

• Motyw fortuny i wolnej woli.
• Motyw cierpienia.

• Motyw miłości.
• Motyw władzy
Motyw fortuny i wolnej woli

• Kochanowski poucza, by żyć zgodnie z epikurejską zasadą „carpe diem”.
• Z optymizmem piszą Pico della Mirandola i Kochanowski, że człowiek posiadający wolną
wolę może kreować samego siebie, być rzeźbiarzem i kreatorem własnego życia i dobrego
świata („O godności człowieka”, „Pieśń o dobrej sławie”),
• Ale trzeba pamiętać, że człowieka może dotknąć cierpienie (Treny), a wtedy zaufanie
w ludzkie możliwości twórcze i ład – upadną.
Motyw cierpienia
• Cierpienie ujmowane jest wielorako, na różne sposoby.
• Cierpienie z miłości (Petrarka) i skrajne stany emocjonalne.
• Cierpienie po stracie (Treny) – sprawia, że inaczej widzi się ideały mądrości czy cnoty.
• Cierpienie pod wpływem wyrzutów sumienia (Lady Makbet).
Motyw miłości
• Idealizowana, choć nieczuła (Petrarka).
• Szczęśliwe małżeństwo, wspólnie pracujące i cieszące się dziećmi
(Rej „Żywot człowieka poczciwego”).

16
Motyw władzy
• Władza absolutna (Makiawelizm).
• Władza prawa, dobra (Kochanowski – Pieśni).
• Żądza władzy, doprowadzająca do destrukcji (Makbet).
Dante Alighieri, „Boska Komedia” (fragmenty).

Jan Kochanowski, „Odprawa posłów greckich”.
Jan Kochanowski wybrane pieśni i treny.

17
Barok

Nazwa epoki wywodzi się z języka portugalskiego – barocco – oznacza perłę
o nieregularnym kształcie. Tło historyczne epoki to przede wszystkim wojny
(z wojną trzydziestoletnią 1618-1648 na czele).
Prekursorami baroku byli Włosi już w XVI w.

Barok to epoka, która sięga końca XVI w. i trwa do połowy XVIII w.
Filozofia epoki
Filozofia tego okresu „odświeża” kwestie metafizyczne, w tym zagadnienie istnienia Boga. Główne
cechy filozofii baroku skupiają się na antynomiach (czyli przeciwieństwach). Te przeciwieństwa to
z jednej strony pozarozumowy, pozazmysłowy przedmiot dociekań – czyli rzeczywistość metafi-
zyczna, z drugiej rozum jako narzędzie poznania (racjonalizm). Jednak był to rozum skierowany na

kwestie metafizyczne (widać tu tę nieregularność epoki, zgodną z nazwą).
Filozofowie baroku
Kartezjusz
Wiązał rozum i jego zdolności poznawcze z subiektywną sferą własnej świadomości (nie ze światem
obiektywnym, jak kiedyś Platon). Jego słynne słowa „cogito ergo sum” (myślę więc jestem) mają
w filozofii znaczenie nie jako dowód na istnienie człowieka, ale z powodu wskazania na subiektywne
„ja”, rozumowe „ja” jako źródło świata (czyli świadomość człowieka). Kartezjusz starał się pogodzić
swoją wiarę religijną z obserwacjami przyrodniczymi. Najlepszym przykładem antynomii w jego filo-
zofii jest pogląd o dualizmie duszy i ciała: ludzkie ciało i dusza są bytami różnej natury i współistnieją
z sobą, ale nie stanowią harmonijnej całości.
Blaise Pascal
Jego myśl filozoficzna była niejako obroną a zarazem pochwałą chrześcijaństwa, w której dostrzegł
źródło jedynych prawd o świecie i człowieku. Jego refleksje są najbardziej widocznym przykładem
antynomii barokowych. Możemy wśród nich wymienić takie pary:
• nieskończoność świata – ograniczoność człowieka
• porządek rozumu – ład serca
• wielkość człowieka – nędza i kruchość losu
• namiętności ludzkie – dążenie do wieczności
• łaska (Boga) – wola (człowieka)

18
• grzech – cnota
• dusza – ciało
Benedykt Spinoza
Kontynuuje myśl Kartezjusza. Podstawą rozważań Spinozy były antynomie pomiędzy duchem a ma-
terią, Bogiem a przyrodą, stworzeniem a Stwórcą. By wyjaśnić ten dualizm, Spinoza sformułował
filozoficzny panteizm, czyli przekonanie, że cała przyroda jest po prostu Bogiem, a Bóg jest przyrodą.
Hasła i pojęcia kluczowe dla baroku
Sarmatyzm
To pojęcie absolutnie najistotniejsze, jeśli chodzi o całą kulturę staropolską – nie tylko barokową.
Wiek XVII to okres największego rozkwitu tego zjawiska – dlatego aspekt sarmacki jest szczególnie
ważny dla literatury barokowej.
Sarmatyzm to pojęcie o co najmniej dwóch znaczeniach.
Pierwsze znaczenie odnosi się do sformułowanej już w XVI wieku szczególnej

teorii historiozoficznej.

• W jej myśl – Polacy (a ściśle mówiąc polska szlachta) wywodzą się z mitycznego ludu Sar-
matów – miłujących wolność, doskonałych wojowników, budzących postrach i podziw
w Rzymianach.
• Ta teza miała uzasadniać przekonanie o wyjątkowości i elitarności polskiej szlachty, umac-
niać jej poczucie własnej wartości.
• Ideologia sarmacka miała być uzasadnieniem szczególnego systemu politycznego Rze-
czypospolitej, jakim była demokracja szlachecka.
Drugie znaczenie terminu odnosi się natomiast do całości zjawiska, jakim

była staropolska kultura szlachecka.
• Złota wolność szlachecka, pewna skłonność do przepychu, umiłowanie wojaczki, spe-

cyficzne wymieszanie czynników kultury wschodniej i zachodniej – te wszystkie cechy
kultury szlacheckiej już w XVII wieku łączono z ideologią sarmacką.
• Dlatego też mówi się o postawie Sarmaty – jako o stereotypowym etosie polskiej szlachty.
• Etos ten w czasach późniejszych bywał bardzo ostro krytykowany, stał się jednak także
elementem narodowego mitu (Pan Tadeusz, powieści historyczne Sienkiewicza).

19
Metafizyka
• Spory światopoglądowe, nietolerancja, wojny religijne – wszystko to powodowało,
że w człowieku XVII w. narastały uczucia zagubienia, lęku, osamotnienia.
• Ukojeniem tych niepokojów okazał się zwrot ku sferze duchowej.
• Termin „metafizyka” oznacza wszystko to, co jest poza materią: to nauka o bycie, du-
szy, relacji między człowiekiem a Bogiem.W dobie baroku pojawiają się – podobnie jak
w średniowieczu – mistycy, poszukujący Boga w ekstazie religijnej, która jest możliwa
dzięki odrzuceniu wszystkiego, co ziemskie i zatraceniu się w modlitwie.
Kontrast – pojęcie kluczowe dla estetyki baroku

• Kontrast to zderzenie sprzecznych elementów (wizualnie, słuchowo, pojęciowo)
• Na kontraście oparte są podstawowe chwyty artystyczne epoki – koncept, oksymoron,
paradoks.
• Operowanie kontrastem jest podstawowym wyróżnikiem estetyki epoki.
• Antyczne wzorce umiaru i harmonii zostają całkowicie zaprzeczone – to właśnie sprzecz-
ność, kontrast, przesada stają się kryteriami artystycznego kunsztu.
Marinizm
• Nurt w poezji barokowej zapoczątkowany przez włoskiego poetę Giambattista Marina.
• Ulubionym gatunkiem Marina był sonet, większość jego utworów poświęcona była miłości.

• Za najwybitniejszego polskiego marinistę uważany jest Jan Andrzej Morsztyn.
• Najczęstszym tematem jego utworów jest miłość, opisywana na wiele różnych sposobów.
Manieryzm – (wł. maniera – sposób)

• Tendencja w sztuce europejskiej, rozwijająca się od lat lat 20. XVI w. do początków XVII w.
• Narodziła się we Włoszech i rozwijała się głównie w środowiskach dworskich.
• Manieryzm był prądem, który kształtował się w opozycji do renesansowego klasycyzmu.
• Polegał na porzuceniu ideałów harmonii i ładu na rzecz skomplikowanych form, które
miały zaskakiwać widza i poruszać jego wyobraźnię (w czym przybliżał się do koncep-
tyzmu).ednocześnie jego cechą nadrzędną stała się subtelność języka połączona często
z wyszukanym artyzmem, który realizował się w wyrafinowanym stylu, sprawiającym nie-
kiedy wrażenie przesady i sztuczności („Przerost formy nad treścią”.
Konceptyzm
• Kierunek w poezji, szczególnie popularny w baroku.
• Koncept to nic innego, jak zestawienie ze sobą dwóch przeciwstawnych zjawisk w ten
sposób, aby na ich przecięciu powstała puenta, wywołująca zaskoczenie czytelników.
• Koncept to pomysł na atrakcyjne, niebanalne, przykuwające uwagę sformułowanie myśli.
• To wyrafinowana, ale niekiedy zabawna gra językowa, często opierająca się na paradok-
sie, kontraście, antytezie.

20
Wzorce osobowe baroku
Mistyk
• człowiek „rozdwojony w sobie” (dualizm) – czyli rozdarty między przyjemnościami świata
doczesnego (ku którym skłania go ciało), a zbawieniem (którego domaga się dusza).
Dworzanin
• człowiek wykształcony, znający języki obce,
• posługujący się wyrafinowaną polszczyzną,
• pochodzący z wyższych sfer,
• lubiący flirtować z kobietami.
Patriota-żołnierz-obywatel
• niezłomny wojownik,
• świadomy swojej roli w obronie ojczyzny i dzielnie znoszący wszelkie wojenne trudy,
• przejęty losami kraju, gotowy jest poświęcić się dla jego dobra,
• mądry wódz, dbający o swoich podwładnych,
• przedkłada dobro ojczyzny nad osobiste interesy,
• przykładny gospodarz, przywiązujący wagę do tradycji i wiary.
Sarmata – szlachcic polski z zaletami

• odważny, ciekawy świata
• ma poczucie humoru
• jest zaradny, pewny siebie
• jest waleczny, patriota
• szanuje tradycje, jest gościnny
• ma poczucie dumy, honorowy
• głęboko wierzący i tolerancyjny
Sarmata – szlachcic polski z wadami

• niezdyscyplinowany
• nietolerancyjny religijnie/fanatyzm religijny
• lekceważy ludzi niższego stanu
• nie szanuje prawa, słabo wykształcony
• jest przeświadczony o swojej doskonałości
• jest awanturnikiem nadużywającym alkoholu
Piotr Skarga, „Kazania sejmowe” (fragmenty)

Jan Chryzostom Pasek, „Pamiętniki” (fragmenty)
William Szekspir, „Makbet”

21
Oświecenie

Oświecenie – to inaczej „wiek rozumu” (ludzi myślących i wykształconych),
„wiek filozofów”, bo właśnie rozum ludzki ma być naturalnym światłem
wskazującym drogę poznania świata i człowieka (po okresie ciemności, za jaki
uważano epokę baroku). Tu gwałtownie rozwija się filozofia, nauka; dokonują
się ogromne przemiany społeczne i polityczne. Za kolebkę oświecenia uważa
się trzy kraje zachodnioeuropejskie: Anglię (koniec XVII w.), Holandię i Francję
(XVIII w.). W Europie za początek epoki uznaje się lata 80. XVII w. – koniec
epoki wiąże się z rewolucją francuską 1789-1799; w Polsce początek to lata
40. XVIII w. – koniec początek lat 20. XIX w.
Za „wiek oświecony” uznaje się w Europie XVIII stulecie. W Polsce oświecenia datuje się dopiero
od połowy XVIII wieku. Koniec epoki wiąże się z Wielką Rewolucją Francuską i jej hasłami: wol-
ności, równości i braterstwa.

Filozofia i światopogląd epoki
Oświecenie przyjmuje postawę krytycyzmu wobec świata, stawia na kierowanie się rozumem.
Krytycznie podchodzi się do istniejących instytucji społecznych, form sprawowania władzy, religii
i autorytetów. Filozofowie oświecenia podważają istnienie Boga, dążą do obalenia dogmatów, by-
cia wolnym od przesądów i wprowadzenia nowego ładu społecznego opartego na rozumie i osią-
gnięciach nauki.
Główne kierunki filozoficzne epoki, najważniejsze hasła i pojęcia
Racjonalizm (łac. rationalis – rozsądny)

To pogląd, według którego podstawowym narzędziem poznania jest rozum, zatem największą war-
tość przyznaje się rozumowi i logicznemu myśleniu.
Empiryzm (gr. empeiros – doświadczony)

Pogląd, który głosi, że źródłem ludzkiej wiedzy jest doświadczenie, a podstawowym narzędziem
poznania są zmysły wykorzystywane w obserwacji świata. Empiryzm podkreśla, że rozum musi być
podporządkowany obserwacji.

22
Materializm
To pogląd zakładający, że rzeczywistość ma charakter tylko fizyczny, to znaczy istnieje jedynie to, co
jest dostępne zmysłom i da się określić w czasie i przestrzeni.
Deizm
Pogląd, który zakłada, że Bóg jest owszem stwórcą świata, ale nie ingeruje On w jego losy.
Ateizm
Pogląd według którego Bóg nie istnieje, a jedyną realnie istniejącą rzeczywistością jest rzeczywistość
empiryczna.
Słynni filozofowie
John Locke
Twierdził, że człowiek rodzi się jako niezapisana karta (tabula rasa); doświadczenie jest najważniejszym
elementem poznawczym.
Immanuel Kant
Jego postawa to filozofia krytyczna; uważał, że przedmiot poznania dostosowuje się do osoby poznającej.

Jean Jacques Rousseau
Próbuje powracać do natury, dlatego krytykuje cywilizację, postęp i naukę; ważniejsze są wg filozofa
wartości moralne, które są miarą człowieczeństwa (a nie rozum).
Wolter
uważa, że podstawą moralności jest prawo naturalne, celem życia powinna być naprawa świata; był
za tolerancją religijną – bo to postawa zgodna z wiarą chrześcijańską i prawem naturalnym.
Wzorzec osobowy – człowiek „oświecony”

• gruntownie wykształcony,
• oczytany,
• zorientowany w najnowszych prądach kulturowo-filozoficznych,
• nie lekceważy historii, przeszłości,
• niechętnie odnosi się do autorytetów, obowiązujących obyczajów, konwencji,
• myśli swobodnie,umiejętnie prowadzi interesujące konwersacje
Człowiek „oświecony” to Europejczyk, który zna ogólnoeuropejski język konwersacji – francuski.

Jest on ciekawy świata, otwarty, tolerancyjny, gotowy na przyjęcie tego, co nowe i nieznane.

23
Molier, „Skąpiec”,
Ignacy Krasicki, wybrane bajki.

24
Romantyzm

Na przełomie XVIII i XIX wieku termin romantyzm zaczął funkcjonować jako
nazwa nurtu literackiego, kwestionującego oświeceniową wiarę w potęgę
rozumu. Epoka romantyzmu nie przebiegała w całej Europie jednakowo.
Romantyzm europejski był epoką krótkotrwałą, pomiędzy wydarzeniami
historycznymi: od Rewolucji Francuskiej do Wiosny Ludów. Wszystkie
wcześniejsze tendencje o podobnym „romantycznym” charakterze (bo były
już takie przed rewolucją) nazywamy ogólnie preromantyzmem.
W Polsce natomiast jest to jedna z najważniejszych i najbogatszych epok –

początek datujemy na 1818 r. a koniec epoki łączymy z upadkiem powstania
styczniowego, czyli 1863r.
Daty graniczne i periodyzacja romantyzmu w Polsce

• 1818 r. – to tzw. „teoretyczny” początek epoki. W tym czasie Kazimierz Brodziński
wydał rozprawę zatytułowaną „O klasyczności i romantyczności”, w której przedstawił
główne idee i hasła epoki.
• 1822 r. – to tzw. „praktyczny” początek epoki. W tym roku Adam Mickiewicz wydał
zbiór „Ballady i romanse”, w których praktycznie i literacko realizował założenia
romantyzmu.
• 1848-1863 – schyłek epoki.
Romantyzm w polskiej literaturze był epoką bardzo ważną i związaną z historią, warto zapamię-
tać wydarzenia historyczne, które określiły polski romantyzm i znajdują odbicie w literaturze:
• 1815 – Kongres Wiedeński, na którym ustalono nowy porządek w Europie po epoce

napoleońskiej. Polskę ponownie podzielono na trzy części, utworzono tzw. Królestwo
Kongresowe pod władaniem cara. Tu działali polscy patrioci i organizacje spiskowe.
• 1830 – powstanie listopadowe i jego klęska. Po upadku powstania – fala Wielkiej
Emigracji i działalność polskich ugrupowań w Europie.
• 1846 – rabacja chłopska pod wodzą Jakuba Szeli. Bunt chłopów przeciw szlachcie
(stłumiony ale znaczący w historii kraju).
• 1848 – Wiosna Ludów.
• 1863 – powstanie styczniowe i jego klęska.

25
Filozofia epoki
Ojcami romantycznego światopoglądu byli filozofowie niemieccy, a ich filozofia stała się ważna dla
polskich romantyków. Głosiła ona:
• za pomocą rozumu nie można świata zbadać i rozpoznać,
• w procesie poznawania świata należy posługiwać się wyobraźnią, przeczuciem i intuicją,
• świat ma naturę duchową (materia jest drugorzędna), zatem w hierarchii wartości ducha
należy postawić ponad materią,
• poezja jest wyrazem geniuszu, elementem boskości w człowieku, a najważniejszym
czynnikiem sprawczym poezji jest wyobraźnia.
Atmosfera i przebieg romantyzmu

• epoka kocha noc, ciemności, cienie,
• noc sprzyja pozaziemskim istotom, a także spiskom i buntownikom,
• ciemności wywołują wizje, pobudzają wyobraźnię, bliższe są nierealnym sferom,
• łatwiej w ciemności o atmosferę grozy i o uczucie,
• groza, uczucie, samotność, sfery niesprawdzalne naukowo, pozaziemskie – to krąg
ulubionych tematów w romantyzmie,
• romantycy nie ufali wiedzy i jej twierdzeniom,
• zaufali za to bez granic przeczuciom, snom, objawieniom,

• funkcjonowali w uduchowionym wszechświecie.
Najważniejsze hasła i pojęcia charakterystyczne dla romantyzmu
Irracjonalizm
Pogląd przeciwny racjonalizmowi; prawdy należy poszukiwać za pomocą środków pozarozumowych,
takich jak: intuicja, instynkt, wiara, przeczucie.
Mistycyzm
Zakłada możliwość duchowego kontaktu z bóstwem: widzenie, objawienie, prorocze sny itp. Mistycy
uważają, że takie wydarzenia są prawdziwą formą poznania świata, bo każdy element życia ma po-
zazmysłowy, niepoznawalny byt, a człowiek widzi tylko jedną, realną stronę zjawisk.
Fantastyka
Nadprzyrodzone, niezwykłe zjawiska, które powstają w wyobraźni twórcy: duchy, rusałki, widma –
istnieją na równi z postaciami realnymi.
Tajemniczość
Niewyjaśnione zjawiska, mroczne przestrzenie, atmosfera spisku i tajemniczych sytuacji.

26
Orientalizm
Zachwyt kulturą Wschodu: arabską, perską, japońską, chińską.
Ludowość
Fascynacja ludem, wykorzystanie podań i legend ludowych, interpretacja zjawisk według wierzeń
i moralności ludowej.
Uczuciowość
Wrażliwość, emocjonalizm, silne poczucie istnienia innej rzeczywistości, silna nastrojowość.
Historyzm
Historia własnego narodu jako źródło motywów literatury.
Mesjanizm
Koncepcja ocalenia narodów Europy przez Mesjasza, przypisywanie jednostce i całemu naro-
dowi misji posłannictwa wobec ludzkości. Jednostka-mesjasz poświęca siebie dla wielkiej idei,
Naród-mesjasz cierpi za inne kraje i swoim cierpieniem okupi ich wolność (za takiego mesjasza ro-
mantycy uważali Polskę).
Indywidualizm romantyczny

To jednostkowość, poczucie odrębności, wyobcowania, wynoszenia się ponad tłum.
Typy bohaterów romantycznych
Bohater bajroniczny
Wykreowany przez G. Byrona. Bohater jest aktywny, dumny, niezależny, ma silne poczucie wyższo-
ści. Jego charakterystyczną cechą jest bunt wobec świata, norm, konwencji. Jest samotny i nie rozu-
miany, walczy przeciw tym normom i przegrywa. Jest to postać tajemnicza; przezywa silne emocje
i namiętności, którym się poddaje.
Bohater werteryczny
Wykreowany prze J.W. Goethego. To człowiek wykształcony, oczytany. W jego życiu najważniejsze
są jednak uczucia – jest nadwrażliwy, żyje marzeniami o boskiej wybrance; nie potrafi walczyć o swo-
je uczucia, nie potrafi poradzić sobie z cierpieniem po rozstaniu z kochanką, popełnia samobójstwo.
Bohater wallenrodyczny – wykreowany prze A. Mickiewicza. Jest to bohater posiadający cechy bo-
hatera bajronicznego, ale dodatkowo siłą popychającą go do działania jest patriotyzm, wielka miłość
do zniewolonej ojczyzny, dlatego w imię ojczyzny – rezygnuje ze szczęścia osobistego, jest gotowy
do poświęcenia.

27
Romantyczny wieszcz
Bohater obdarzony nieprzeciętną wrażliwością, to wybitna indywidualność. Jego biografia układa się
w schemat bohatera romantycznego, który składa się z trzech części:
• młodość – bohater jest młody, uduchowiony, jest poetą, osamotniony, nie rozumiany
przez społeczeństwo, wrażliwy, nieszczęśliwie zakochany, z powodu cierpienia
podejmuje próbę samobójczą;
• metamorfoza – bohater przemienia się z romantycznego kochanka w bojownika
o wielką sprawę narodową;
• wojownik – walczy o sprawę narodową, poświęca się temu w całości, działa samotnie,
ponosi klęskę.
Adam Mickiewicz, „Konrad Wallenrod”

Adam Mickiewicz, „Dziady część II” i „Dziady cz. III”
Adam Mickiewicz, „Pan Tadeusz”
Juliusz Słowacki, „Kordian”
Juliusz Słowacki, „Balladyna”

28
Pozytywizm

Umownie przyjmuje się, że w Europie okres ten zawiera się w czasie około
trzydziestu lat, od połowy 1850 r. do lat osiemdziesiątych XIX wieku.
Źródła nazwy „pozytywizm” upatruje się w „Wykładach filozofii pozytywnej”,

sześciotomowym dziele Augusta Comte’a, który odrzucał metafizykę jako
nieuprawnioną spekulację, a religie jako oparty na fikcyjnych założeniach
zabobon i przyznawał pierwszeństwo opartej na naukach przyrodniczych,
czysto faktycznej, wiedzy empirycznej.
Pozytywnym człowiekiem, filozofem był zatem ten, kto unikał tworów

abstrakcyjnych oraz dogmatycznie „bezbłędnych”, a akceptował jedynie
rzeczy konkretne oraz względne. Innymi słowy, bycie pozytywnym oznaczało
bycie realistą i praktykiem, jakbyśmy dziś powiedzieli „człowiekiem życiowym”.

Daty graniczne i periodyzacja pozytywizmu w Polsce
W Polsce pozytywizm zamyka okres wielkich zrywów niepodległościowych.

Ściślej mówiąc jest efektem klęski tych zrywów i próbą skierowania
aktywności Polaków w kierunku „pracy u podstaw”, w kierunku codziennego,
konsekwentnego robienia rzeczy małych w celu osiągnięcia w przyszłości
rzeczy wielkich.
Polski pozytywizm to – umownie – okres pomiędzy 1864 – 1890 r.
Filozofia epoki
August Comte (1798–1857) w pisanym 12 lat (1832-40) dziele „Kurs (wykład) filozofii pozytywnej”
określił ideowy fundament pozytywizmu. Można to sprowadzić do kilku zasadniczych twierdzeń:
• należy zajmować się wyłącznie przedmiotami rzeczywistymi i badać to, co jest
dostępne umysłowi,
• powinno się rozważać wyłącznie tematy pożyteczne, służące polepszeniu życia,
• trzeba ograniczyć się do przedmiotów, o których można uzyskać wiedzę pewną.

29
Postulat użyteczności wszystkich działań człowiek akcentował John Stuart Mill (1806-1873).
Ten angielski filozof, ekonomista i polityk był kontynuatorem wywodzącej się jeszcze z XVIII wieku
koncepcji utylitaryzmu, zwanej też filozofią zdrowego rozsądku. Podstawą do oceny sensu działań
człowieka była zasada użyteczności, wedle której godne pochwały jest tylko takie postępowanie,
dzięki któremu można osiągać wymierne, praktyczne cele.
Innym, znanym kontynuatorem idei sformułowanej przez Comte’a, był twórca ewolucjonizmu,
angielski filozof i socjolog Herbert Spencer (1820-1903). Wedle sformułowanych przez niego twier-
dzeń ewolucja jest niezbędnym elementem rozwoju i postępu ludzkości, a prawo ewolucji jest pra-
wem powszechnym, rządzącym nie tylko w świecie przyrody żywej ale wyjaśniającym formowanie
się planet, kształtowanie umysłu i funkcjonowanie człowieka w społeczeństwie.
Na gruncie literatury i sztuki pozytywistyczne piętno odcisnął Hipolit Taine (właśc. Hyppolite
Adolphe Taine), francuski krytyk literacki i historyk sztuki, orędownik pozytywistycznej interpretacji
kultury. Wedle Taine’a, człowiek jest uzależniony od otoczenia, zdeterminowany przez zespół wpły-
wających na niego czynników, takich jak:
• rasa (tzn. jakie cechy dziedziczy),
• środowisko (tzn. gdzie się wychowuje),
• moment dziejowy (tzn. w jakim czasie historycznym żyje).

Pisarz i jego dzieło w oczywisty sposób podlegają tym samym warunkom, w konsekwencji więc
utwór literacki jest pochodną determinantów wpływających na jego twórcę.
Pogląd ten zwany jest determinizmem środowiskowym.
Przedstawione wyżej idee i koncepcje znalazły podatny grunt także w Polsce. Za najważniejsze
uznano kształcenie się, dbanie o oświatę, kulturę i wszechstronny rozwój kraju oraz przebudowę
stosunków społecznych.
Najważniejsze hasła i pojęcia charakterystyczne dla pozytywizmu euro-

pejskiego i polskiego
Scjentyzm
Pogląd będący wyrazem zaufania do pojmowania świata opartego na doświadczeniu i logicznym ro-
zumowaniu. Skoro bowiem uzyskanie prawdziwej wiedzy o rzeczywistości jest możliwe tylko przez
poznanie naukowe, to tylko takie poznanie może być źródłem rzetelnej wiedzy.
Praktycyzm
Z jednej strony jest to umiejętność albo dążenie do umiejętności stawiania sobie możliwych do osią-
gnięcia celów, z drugiej ocena wszystkich zagadnień i zjawisk wyłącznie pod kątem możliwości ich
praktycznego zastosowania.

30
Monizm przyrodniczy
Założenie, że człowiek – razem z jego duchowością – i otaczający go świat stanowią jedność, pod-
legają tym samym prawom i jako takie mogą być badane za pomocą metod naukowych, tj. doświad-
czenia, eksperymentu i obserwacji.
Organicyzm
Pogląd nakazujący traktować społeczeństwo tak jak żywy organizm, który powstaje, rozwija się
i funkcjonuje sprawnie tylko jako całość. Różne części organizmu sprawują różne funkcje, ale jeżeli
niedomaga któraś z jego części, ma to niekorzystny wpływ na cały organizm. Tak samo jest ze spo-
łeczeństwem.
Agnostycyzm
Przekonanie o tym, że niemożliwe jest definitywne poznanie świata i rządzących nim praw, a przed-
miotem badania może być tylko to, co poznać możemy za pomocą zmysłów.
Minimalizm
Pogląd, według którego człowiek powinien koncentrować się, badać wyłącznie to, co jest dostępne
i możliwe do zbadania.
Relatywizm

Pogląd, według którego wszystko jest względne, nie istnieją pojęcia i prawdy absolutne i uniwersal-
ne. Zasadność pojęć, takich jak: „dobro”, „zło”, „piękno”, zależy wyłącznie od kontekstu, okoliczności,
przyjętych założeń czy też podstaw kulturowych.
Ewolucjonizm, utylitaryzm, determinizm – (wyjaśnione w punkcie „Filozofia epoki”).
Przedstawiciele polskiego pozytywizmu za jeden z najważniejszych celów

uznali przebudowę stosunków społecznych, w związku z czym pojawiły
się dwa autonomiczne i charakterystyczne tylko dla naszego pozytywizmu
postulaty: praca organiczna i praca u podstaw.
Praca organiczna
To w istocie rozwinięcie koncepcji organicyzmu. Idea pracy organicznej to nic innego jak praktycz-
na realizacja teorii zakładającej, że społeczeństwo jest swego rodzaju organizmem, który sprawnie
funkcjonuje tylko wtedy, gdy zdrowe i silne są jego poszczególne organy. Główny nacisk kierowano
więc na podjęcie przez wszystkie warstwy społeczeństwa solidarnego wysiłku na rzecz rozwoju go-
spodarki oraz na wzmocnienie wewnętrznych więzi między poszczególnymi warstwami, połączony-
mi realizacją wspólnego celu.

31
Praca u podstaw
Głównym celem pracy u podstaw było zarówno podniesienie poziomu życia najuboższych warstw
społeczeństwa (przede wszystkim chłopów) ale także walka z postępującą germanizacją i rusyfikacją
prowadzoną przez zaborców. Miała to być głównie praca natury oświatowej. Nauczyciele, lekarze,
społecznicy „szli w lud”, zakładali szkoły, biblioteki, spółdzielnie rolnicze, koła gospodyń wiejskich.
Realizowali w ten sposób postulat oświecania i reformowania klas niższych i najbiedniejszych, chło-
pów i biedoty miejskiej – one były najbardziej zaniedbane i nie czuły się częścią narodu (jedyne co
czuły, to głód i niesprawiedliwość).
Emancypacja kobiet
• Kwestia emancypacji kobiet pojawiła się w I połowie XIX wieku i związana była
z potrzebą uczynienia z kobiety pełnoprawnego członka społeczeństwa.
• Miała na celu nadanie jej statusu prawnego oraz zapewnienie jej solidnej edukacji
otwierającej drogę do zdobycia pracy zarobkowej.
• Opowiadano się za zwiększeniem udziału kobiet w życiu publicznym, za ich dostępem
do szkół średnich i wyższych.
• Postulowano poszerzenie ich aktywności zawodowej i położenie nacisku na właściwą
edukację.
Asymilacja Żydów

• Asymilacja Żydów była jednym z postulatów epoki.
• Panowało wówczas w niektórych kręgach przekonanie, że wyznawcy judaizmu są
ludźmi gorszej kategorii.
• Obawiano się zmysłu do interesów, który mieli bogatsi Żydzi.
• W tym postulacie chodziło o równe traktowanie wszystkich nacji, a także włączenie
ludności żydowskiej do tworzenia siły społeczeństwa.
Bolesław Prus, „Lalka”

Eliza Orzeszkowa, „Gloria victis”
Henryk Sienkiewicz, „Potop”
Fiodor Dostojewski, „Zbrodnia i kara”

32
Młoda Polska

Nowy prąd w literaturze i sztuce zaistniał pod wieloma nazwami.
Najpopularniejszym terminem, jakim określano ten okres jest Młoda Polska.
Użył jej pierwszy Artur Górski, który w 1898 r. wydał cykl artykułów, w których
przemawiał w imieniu młodego pokolenia pisarzy. Zarówno w Polsce,
jak i w całej Europie, funkcjonowały jeszcze inne nazwy epoki, zgodne
z charakterystycznymi i najważniejszymi tendencjami epoki: Dekadentyzm,
Neoromantyzm, Modernizm, Symbolizm, Fin de siecle. To okres obejmujący
schyłek XIX i początek XX wieku.
Daty graniczne i periodyzacja w Polsce
Początek Młodej Polski umownie 1890 (debiutuje młode pokolenie poetów),

koniec epoki 1918 rok (odzyskanie niepodległości).

Filozofia epoki
Filozofię epoki zdominowały trzy koncepcje filozoficzne, które – jak się później okazało – miały
ogromny wpływ na sposób myślenia ludzi, na rozwój literatury, sztuki i historii.
Schopenhaueryzm
Twórcą tej koncepcji jest Artur Schopenhauer. To filozofia skrajnie pesymistyczna. Schopenhauer
twierdził, że życie jest „pasmem cierpień”. Wg filozofa człowiek pragnie szczęścia, dąży do niego, ale
nigdy go nie osiąga. Istotą ludzkiego życia jest bezrozumny popęd życia, bez celu, który nigdy nie bę-
dzie zaspokojony. Dlatego Schopenhauer radzi, by wyzbyć się pożądań, namiętności i potrzeb i wejść
w stan nirwany (niebyt), która daje uczucie spokoju i pozwala uciec od pragnień i pożądań.
Nietzscheanizm
Twórcą tej koncepcji jest Friedrich Nietzsche. Filozof pogardzał wizją człowieka jako jednostki słabej
i pesymistycznej. Głosił kult życia, siły, woli i mocy człowieka, energię i indywidualizm. Zdefiniował
koncepcję nadczłowieka – czyli jednostki silnej, powołanej do rządzenia, która będzie tworzyć „pań-
stwo nadludzi”. (ta koncepcja została później wykorzystana przez Hitlera dla zupełnie innej ideologii).

33
Bergsonizm
Twórcą tej koncepcji jest Henri Bergson. Jest to filozofia życia, wolności i intuicji; świat jest dyna-
miczny, a człowiek aktywny.
Bergson głosił:
• Intuicjonizm – w myśl jego nie można poznać świata ani przez doświadczenie, ani przez
racjonalne myślenie, ale jedynie za pomoc ą intuicji.
• Koncepcję elane vi tale – czyli energia wewnętrzna, siły wewnętrzne, które tkwią
w człowieku i z których wynika ciągły rozwój człowieka.
Najważniejsze hasła i pojęcia charakterystyczne epoki

tzw. „młodopolskie –izmy”
W Młodej Polsce pojawiło się wiele nurtów i kierunków światopoglądowych i literackich,

najbardziej oddziałujące na literaturę:
Dekadentyzm
Wyraża nastroje smutku, przygnębienia, zniechęcenia, bierności. Postawa dekadencka charaktery-
zuje się przekonaniem o bezsensie działania, dominuje przeczucie zbliżającej się katastrofy.
Symbolizm

Wyrażanie treści poprzez symbol, za jego pomocą próbowano opisać to, czego nie można wyrazić
naturalnymi środkami, np. stany, nastroje, emocje, zjawiska. Symbolizm posługuje się wieloznaczny-
mi obrazami, tworzy nastrój.
Impresjonizm
Ma zrobić wrażenie, skupia się na uchwyceniu ulotności chwili, momentu; świat przedstawiony pod-
porządkowany jest podmiotowi lirycznemu i nastrojowości.
Ekspresjonizm
Stawiał za cel ukazanie obrazu wewnętrznego świata człowieka; koncentrował się na wyrażaniu
emocji, namiętności, przeżyć.
Katastrofizm
Przekonanie o nieuchronnym upadku świata, cywilizacji; wizja zagłady świata i człowieka, zagłada
wartości.
Naturalizm
Ukazanie rzeczywistości w sposób skrajnie realistyczny, autentyczny; uwypukla ciemne strony rze-
czywistości, walkę o byt, brutalność świata.

34
Realizm
Przedstawienie świata, rzeczywistości w sposób prawdopodobny, możliwie najbardziej zbliżony do
rzeczywistości.
Secesja
Nurt w sztuce powstały w Niemczech, u jego podstaw legło przekonanie, że wszystko może być
dziełem sztuki. Wyznacznikiem kierunku była falista, asymetryczna linia.
„Sztuka dla sztuki”

Przekonanie pisarzy, że żadna sztuka, w tym literatura, nie może pełnić żadnych funkcji służebnych,
powinna być sztuką samą w sobie, wartością samą w sobie, powinna być oryginalna i wymyślna,
pełna symboli, które odczyta bez trudu inteligentny człowiek. Sztuka na usługach społeczeństwa
i łatwo czytelna, taka, która uczy, bawi i wychowuje stanowi „biblię pauperum” (biblię dla ubogich).
Bohaterowie literatury młodopolskiej
Ironista
Człowiek patrzący na życie z trzeźwym dystansem, kpiący ze zbyt wzniosłych ideałów, nienawidzący

dwulicowości, hipokryzji, walczący z absurdami tego świata.
Boży prostaczek – człowiek pokornie poddający się woli Bożej, godzący się z tym, co przyniesie los,
obojętny wobec pokus takich jak: sławy, bogactwa, władzy. Bliski ludziom i przyrodzie, jak św. Fran-
ciszek z Asyżu.
Społecznik
Gotowy poświęcić się dla innych, altruista, ideowiec walczący z wyzyskiem i niesprawiedliwością.
Swoją pracę traktuje jako misję.
Chłop-gospodarz
Świadomy swego znaczenia, pewny siebie, zuchwały i porywczy, przywiązany do ziemi, która jest
wyznacznikiem jego pozycji we wsi.
Femme fatale (franc.; ‘kobieta fatalna’)

Obraz kobiety jako istoty, która nie potrafi opanować swych instynktów, przede wszystkim pożąda-
nia seksualnego, jest zagrożeniem dla mężczyzny – odrywa go od tego co duchowe i prowadzi do
zguby.

35
Wzorce i antywzorce osobowe
Wzorzec: artysta
Niepowtarzalna indywidualność, kapłan sztuki, natchniony, lekceważący problemy doczesnego
życia, daleki od spraw społecznych.
Antywzorzec: filister
Mieszczuch, kołtun, hipokryta, nieczuły na piękno, uległy wobec konwenansów, nierozumiejący
sztuki.
Stanisław Wyspiański, „Wesele”.

36
XX-lecie międzywojenne (lub międzywojnie)

Nazwa i granice czasowe epoki wynikają z siebie wzajemnie – to okres między
dwiema wojnami światowymi.
Początek epoki to rok 1918 (zakończenie I wojny światowej),

koniec epoki to rok 1939 (wybuch II wojny światowej).
W Polsce to czas niepodległości odzyskanej po 123 latach zaborów.
Filozofia epoki
Koncepcje filozoficzne epoki proponują różne spojrzenie na życie, człowieka, określają również
kształt literatury.
Behawioryzm (ang. behaviour – zachowanie, postępowanie)

Człowieka można poznać tylko poprzez obserwację jego zachowania i postępowania; pomija się
życie wewnętrzne człowieka, jego duszę i odczucia, ponieważ nie można ich obiektywnie obser-
wować i sprawdzić.
• typ literatury – prezentacja bohatera „od zewnątrz”, opisując jego czyny, „śledząc go”
ale nie wnikając w psychikę i przeżycia wewnętrzne.
Freudyzm
Nazwa związana jest z twórcą poglądu – Zygmuntem Freudem, który poszukiwał sposobów leczenia
ludzkich nerwic, lęków i patologii. Freud próbował poprzez hipnozę, analizę skojarzeń, snów dojść do
przyczyny wywołującej chorobę. Odkrył, że psychika ludzka składa się z trzech warstw:
• Ego „ja” – warstwa zewnętrzna, powierzchniowa, kierowana rozumem i uzależniona od
wymogów społecznych.
• Id „ono” – zbiór popędów, pożądań, które tkwią w każdym człowieku, a których on
sobie nie uświadamia.
• Superego „nadjaźń” – zakodowany w psychice wzorzec wymogów, norm kulturowych,
tradycyjnych, religijnych, tej sfery człowiek również sobie nie uświadamia.
Freud doszedł do wniosku, że pomiędzy sferami Id (instynkt) a Superego (ideał, wzorzec) tworzy się
napięcie, które generuje wiele stresów, a ich nagromadzenie prowadzi do chorób psychicznych.

37
Egzystencjalizm
Podkreśla tragizm samotnego we wszechświecie człowieka, który przeżywa lęki egzystencjalne
przed życiem, przed nieszczęściem, przed śmiercią; ma ciągłe poczucie zagrożenia.
• Ciągłe poczucie zagrożeń, trwoga, samotność sprawiają, że życie ludzkie staje się
absurdem, że każdy człowiek egzystuje oddzielnie i nigdy nie pozna prawdy o drugim
człowieku.
Pragmatyzm
Głosi praktyczny sposób myślenia i działania; nauka, poznanie, działanie powinny mieć praktyczny
i przydatny charakter.
Katastrofizm
Przeświadczenie o nadchodzącym upadku świata, zagładzie kultury i cywilizacji ludzkiej.
Nowe tendencje w poezji XX w.

Do świata poezji wkraczają: technika, miasto, maszyny, tłum.
Ekspresjonizm

To wyrażanie, uzewnętrznianie tego, co tkwi głęboko wewnątrz człowieka. Poezja powinna wyrażać
to wnętrze.
Awangarda poetycka
Proponuje swobodny tok obrazowania, posługiwanie się metaforą, poezja kreacyjna – czyli taka,
która powołuje do życia nowy świat, istniejący dotąd tylko w wyobraźni twórcy.
Futuryzm
Odcięcie się od przeszłości i spojrzenie w przyszłość; futuryści wybrali jako temat poezji cywilizację
miast i technikę; kierowali się hasłem: „Ryczący automobil jest piękniejszy niż Nike z Samotraki”.
Dadaizm
Skrajna koncepcja poetycka, buntownicza, oparta na absurdzie, dowolności, nonsensie. Programem
dadaistów był bezsens, a celem bunt przeciw całemu światu; głosili: „Włóżcie słowa do kapelusza,
wyciągnijcie na chybił trafił, a otrzymacie poemat dada”.
Nadrealizm (inaczej Surrealizm)

Proponował grę luźnych skojarzeń, potok obrazów; odwoływał się do poetyki marzenia sennego
(oniryzm).
Neoklasycyzm
Powrót do klasyki; tworzenie filozoficznych aluzji, abstrakcji intelektualnych, ale budowa i forma
utworów według klasycznych wzorców.

38
Nowe cele sztuki XX w.
„Zobaczyć świat inaczej”

Nie naśladować świata, lecz czerpać z bogactwa jego elementów i konstruować go na nowo.
Artyści epoki sformułowali zasady sztuki:
• sztuką jest wszystko, co wyraża uczucie lub widzenie świata,
• nie ma jednego ustalonego kanonu piękna,
• konstrukcja i montaż – określają nową sztukę.
Główne innowacje sztuki XX-lecia to:
• abstrakcjonizm – czyli oderwanie od rzeczywistości (nie naśladować),

• kubizm – Pablo Picasso sprowadził naturalne kształty do form geometrycznych,
• surrealizm – uwolnić wyobraźnię od nakazów; eksponować sny, wizje, głębokie
pokłady psychiki ludzkiej.

Stefan Żeromski, „Przedwiośnie”,
Zofia Nałkowska, „Granica”.

39
Wojna i okupacja – „czas spełnionej Apokalipsy”
Ramy czasowe
1939-1944 r. okres wojny i okupacji; życie literackie istnieje tylko
w podziemiach lub na emigracji.
Ważne pojęcia
Okupacja
Zajęcie przez siły zbrojne państwa prowadzącego wojnę całości lub części terytorium państwa nie-
przyjacielskiego i tymczasowe wprowadzenie tam swojej władzy. Charakterystycznym elementem
rzeczywistości wojennej były obozy: koncentracyjne, pracy, zagłady. Najważniejszym tematem lite-
ratury stały się doświadczenia i przeżycia więźniów oraz specyfika obozowego życia.
Holokaust
Prześladowanie i zagłada Żydów europejskich przez hitlerowców w czasie II wojny światowej. Już po
dojściu do władzy Adolfa Hitlera (1933 r.) Niemcy rozpoczęły realizację polityki rasistowskiej i anty-

semickiej. Początkowo przejawiała się ona głównie poprzez pozbawianie Żydów praw i przywilejów
oraz konsekwentne skłanianie ich do opuszczania kraju. Ludobójstwo dokonywało się w specjalnie
do tego celu przygotowanych obozach zagłady.
Pokolenie Kolumbów
Młodzież polska urodzona ok. roku 1920, dla których czas wchodzenia w dorosłość przypadł na lata
II wojny światowej. Tragizm tego pokolenia wynika z konieczności podjęcia walki; mieli świadomość,
że nawet jeśli unikną śmierci, wojna pozostawi trwały ślad w psychice (tzw. porażenie wojną).
Ważne koncepcje kulturowe

• Katastrofizm pokoleniowy – czyli spełnienie oczekiwania na Koniec świata,
jest nim II wojna światowa (apokalipsa spełniona).
• Poezja tyrtejska – czyli zagrzewająca do walki
• Heroizm – to ukazanie postaci jako bohaterów.
• Deheroizacja – ukazanie postaci bez patosu.
• Człowiek zlagrowany / złagrowany – więzień niemieckich / radzieckich obozów zagłady.
Tadeusz Borowski, „Proszę państwa do gazu”, „Ludzie, którzy szli”,

Gustaw Herling-Grudziński, „Inny świat,”
Hanna Krall, „Zdążyć przed Panem Bogiem”.

40
Współczesność powojenna

Od 1945 – do dziś
Do dziś wielu badaczy spiera się o to, jak określić ramy czasowe
współczesności. Jedni uważają, że należy mówić o niej już od 1939
roku, inni zakładają, że rozpoczęła się ona wraz z zakończeniem II wojny
światowej, więc w roku 1945. Sytuację komplikuje to, że epoka ta jest
niejednolita i podlegała różnym zmianom i metamorfozom.
Literatura współczesna rozwija się wielokierunkowo, dlatego

jednoznaczny podział jest niemożliwy. Większość historyków literatury
proponuje podział umowny, który opiera się na przełomowych
wydarzeniach historycznych (jednak i tu nie ma całkowitej zgodności, zatem
traktujemy ten podział umownie).

Wydarzeniom historycznym towarzyszyły debiuty pokoleń literackich:
• Pokolenie Kolumbów (tzw. również Pokolenie dwudziestoletnich poetów) – urodzeni

ok. 1920 r. pisali w latach wojny; zatem ich przeżyciem pokoleniowym była wojna,
Okupacja, powstanie warszawskie.
• Pokolenie „pryszczatych” – młodzi komuniści, związani z socrealizmem, w swojej
twórczości realizowali doktrynę socrealizmu.
• Pokolenie „współczesności” – debiutowało w 1956 r. Widoczne było uczucie
zagubienia i bunt wobec socjalistycznej rzeczywistości.
• Pokolenie „Nowej Fali” – debiutowało w 1968 r. Przeżyciem pokoleniowym były tu
wydarzenia marca ’68.
• Pokolenie „Nowe Roczniki” – debiutowali w 1976 r. Przeżyciem pokoleniowym były
wydarzenia czerwca ‘76
• Pokolenie stanu wojennego – to rok 1981
• Pokolenie „BruLionu” – debiutuje w latach 90.
Filozofia epoki
Po okresie i doświadczeniach wojny i ludobójstwa zachwiała się wiara w dotychczasowe wartości

moralne, dlatego próbowano odbudować dawne wartości etyczne, szukano drogi do przywrócenia
wiary w wartość moralną człowieka.

41
Egzystencjalizm
XX-wieczny kierunek filozoficzny, którego przedmiotem badań są indywidualne losy jednostki ludz-
kiej, wolnej („skazanej na wolność”) i odpowiedzialnej, co stwarza uczucie lęku i beznadziei istnienia.
Egzystencjalizm istnieje w wersji teistycznej oraz ateistycznej. W obu przypadkach jego ideą
jest przekonanie, że człowiek, jako jedyny z wszystkich bytów ma bezpośredni wpływ na to kim jest
i dokonując niezależnych wyborów wyraża swoją wolność. Ludzie są na tę wolność wręcz skazani,
jest ona atrybutem człowieczeństwa. Istnienie ludzkie jest zawieszone między przyszłością a prze-
szłością, dlatego towarzyszy mu poczucie przemijalności, braku, niespełnienia.
Wolność wewnętrzna jest ciągle zagrożona urzeczowieniem i utratą autentyczności. Powoduje
to wewnętrzne rozdarcie i podatność na lęki egzystencjalne, np. przed osamotnieniem.
Istnieją przynajmniej cztery motywy egzystencjalizmu:
• Motyw humanizmu – człowiek jako motyw istnienia; Humanizm dla egzystencjalisty

jest ściśle związany z jednostką i jej ciągłym projektowaniem samej siebie, swojej
esencji. Nie ma tu z góry określonej ludzkiej natury.
• Motyw infinityzmu – człowiek skończony styka się w życiu z nieskończonością.
• Motyw tragizmu – istnienie człowieka jest wypełnione grozą i troską.
• Motyw pesymizmu – człowieka otacza nicość; Człowiek jest nicością, gdyż jest ciągłym
projektem siebie, jest ciągłym stawaniem się, a to nie jest czymś pesymistycznym.

Postmodernizm
Prąd myślowy odwołujący się do poczucia końca historii i wielkich narracji; negacja systemów war-
tości jako ograniczających i determinujących człowieka; nie istnieje obiektywna prawda, ale różne
„dyskursy”.
Personalizm chrześcijański
Kierunek w filozofii współczesnej, który stał się podstawą dla rozwoju katolickiej nauki społecznej.
Stanowi on pogłębioną refleksję nad koncepcją osoby ludzkiej. Określany jest także jako humanizm
integralny bądź teocentryczny. Człowiek powinien nastawić się na „być”, a nie „mieć”; Centralnym
twierdzeniem personalizmu jest prawda o człowieku jako osobie. Podkreśla się tu szczególną rolę
i wartość osoby ludzkiej ze względu na nią samą, uznając w człowieku byt nie tylko biologiczny
i historyczny, ale przede wszystkim taki, który wykracza poza naturę i poza historię.
Psychologia humanistyczna
Najwybitniejszym przedstawicielem jest Maslow, który głosił teorię hierarchii potrzeb. Wg niego
natura człowieka jest raczej dobra niż zła, należy więc zapewnić mu zaspokojenie podstawowych
potrzeb oraz pobudzać i rozwijać jego wrodzone zdolności.
Neomarksizm
Kierunek filozoficzny, poddaje krytyce zarówno leninizm i stalinizm, jak i konsumpcyjną cywilizację
kapitalistyczną, która stworzyła „człowieka jednowymiarowego” – konformistę szukającego wygody
życia oferowanej przez nowe technologie.

42
Najważniejsze hasła i pojęcia charakterystyczne
Socrealizm
Został proklamowany w 1934 na Zjeździe Pisarzy Radzieckich w Moskwie przez Maksima Gorkie-
go. Zakładał, że dzieło sztuki powinno posiadać realistyczną formę i socjalistyczną treść, zgodną
z ideami marksizmu i leninizmu. Podstawą założeń była praca Stalina „O polityce partii w dziedzinie
literatury pięknej”.
Emigracja
Opuszczano ojczyznę głównie z powodu zagrożenia represjami, a także ograniczeń cenzuralnych
i zawodowych. Motywy wiązały się w głównej mierze z niemożnością swobodnego życia w kraju.
Pozostanie w kraju objętym wojną lub rządzonym przez reżim w większości przypadków oznaczało-
by śmierć, w szczególności dla osób walczących po drugiej stronie oraz członków opozycji. Była to
zatem emigracja przymusowa (sposób na ochronę swojego życia), nie zaś dobrowolny wyjazd w celu
polepszenia standardu życia.
Cenzura
Zjawisko nadzoru władz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) nad informacjami (prasą, publika-
cjami naukowymi i kulturalnymi, widowiskami) przeznaczonymi do rozpowszechnienia.

Nowomowa
Termin wprowadzony na oznaczenie procesu deformacji, degeneracji języka w państwie totalitar-
nym, zachodzącego wskutek ideologizacji i upolitycznienia języka. Jest to oficjalny język totalitar-
nego państwa. Nowomowa nie jest tylko wytworem totalitaryzmów, ale funkcjonuje również jako
produkt różnych żargonów: biurokratycznego, politycznego, dziennikarskiego, prawnego.
Odwilż
W historii Polski mianem odwilży określany jest okres 1953-1957. Po śmierci Stalina, partia zlibe-
ralizowała kurs, zrezygnowała z popierania socrealizmu w sztuce, w ramach amnestii wypuszczono
wielu więźniów politycznych. Wydarzenia poznańskie w 1956 przyczyniły się do zmiany na najwyż-
szym stanowisku I sekretarza PZPR – po ustąpieniu Edwarda Ochaba funkcję tę objął Władysław
Gomułka, za czasów stalinowskich więziony.
Stan wojenny
Jeden ze stanów nadzwyczajnych, polegający na przejęciu władzy przez wojsko. Może być wprowa-
dzony w sytuacjach nadzwyczajnych przez rząd danego kraju, w celu przywrócenia porządku pu-
blicznego.
Konsumpcjonizm
Postawa polegająca na nieusprawiedliwionym rzeczywistymi potrzebami zdobywaniu dóbr material-
nych i usług, lub pogląd polegający na uznawaniu tej konsumpcji za wyznacznik jakości życia (lub za
najważniejszą, względnie jedyną wartość) – hedonistyczny materializm.

43
Globalizacja – (globalizm)
Złożone zjawisko społeczno-polityczno-ekonomiczne, które dynamicznie rozwija się od kilku ostat-
nich dekad. Polega ono na wzroście współzależności poszczególnych państw, społeczeństw i przed-
siębiorstw, które wynika z rozszerzenia działalności gospodarczej (dominacji międzynarodowych
korporacji). Ponadto opiera się ono na ogromnej roli mediów, którą dostrzec można m.in. w dyfuzji
kultury i propagowaniu zachodnich stylów życia i wartości.
Drugi obieg wydawniczy

Obieg niezależny, określenie używane w publicystyce od ok. 1980 r., oznaczające produkcję i spo-
łeczny obieg niecenzurowanych publikacji, druków akcydensowych, materiałów ikonograficznych,
audiowizualnych, o charakterze publicystycznym, społecznym, politycznym, historycznym, literac-
kim itp., wydawany w Polsce w latach 1976–1990.
Tematy literatury współczesnej
• II wojna światowa – rejestracja zbrodni, hołd bohaterom, przestroga.

• Człowiek – złożoność jego natury – heroizm i zbrodnia.
• Totalitaryzm jako zjawisko historyczne, jego skutki w zakresie etyki.
• Etyka – odbudowa hierarchii wartości.

• Absurd istnienia – człowiek we władzy historii.
Ważne cechy literatury współczesnej
• Przenikanie się różnych form literackich i nieliterackich.

• Dominacja dokumentaryzmu.
• Często spotykana autobiograficzność.
• Rozwój gatunków awangardowych: antyteatr, antypowieść, groteska i absurd.
Albert Camus, „Dżuma”

George Orwell, „Rok 1984”
Sławomir Mrożek, „Tango”
Marek Nowakowski, „Raport o stanie wojennym” (wybrane opowiadanie),
Górą „Edek” (z tomu Prawo prerii)
Jacek Dukaj, „Katedra” (z tomu W kraju niewiernych)
Andrzej Stasiuk, „Miejsce” (z tomu Opowieści galicyjskie),
Tokarczuk, „Profesor Andrews w Warszawie” (z tomu Gra na wielu bębenkach)

44

Wielka - Powtorka - Maturalan Ebook Epoki 2024

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Wielka - Powtorka - Maturalan Ebook Epoki 2024

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wielka Powtórka Maturalna

Opracowanie wszystkich epok literackich do matury z języka polskiego

Dzisiaj podziały te już nie obowiązują, zaś terminy antyk i starożytność są

Antyk – pojęcie określa epokę, która obejmuje starożytność grecko-rzymską.

Wielka Powtórka Maturalna

Wielka Powtórka Maturalna

• cel – całościowe poznanie rzeczywistości i określenie miejsca, jakie zajmuje w niej

Wielka Powtórka Maturalna

Wielka Powtórka Maturalna

Wielka Powtórka Maturalna

Wielka Powtórka Maturalna

Proporcjonalność – harmonia elementów, umiar

Wzorce osobowe epoki

Wielka Powtórka Maturalna

Tułacz (podróżnik, homo viator)

Wielka Powtórka Maturalna

Antyk jako fundament kultury europejskiej

• rozwój literatury na gruncie mitologii,

Wielka Powtórka Maturalna

Wielka Powtórka Maturalna

Biblia (z j. greckiego biblion) – księga, zwój papirusu

Biblia jest księgą świętą, zawiera ogólnoludzki kodeks moralny,

• Stary Testament – zbiór pism judaistycznych i obejmuje 46 ksiąg,

Wielka Powtórka Maturalna

• Księgi historyczne – opisują dawne wydarzenia; w Starym Testamencie to:

Wielka Powtórka Maturalna

Pierwszym przekładem z języka aramejskiego na język grecki był tzw. „przekład

• Wulgata – wczesnośredniowieczne tłumaczenie z greki na łacinę św. Hieronima (IV-V w.)

Biblia to zbiór świętych ksiąg judaizmu i chrześcijaństwa.

Wielka Powtórka Maturalna

Wielka Powtórka Maturalna

Cechy stylu biblijnego

Wielka Powtórka Maturalna

Lektury obowiązkowe Fragmenty:

Wielka Powtórka Maturalna

Nazwa epoki i ramy czasowe epoki

Europa – 476 r. n. e. (data umowna), - koniec XIV-XV w.

Polska – 2 połowa X w. – 966 r. - koniec XV-XVI w.

Wielka Powtórka Maturalna

Wielka Powtórka Maturalna

Uniwersalizm w średniowiecznej Europie panowały wspólne, uniwersalne:

Wielka Powtórka Maturalna

Wielka Powtórka Maturalna

Wielka Powtórka Maturalna

Lament świętokrzyski (fragmenty)

Wielka Powtórka Maturalna

Nazwa i ramy czasowe epoki

Polska nazwa renesans jest tłumaczeniem włoskiego słowa „rinascita”, co

Epoka trwa niejednolicie od XIV w. do XVI w. (Włochy),

Wielka Powtórka Maturalna

Ideologia i pojęcia ważne dla epoki

Wielka Powtórka Maturalna

Irenizm (gr. eirene – pokój)

Wielka Powtórka Maturalna

• Renesans (Odrodzenie) – przyniosło nowe w stosunku do średniowiecza widzenie

Zmieniło się nastawienie do Boga i religii

Wielka Powtórka Maturalna

Ziemianin – szlachcic żyjący na wsi

Dworzanin – szlachcic żyjący na dworze

Wielka Powtórka Maturalna

Poeta doctus – twórca renesansowy

Wielka Powtórka Maturalna

• Twórcy renesansowi poświęcali sporo uwagi życiu świeckiemu i stosunkowi człowieka