ANTYK GRECKO-RZYMSKI

FUNDAMENTY KULTURY EUROPEJSKIEJ

Źródła kultury europejskiej tkwią w starożytności. Starożytność to okres w dziejach ludzkości
trwający od pojawienia się pisma (czyli od IV tysiąclecia p.n.e.) do upadku Cesarstwa Rzymskiego.
Niektórzy historycy uważają, że umowny koniec starożytności to rok 395, w którym nastąpił rozpad
Cesarstwa Rzymskiego na Cesarstwo Wschodniorzymskie i Zachodniorzymskie. Większość
historyków uważa jednak, że starożytność kończy ostateczny upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego
w 476 roku.
Czynniki, które w największym stopniu ukształtowały późniejszą kulturę europejską:

 Cywilizacja antyczna, czyli dorobek starożytnych Greków i Rzymian

 Biblia, która jest wytworem kultury żydowskiej, ale później stała się jeszcze źródłem
chrześcijańskim
Antyk grecko-rzymski i Biblia to dwa podstawowe źródła kultury europejskiej. Są one kluczami
interpretacyjnymi do wielu dzieł sztuki, również tej współczesnej. Przez setki lat były i są nadal dla
wielu artystów reprezentujących różne dziedziny sztuki źródłem: tematów, motywów, postaci,
wzorców osobowych, gatunków literackich, symboli, związków frazeologicznych, systemów wartości
… Bez znajomości kultury antycznej i Biblii wiele współczesnych tekstów literackich byłoby
nieczytelnych.
Zarówno w kulturze żydowskiej, a później chrześcijańskiej, jak i w kulturze Greków i Rzymian
ogromną rolę odgrywała religia. Wpływała ona na wszystkie dziedziny życia. Święta religijne były
jednocześnie świętami państwowymi. Odpowiadała ona na 3 fundamentalne pytania: skąd
pochodzimy?, kim jesteśmy?, dokąd zmierzamy?.

BIBLIA ANTYK GRECKO-RZYMSKI

Monoteizm (wiara w jednego Boga)
Bóg jest istotą duchową i jest doskonały
Bóg jest wieczny (nie ma ani początku, ani
końca; był, jest i będzie)
Politeizm (wiara w wielu bogów)
Bogowie byli antropomorfizowani (posiadali
cechy ludzkie, zalety i wady)
Bogowie byli nieśmiertelni (kiedyś się urodzili)
 GRECKO-RZYMSKI RODOWÓD CYWILIZACJI EUROPEJSKIEJ
Antyk grecko-rzymski to drugie, po Biblii, źródło kultury europejskiej. Literatura grecka i rzymska
przez wiele wieków były i są do dzisiaj źródłem: tematów, motywów, postaci, wzorców osobowych,
symboli, gatunków literackich, związków frazeologicznych, przekonań światopoglądowych. Początki
cywilizacji greckiej sięgają drugiego tysiąclecia p.n.e. Najstarsze znane nam dzieła literatury
starożytnej Grecji pochodzą jednak z VIII w. p.n.e. (,,Iliada” i ,,Odyseja” Homera). W starożytnej
Grecji największy wpływ na życie człowieka, na jego światopogląd, miała religia. Przenikała ona
wszystkie dziedziny życia. Prawie każdej czynności towarzyszyła modlitwa i ofiara, święta religijne
były jednocześnie świętami państwowymi. Wierzenia Greków, a później też Rzymian, miały charakter
politeistyczny i znalazły swój wyraz w mitach, które były przekazywane drogą ustną z pokolenia na
pokolenie.
MITY to opowieści o bogach i bohaterach, o powstaniu świata i człowieka, wyrażające wierzenia
danej społeczności, wyjaśniające podstawowe problemy ludzkiej egzystencji. Wśród mitów
antycznych wyróżniamy:

 Mity kosmogoniczne – o powstaniu wszechświata

 Mity teogoniczne – o pochodzeniu bogów
 Mity antropogeniczne – o pochodzeniu człowieka
 Mity genealogiczne – o pochodzeniu rodów, obrzędów czy nazw miejscowych
Dzisiaj słowo mit funkcjonuje w kilku znaczeniach: jako opowieść o bogach i bohaterach …, ale
również w znaczeniu przenośnym jako fałszywe mniemanie o kimś lub o czymś, uznawane bez
dowodu, zmyślona historia, ,,bajka”, np. mity o szkole, mit o czyimś bogactwie.
Mit nie jest więc gatunkiem literackim, może przybierać różne formy. Mity nie mają określonego
autora. Pierwszym znanym nam kodyfikatorem mitów greckich był Homer (VIII w. p.n.e.). Zebrał,
uporządkował i utrwalił on mity w literackiej formie. Do czasów Homera mity były rozproszone,
istniały w tradycji ustnej, były wygłaszane przez aojdów (wędrownych śpiewaków). Homer
prawdopodobnie też był aojdom. Kodyfikowaniem mitów zajmował się także Hezjod (VII/VI
w.p.n.e.) w ,,Teogonii” (epos o pochodzeniu świata i bogów). Mit zazwyczaj nie komunikuje
przesłania wprost, posługuje się alegorią, symbolem, metaforą. Obecnie przez mit rozumie się każde
wyobrażenie lub przeświadczenie zbiorowe, które pozbawione jest racjonalnego (naukowego)
uzasadnienia, a wynika z emocji i pragnień określonej wspólnoty (np. grupy społecznej, narodu …).
Tak właśnie tworzone są mity narodowe. Mity mogą być narzucone społeczeństwom przez ich rządy,
np. mitotwórczy charakter miały w XX wieku wielkie ideologie totalitarne (faszyzm, komunizm). W
społeczeństwie masowym mit upowszechniany jest przez środki masowej komunikacji (telewizja,
radio, prasa). Tak rodzą się i upowszechniają mity wielkich gwiazd filmowych. Mit tworzy wzory
zachowań i wyobrażeń, podaje sposoby rozumienia i odczuwania świata. Nie można jednocześnie
powiedzieć, czy tworzenie mitów jest czymś pożytecznym, czy złym (zależy to od okoliczności, w
jakich powstaje mit lub od celów, jakim służy).
Mitomania – skłonność do zmyślania, opowiadania fantastycznych, kłamliwych historii.
MITOLOGIZACJA (MITYZACJA) – przekształcenie czegoś w mit, legendę, tworzenie mitu na
temat kogoś lub czegoś.
W antycznej Grecji obok religii ważną rolę w kształtowaniu światopoglądu ludzi odgrywała też
filozofia. Filozofowie zajmowali się różnymi dziedzinami wiedzy, często byli nauczycielami. Słowo
,,filozofia” z języka greckiego oznacza ,,umiłowanie mądrości”. Pierwotnie więc filozofia obejmowała
wszystkie nauki. Dopiero z biegiem czasu wyodrębniono ją jako osobną dziedzinę wiedzy, a jeszcze
później podzielono na działy:
  Ontologia – teoria bytu
 Epistemologia – teoria poznania
 Etyka – nauka o moralności
 Aksjologia – teoria wartości
 Estetyka – teoria sztuki, piękna
FILOZOFIA – nauka zajmująca się ogólnymi rozważaniami na temat bytu ludzkiego i poglądami
człowieka na świat.
Przykładowe mity:

 Mit o stworzeniu świata

 Mit o pochodzeniu człowieka
 Mit o Syzyfie
 Mit o Apollo i Marsjaszu
 Mit o Orfeuszu i Eurydyce
 Mit o Dedalu i Ikarze
 Mit o Penelopie i Odyseuszu
 Mit o Demeter i Korze
 FILOZOFIA ANTYCZNA
W starożytnej Grecji filozofia, obok religii, należała do najważniejszych czynników kształtujących
światopogląd ludzi. Pierwotnie do filozofii zaliczano wszystkie nauki (filozofia z gr. Umiłowanie
mądrości). Powstało wiele kierunków i szkół filozoficznych. Największy wpływ na umysłowość
Greków wywarli:

1. SOFIŚCI - grupa wędrownych filozofów-nauczycieli, głoszących tzw. relatywizm

sceptyczny. Człowiek nie może poznać prawdy o świcie, bo prawda obiektywna nie istnieje.
Wszystkie ludzkie spostrzeżenia są względne. Każde stwierdzenie można uznać za
prawdziwe, ale można je również obalić (zależy od punktu widzenia). Pojęcie dobra i zła
jest również względne - to człowiek decyduje o tym, co jest dobre, a co złe. Sofizmat -
wykręt słowny; twierdzenie, które jest fałszywe, ale jest tak sformułowane, że można je
logicznie uzasadnić.

2. SOKRATES - uprawiał bezinteresowną działalność nauczycielską w Atenach. Najbardziej

interesowały go aksjologia i etyka. Jako pierwszy wyżej ocenił wartości duchowe, głównie
moralne, od dóbr materialnych. Człowiek powinien hołdować cnotom, czyli przestrzegać
wszelkich zasad moralnych - tylko tak można być pożytecznym i szczęśliwym. Rozumienie
zasad moralnych wymaga wiedzy (np. by być sprawiedliwym, człowiek musi wiedzieć, czym
jest sprawiedliwość). Stąd powiedzenie: Wiem, że nic nie wiem - celem życia człowieka
powinno być doskonalenie się moralne poprzez nieustanne zdobywanie wiedzy i służenie
prawdzie. Nie pozostawił po sobie żadnych pism, jego poglądy znamy z dzieł jego uczniów,
zwłaszcza Platona. Ateńczykom otwarcie wyrzucał ich wady. Dlatego oskarżono go o ateizm i
deprawowanie młodzieży, i skazano na śmierć. Ironia sokratejska - uczenie rozumowanie
poprzez zadawanie szeregu pytań ujmujących powierzchowność racji przeciwnika,
wykazujących błędność jego myślenia.

3. PLATON - uczeń Sokratesa, twórca idealizmu obiektywnego. Każdy byt (wszystko, co

istnieje w świecie), ma charakter dwoisty: składa się z idei i jej materialnego odbicia. Idee są
wieczne i niezmienne, byty materialne natomiast ulegają przemijaniu, są zatem zmienne i
przez to niedoskonałe. Dlatego idee są ważniejsze. Ciało człowieka jest materialnym
odpowiednikiem duszy (idei). Nie należy więc ulegać ciału, bo jest niedoskonałe, ulega złu.
Doskonalenie duchowe powinno być celem życia człowieka.

4. ARYSTOTELES - uczeń Platona, przypisuje mu się dokonanie podziału wiedzy na

poszczególne dyscypliny, wyodrębnił też literaturę spośród innych dziedzin sztuki. Jest twórcą
poetyki normatywnej - pierwszego systemu zasad dotyczących tworzenia literatury
(,,Poetyka”). Podzielił literaturę na rodzaje i gatunki. Uważał, że literatura, podobnie jak inne
dziedziny sztuki, jest naśladowaniem rzeczywistości (mimetyzmem). Może ono być:
realistyczne (ukazywanie rzeczywistości takiej, jaką jest naprawdę) i karykaturalne
(ukazywanie rzeczywistości świadomie zniekształconej). Realizm zatem to tylko jedna z
odmian mimetyzmu (mimetyzm obiektywny). Miarą wartości literatury nie jest prawda, ale
reakcja odbiorcy - dzieło literackie musi oddziaływać na uczucia, emocje odbiorcy.

5. STOICYZM - kierunek filozoficzny określający istotę szczęścia w życiu człowieka. Jego

twórcą był Zenon z Kitionu. Głosił, że całe zło przychodzi do człowieka z zewnątrz.
Człowieka nie może zmieniać świata zewnętrznego, ale może uodpornić się na jego wpływy.
Nie powinien więc ulegać wszystkim swoim zachciankom, namiętnościom, we wszystkim
powinien zachować umiar i spokój. Mądrość jest źródłem umiejętności obojętnego
 przechodnia wobec wszystkiego, co przynosi życie, dlatego stoicy uważali ją za najwyższą
wartość. Stoicyzm był filozofią grecką, ale miał też swoich wyznawców w starożytnym
Rzymie. Jednym z nich był Marek Aureliusz: Podobny bądź do skały, o którą się ciągle fale
rozbijają, a ona stoi.

6. EPIKUREIZM - kierunek filozoficzny stworzony przez Epikura, również określający istotę

szczęśliwego życia. Opierał się na czterech podstawowych założeniach:
 Bóg nie jest straszny, jest dobry
 Śmierć jest nieunikniona
 To, co jest dobre, jest łatwe do zdobycia
 To, co jest złe, jest łatwe do zniesienia
Istotą szczęścia jest czerpanie z życia radości i przyjemności wynikających z zaspokajania
swoich pragnień. Człowiek powinien jednak mieć ich jak najmniej, gdyż wtedy łatwiej mu je
będzie zaspokoić. Powinien cieszyć się każdą chwilą - carpe diem (łap dzień, łap chwilę). W
korzystaniu z życia powinien też zachować czyste sumienie. Należy więc żyć uczciwie i
szlachetnie.

7. HEDONIZM - filozofia Arystypa z Kyrene zakładająca, że człowiek powinien czerpać z

życia jak najwięcej przyjemności, rozkoszy, korzystać z uciech.

8. SCEPTYCYZM - za twórcę tego kierunku uważany jest Pirron z Elidy, który zakładał, że
ponieważ nie wiemy, jaka naprawdę jest rzeczywistość, to nie powinniśmy wydawać o niej
sądów, co zapewni nam wewnętrzny spokój. Warto postępować zgodnie z rozsądkiem,
podporządkować się obyczajom oraz prawom panującym w danej społeczności.

SOFIŚCI  prawda obiektywna nie istnieje – wszystko jest względne

 człowiek decyduje, co jest dobre albo złe
 sofizmat; relatywizm sceptyczny
SOKRATES  hołdowanie cnotom jako sposób na szczęśliwe życie
 ,,Wiem, ze nic nie wiem” – nieustanne samodoskonalenie
 Ironia sokratejska
PLATON  Każdy byt ma charakter dwoisty – idea i jej materialne
odbicie (idee ważniejsze)
 Nie należy ulegać ciału, doskonalenie duchowe to cel
życia człowieka
ARYSTOTELES  Poetyka normatywna (system zasad o tworzeniu
literatury)
 Mimetyzm
STOICYZM  Zło przychodzi do człowieka z zewnątrz
 Należy zachować umiar i spokój, nie należy ulegać
zachciankom
EPIKUREIZM  Istotą szczęścia jest zaspakajanie swoich pragnień
 Carpe diem
HEDONIZM  Należy czerpać z życia jak najwięcej przyjemności
SCEPTYCYZM  Warto postępować zgodnie ze swoim rozsądkiem
PRÓBA REKONSTRUKCJI ŚWIATOPOGLADU GREKA NA PODSTAWIE
MITOLOGII
Według starożytnych Greków świat wyłonił się z chaosu. Chaos to otchłań posiadająca zarodki
praświata. Uranos (Niebo) i Gaja (Ziemia) byli pierwszymi bóstwami. Wyłonili się oni właśnie z
chaosu. Mitów o stworzeniu świata jest 8.
Uranos strącił swoje potomstwo - tytanów, cyklopów i sturękich - do Tartaru (otchłań dla
potępionych). Zbuntowali się przeciwko Uranosowi, na ich czele stanął Kronos. Z krwi Uranosa
wyłoniły się 3 erynie - boginie zemsty. Kronos przejął władzę po ojcu, ożenił się z Reą (jedną ze
swoich sióstr). Był bardziej okrutny od swojego ojca. Kronos połykał swoje dzieci w obawie
podzielenia losu swego ojca. Rea uratowała jedno z nich - Zeusa (zamiast dziecka dała Kronosowi
kamień). Został on wychowany przez nimfy na Krecie, karmiono go mlekiem kóz Amaltei. Kiedy
Zeus dorósł, zabił ojca i odzyskał rodzeństwo. Nad poszczególnymi elementami świat dał władzę
swoim braciom i siostrom. Sam był nadrzędnym bogiem.

Mit o Prometeuszu i stworzeniu człowieka

Prometeusz był jednym z tytanów. Ulepił człowieka z gliny i łez, tchnął w niego iskrę życia.
Człowiek był bezradny, dlatego Prometeusz chciał dać mu ogień. Zeus się temu przeciwstawił, ale
Prometeusz go nie słuchał. Prometeusz wykradł ogień z rydwany Słońca. Za to Prometeusz został
przywiązany do skał Kaukazu i codziennie orzeł wyżerał mu wątrobę, która każdego dnia odrastała.
Prometeusz jest uważany za dobroczyńcę ludzkości.
Mit o Orfeuszu i Eurydyce
Orfeusz był największym poetą ludzkości, którego muzyka uspokajała fale morskie i oswajała dzikie
bestie. Kiedy jego ukochana żona zmarła, ukąszona przez węża, postanowił wyruszyć do krainy
umarłych, by błagać o powrót Eurydyki na ziemię. Swoją muzyką wzruszył przewoźnika Charona,
psa Cerbera i samego Hadesa. Ten pozwolił mu wyprowadzić żonę z podziemi, ale w trakcie rogi
Orfeusz miał nie oglądać się za siebie. Złamał jednak ten warunek i tym samym utracił ukochaną na
zawsze, co stało się źródłem jego ogromnej samotności i cierpienia. Mit opowiada o niezwykłej
potędze sztuki i miłości.
Mit o Heraklesie
Herakles był synem królowej Alkmeny i Zeusa. Zazdrosna żona władcy Olimpu nienawidziła
Heraklesa przez całe życie. Gdy był niemowlakiem, sprowadziła do jego kołyski 2 wielkie węże,
które, dzięki swojej ogromnej sile, Herakles od razu zadusi. Później Hera zesłała na niego atak
szaleństwa, pod wpływem którego zapisku ją żony i dzieci. Jego półton zatem czyn miało być 12 prac
na rzecz króla Myken (,,12 prac Heraklesa”). W końcu ożenił się z królewną Dejanirą, która, aby
zapewnić sobie wierność męża, podarowała mu koszulę wypraną w krwi centaura Nessosa. Był to
podstęp, gdyż szata przywarła do ciała mężczyzny i zaczęła je palić. Dejanira Popełniła samobójstwo,
a Heraklesa bogowie uczynili nieśmiertelnym i zabrali na Olimp. Tam Herakles pogodził się z Herą i
poślubił jej córkę Hebe. Bohater stał się symbolem wytrwałości i niezwykłej siły duchowej.
1. Zabicie lwa nemejskiego 5. Sprzątanie stajni Augiasza 9. Zdobycie pasa Hipolity,
królowej Amazonek
2. Zabicie hydry lernejskiej 6. Przepędzenie ptaków 10. Uprowadzenie wołów
stymfalijskich Geriona
3. Pojmanie łani kerynejskiej 7. Pojmanie byka 11. Złote jabłka z ogrodu
kreteńskiego Hesperyd
4. Schwytanie dzika 8. Schwytanie koni 12. Przyprowadzenie Cerbera z
erymantejskiego Diomedesa Hadesu
 MITOLOGIA JAKO ŹRÓDŁO ARCHETYPÓW I TOPOSÓW
ARCHETYPY - pradawne, odwieczne, stałe marzenia i lęki ludzi, wzory postaw wobec życia,
wyobrażenia o świecie, tkwiące w tzw. podświadomości zbiorowej, a ujawniające się w marzeniach i
snach. Potocznie archetypy to pierwotny wzorzec, jest czymś niezmiennym, nie podlega przemianom
historycznym. Teorię archetypu stworzył Szwajcarski naukowiec, psychiatra i psycholog Carl Gustav
Jung.
TOPOS to stały motyw literacki, pojawiający się w wielu dziełach różnych epok i niezmieniający
swoich znaczeń. Źródłem toposu jest archetyp.
1. MIT O PROMETEUSZU:
a. Odwieczne marzenie człowieka o boskim opiekunie, który jest dla niego dobry
b. Prometeusz jest postacią archetypową. Jest archetypem dobroczyńcy ludzkości
2. MIT O SYZYFIE:
a. odwieczny lęk człowieka przed zasłużoną karą
3. MIT O APOLLO I MARSJASZU:
a. odwieczny lęk człowieka przed konkurencją z bogami
b. odwieczny lęk człowieka przed niezasłużoną karą
4. MIT O ORFEUSZU I EURYDYCE:
a. odwieczne marzenie człowieka o nieprzemijającej, wielkiej miłości
b. lęk przed sprzeciwianiu się zakazom i woli bogów
5. MIT O DEDALU I IKARZE:
a. odwieczne marzenie człowieka o wolności
b. odwieczne marzenie człowieka o lataniu
c. lęk przed konsekwencjami nieposłuszeństwa
d. motyw ikaryjski - topos
6. MIT O PENELOPIE I ODYSEUSZU:
a. odwieczne marzenie o wiecznej miłości
b. Penelopa archetypem wiernej żony
c. odwieczne marzenie człowieka o dalekich podróżach i odkrywanie świat
Postacie i motywy mitologiczne bardzo często pojawiają się w literaturze i innych dziedzinach sztuki
w późniejszych epokach. Są one bowiem uosobieniem odwiecznych marzeń i lęków człowieka,
określonych postaw wobec życia oraz określonych wzorców osobowych.
REINTERPRETACJA MITÓW W POEZJI WSPÓŁCZESNEJ - ,,APOLLO I
MARSJASZ” ZBIGNIEWA HERBERTA
Artyści nawiązują do tradycji, zwłaszcza do Biblii i mitologii grecko-rzymskiej, z różnych powodów,
najczęściej jednak w celu aktualizacji pewnych postaw i wartości, w celu polemiki albo w celu
reinterpretacji.
REINTERPRETACJA - ponowna interpretacja, nowe odczytanie tekstu, dostrzeżenie w nim treści,
których nikt wcześniej nie zauważył.
Zbigniew Herbert ,,Apollo i Marsjasz”
Utwór Zbigniewa Herberta jest oparty na aluzji literackiej do greckiego mitu o Apollo i Marsjasz.
Zrozumienie utworu Herberta wymaga znajomości tego mitu. Autor dopisuje ciąg dalszy do tej
mitycznej opowieści. Podmiot liryczny zwraca szczególną uwagę na zachowania bohaterów.
Marsjasz głośno krzyczy, a Apollo, obrzydzony, czyści swoją harfę z krwi. Herbert nazywa Apolla
,,bogiem o nerwach z tworzyw sztucznych”, co oznacza, że ten nie odczuwa empatii i litości wobec
Marsjasza. Krzyk Marsjasza oznacza ogromny ból. Został zaakcentowany:

 fonetycznie - poprzez samogłoskę ,,A”

 poprzez metaforę - ,,to samo A tylko głębsze, z dodatkiem rdzy” - stan agonii u Marsjasza,
długo krzyczał, jest zachrypnięty
 poprzez nagromadzenie turpizmów (elementy powodujące obrzydzenie) w opisie wyglądu
Marsjasza
Apollo patrząc z obrzydzeniem na Marsjasza ze stoickim spokojem czyści harfę. Apollo jest
niezdolny do odczuwania empatii i litości wobec Marsjasza, ponieważ jest bogiem sztuki i ważne
dla niego są tylko estetyka i piękno, nienawidzi brzydoty. W końcu jednak Apollo nie wytrzymuje
krzyku i widoku Marsjasza – odchodzi z miejsca walki. Z placu boju zazwyczaj odchodzi pokonany.
Określenie ,,Apolla” zwycięzcą jest więc ironiczne. Dla Apolla pomyślenie, że to Marsjasz
zapoczątkuje nowy kierunek sztuki było przyznaniem się do porażki.
Według Herberta sztuka nie może istnieć bez etyki. Sztuka powinna promować postawę altruizmu.
Reinterpretacja mitu o Apollo i Marsjaszu jest dla Zbigniewa Herberta tylko pretekstem, by mówić o
sztuce, o tym, jaka powinna ona być. Zdaniem poety sztuka nie może wyłącznie wyrażać piękna. Dla
Apolla liczyła się tylko estetyka, dlatego właśnie przegrał. Według Herberta estetyka musi iść w parze
z etyką. Sztuka powinna stać na straży pewnych wartości moralnych, powinna wpływać na postawy
człowieka, uczyć go wrażliwości. Taką sztukę w wierszu uosabia Marsjasz, dlatego też cała przyroda
staje po jego stronie.
,,ILIADA” I ,,ODYSEJA” HOMERA – NAJWYBITNIEJSZE DZIEŁA EPIKI
GRECKIEJ
Literaturę starożytnej Grecji otwierają dwa dzieła epickie - ,,Iliada” i ,,Odyseja” Homera. Ich
wysoki poziom artystyczny świadczy o tym, że są to najstarsze znane nam dzisiaj dzieła literatury
greckiej. Najprawdopodobniej istniały utwory wcześniejsze, które nie dochowały się do naszych
czasów. Obydwa dzieła pochodzą z VIII w. p.n.e.,,Iliada” jest starsza od ,,Odysei”. Bardzo niewiele
wiemy o ich autorze. W nauce nowożytnej zrodziła się tzw. kwestia homerycka dotycząca autorstwa
tych eposów. Niektórzy uczeni zakwestionowali istnienie Homera - założyli, że ,,Iliada” i ,,Odyseja”
stworzone zostały przez wędrownych śpiewaków, tzw. aojdów. Większość jednak, opierając się
głównie na analizie języka obydwu dzieł, uważa Homera za jedynego ich twórcę. Obydwa utwory
tematycznie nawiązują do mitu o wojnie trojańskiej. Przedstawione w nich wydarzenia rozegrały się
w latach pomiędzy 1400 - 1200 p.n.e. Początkowo uważano, że Troja w ogóle nie istniała, a historię
wojny trojańskiej traktowano jako wytwór wyobraźni starożytnych Greków. W XIX wieku jednak
niemiecki archeolog - amator, Heinrich Schliemann, opierając się wyłącznie na dziełach Homera,
dokopał się do ruin Troi. Troja istniała zatem naprawdę i toczyła wojnę z Grekami. Według Homera
przyczyną wybuchu wojny trojańskiej było porwanie żony króla Sparty, Menelaosa - pięknej
Heleny, przez królewicza trojańskiego, Parysa (syna Priama). Kiedy Priam odmówił wydania
Heleny na żądanie Greków, ci rozpoczęli wojnę, która trwała 10 lat. Homer, pisząc swoje dzieło,
korzystał z tradycji ustnej - z pieśni aojdów. Sam był jednym z nich.

,,ILIADA”
,,Iliada” przedstawia ostatnie 50 dni z ostatniego roku wojny. Głównym motywem jest gniew
jednego z przywódców greckich, Achillesa (heros o pół boskim pochodzeniu, syn bogini Tetydy,
odporny na rany i ból na całym ciele oprócz pięty). Najstarszy syn króla Troi, Hektor, zabił przyjaciela
Achillesa, Patroklosa. Dlatego właśnie Achilles wpadł w gniew i stanął do pojedynku z Hektorem -
zabił go i zbezcześcił jego zwłoki.
Achilles i Homer - silni, waleczni, odważni do szaleństwa, czasami okrutni (zwłaszcza Achilles), ale
honorowi.
W ,,Iliadzie” dominuje zatem tematyka batalistyczna i bohaterska.

,,ODYSEJA”
,,Odyseja” przedstawia tułaczkę Odyseusza, króla Itaki i męża Penelopy, wracającego z wojny
trojańskiej. Był on jednym z wodzów greckich i naraził się na gniew bogów, szczególnie Posejdona.
Przyczynił się do zagłady ich ulubionego miasta (zbudowanie konia trojańskiego było jego
pomysłem), okaleczył też syn Posejdona, jednookiego cyklopa Polifema. Dlatego przez 10 lat musiał
tułać się po morzu, zanim wrócił na rodzinną Itakę.
,,Odyseja” jest źródłem toposu homo viator - wędrówka Odyseusza to przede wszystkim
konsekwentne i uparte dążenie do celu mimo przeciwności losu, klęsk i załamań.
 CECHY GATUNKOWE EPOSU HOMERYCKIEGO NA PRZYKŁADZIE
,,ILIADY”

EPOS (EPOPEJA) to jeden z głównych i najstarszych gatunków epickich.

1. Źródłem eposu są mity (W ,,Iliadzie” mit o wojnie trojańskiej; dzieło Homera jest też
podstawowym źródłem wiedzy na temat bogów greckich)
2. Rozbudowany utwór wierszowany, w którym fabuła ma charakter epizodyczny - skład się
z pieśni lub ksiąg, z których każda stanowi zwartą całość (,,,Iliada” składa się z pieśni - każda
przedstawia określony epizod akcji)
3. Jest pisany heksametrem (wers 6-stopowy, tzn. w każdym wersie jest 6 sylab
akcentowanych)
4. Epos najczęściej zaczynał się inwokacją - rozbudowaną apostrofą, w której autor zwracał się
do muzy, bóstwa lub duchowego patrona z prośbą o inspirację i pomoc w tworzeniu dzieła
(,,Iliada” rozpoczyna się inwokacją, w której Homer zwraca się do Muzy)
5. Tematem są dzieje legendarnych bądź historycznych bohaterów na tle wydarzeń
przełomowych dla danej społeczności narodowej (w ,,Iliadzie” - dzieje Achillesa i Hektora
na tle wojny trojańskiej)
6. Świat przedstawiony składa się z dwóch płaszczyzn: boskiej i ludzkiej. Pomiędzy nimi
istnieją pewne związki, wzajemnie oddziałują na siebie, bogowie ingerują w świat ludzi (w
,,Iliadzie” np. Hefajstos czynie tarczę dla Achillesa)
7. Narrator jest wszechobecny, wszechwiedzący i obiektywny - zachowuje dystans do
przedstawianych wydarzeń
8. W stylu przenikają się dwie tendencje - patos, powaga (dostosowane do wagi tematu i
heroiczności czynów opiewanych postaci) oraz realizm (drobiazgowość w opisach postaci,
ich wyglądu, strojów, przedmiotów, sytuacji). W ,,Iliadzie” opisy są pełne patosu i pozwalają
poznać realia życia ludzi współczesnych Homerowi
9. Opisy pełnią też funkcję retardacyjną - ich szczegółowość opóźnia rozwój akcji pozwalając
lepiej przyjrzeć się bohaterom i sytuacjom oraz budując w ten sposób napięcie
10. Dla stylu klasycznego eposu typowymi środkami wyrazu są: stałe epitety (np. szybkonogi
Achilles, boski Hektor …) oraz porównania homeryckie (bardzo rozbudowane, w których
najczęściej drugi człon stanowi rozwinięty obraz poetycki)
TEATR I DRAMAT ANTYCZNY – GENEZA, SPECYFIKA, PODSTWOWE
GATUNKI I TWÓRCY
Teatr i dramat grecki mają genezę religijną. Źródłem dramatu antyczny były obrzędy ku czci boga
winnej latorośli i całej odradzającej się przyrody - Dionizosa. Dionizje obchodzono 2 razy w roku. Na
wiosnę Wielkie Dionizje, a Małe Dionizje - na przełomie lat. Większość Greków żyła z uprawy
winnej latorośli i produkcji wina. Dlatego tak bardzo zależało im na przychylności Dionizosa i dlatego
święto ku jego czci obchodzono szczególne uroczystości. Organizowano uczty, różnego rodzaju
występy artystyczne, konkursy. Obchody świąt rozpoczynała pieśń chóru chłopięcego, tzw. dytyramb
(pieśń ku czci Dionizosa). Z biegiem czasu z chóru wyłonił się przewodnik zwany koryfeuszem,
który prowadził dialog z chórem. Z biegiem czasu Grecy też zaczęli budować amfiteatry (teatry pod
gołym niebem). Były one miejscami przeznaczonymi do publicznej prezentacji występów
artystycznych. Budując amfiteatry wykorzystywali naturalne ukształtowanie terenu. Najczęściej
budowano na zboczach, na planie koła lub półkola). Miejscem centralnym w amfiteatrze była
orchestra(kolisty plac, na którym występował chór). Aktorzy występowali na podwyższeniu
(proskenion). Aktorami mogli być tylko mężczyźni, zawsze występowali w maskach. Maska nie
tylko pomaga w identyfikacji danej postaci, ale wzmacniała też głos. Aktorzy występowali na
koturnach.
Dramat grecki miał bardzo specyficzną budowę. Zaczynał się prologiem (zawiązanie akcji).
Następnie był parodos (pierwsza pieśń chóru). Na przemian epeisodiony (partie dialogowe) i
stasimony (pieśń chóru). Na końcu był exodos (ostatnia pieśń chóru, która stanowi komentarz do
zakończonej akcji). Chór w dramacie greckim komentował akcję i wypowiadał prawdy o charakterze
uniwersalnym. W jednym epejsodionie (w jednej scenie) mogą występować maksymalnie 3 aktorów.

TRAGEDIA KOMEDIA
Tragizm – kategoria estetyczna, której celem Komizm – kategoria estetyczna, której celem
jest wzbudzenie w odbiorcy litości i jest rozbawienie odbiorcy
współczucia. Starożytni rozumieli tragizm jako  Komizm postaci
przedwczesne unicestwienie jakiejś wartości, np.  Komizm sytuacyjny
życia. Źródłem tragizmu był konflikt tragiczny  Komizm językowy
– sytuacja bez wyjścia, w której jakkolwiek by
bohater nie postąpił, zawsze poniósł klęskę
Styl wysoki Styl niski
Kończy się katastrofą Kończy się szczęśliwie, happy endem

Do najwybitniejszych tragików greckich należeli Ajschylos, Sofokles i Eurypides. Najwybitniejszym

komikiem był Arystofanes.
 CECHY GATUNKOWE TRAGEDII GRECKIEJ NA PRZYKŁADZIE
,,ANTYGONY” SOFOKLESA
,,Antygona” jest modelowym przykładem tragedii greckiej. Świadczy o tym budowa tekstu i
sposób prowadzenia akcji. W prologu poznajemy bohaterów i dowiadujemy się o zakazie Kreona.
Poszczególne partie dialogowe oddzielone są pieśniami chóru. Punkt kulminacyjny to pogrzebanie
zwłok Polinejkesa przez Antygonę, czyli złamanie zakazu Kreona. Perypetiami są samobójstwa
Hajmona i Eurydyki. W ,,Antygonie” nie występują sceny zbiorowe (max 3 osoby). Chór wypowiada
prawdy o życiu i władzy.

Kreon i Antygona jako postacie tragiczne

Antygona ginie jako młoda dziewczyna i traci dwóch braci. Kreon stracił żonę i syna. Antygona nie
miała wyboru - jeśli nie pochowała brata, naraziłaby się na gniew bogów. Kreon też nie miał wyboru -
straciłby autorytet, jeżeli nie ukarał by Antygony. Główni bohaterowie popadają w konflikt. Znajdują
się w sytuacji bez wyjścia. W momencie, w którym Antygona pochowała brata, przypieczętowała
swoją śmierć. Kreon był w podobnie trudnej sytuacji. Postępując konsekwentnie, czyli zabijając
Antygonę, traci żonę i syna. Gdyby uczynił wyjątek dla Antygony, narzeczonej swojego syna,
straciłby autorytet. ,,Antygonę” Sofoklesa charakteryzuje poważny styl (styl wysoki) oraz brak
komizmu.

CZY MOŻNA ROZWIĄZAĆ KONFLIKT TRAGICZNY? KREACJA

GŁÓWNYCH BOHATERÓW ,,ANTYGONY” SOFOKLESA
Głowni bohaterowie dramatu Sofoklesa to postacie bardzo złożone. Reprezentują sprzeczne racje,
walczą ze sobą. Wymykają się jednoznacznym ocenom. Każda z postaci ma argumenty na poparcie
swoich racji, ale żadna z nich nie jest też całkowicie pozbawiona winy.

ANTYGONA
 Jest bardzo odważna, niezłomna.
Przekonana o słuszności swych racji,
dlatego bardzo konsekwentna.
Bogobojna
 Gardzi śmiercią
 Z godnością przyjmuje swój los
 Lekceważy prawo wydane przez
władcę, jest pewna siebie, pyszna
 Krnąbrna wobec Kreona i bezwzględna
wobec siostry
 Nie chce dzielić się sławą z dokonania
czynu z siostrą, odrzuca miłość siostry i
jej współczucie
KREON
 Chce być sprawiedliwym władcą
 Egzekwując prawo nie chce robić
wyjątków dla członków swojej rodziny
 Sprawy publiczne i państwowe stawia
wyżej niż prywatne
 Nie rozumie motywów Antygony, sądzi,
że bogowie są po jego stronie
 Nie słucha niczyich argumentów (ani
Hajmona, ani Antygony)
 Nie słucha również głosu ludu
 Każdego, kto myśli inaczej, traktuje jak
swojego wroga
 Jest uparty
 Staje się władcą-tyranem

Konflikt między Antygonę i Kreonem rozgrywa się na 3 płaszczyznach: moralnej, psychologicznej i

politycznej.
 POCZĄTKI LIRYKI GRECKIEJ – O TWÓRCZOŚCI TYRTAJOSA I
SAFONY
Zarówno Tyrtajos, jak i Safona w historii literatury starożytnej Grecji reprezentują okres archaiczny.
Tyrtajos stworzył wzór poezji patriotycznej. Był pierwszym poetą, który głosił, że ojczyzna
powinna być dla człowieka jedną z najważniejszych wartości, że człowiek powinien czuć się
odpowiedzialny za swoją ojczyznę, powinien zawsze być gotowy do walki za jej wolność. Jeżeli
zachodzi taka potrzeba, człowiek powinien oddać życie w jej obronie, za jej wolność.
Safona jest twórczynią poezji miłosnej. Poetka pisała hymny, modlitwy, pieśni weselne, epigramaty i
pieśni miłosne. Lirykę Safony cechuje głębia uczuć, subtelność, precyzja myśli, prosty, żywy język
oraz szczery ton osobisty. Poezja Safony, wyrażająca subtelność życia wewnętrznego, wielokrotnie
odwołuje się do motywów ludowych. Strofa saficka - 3 wersy jedenastosylabowe, 4.
pięciozgłoskowy.

TOPOS ,,NON OMNIS MORIAR” W LIRYCE HORACEGO

Horacy uchodzi za największego poetę rzymskiego. Tworzył w I w. p.n.e. Był synem wyzwolonego
niewolnika. Talent poetycki Horacego jako pierwszy zauważył jego ojciec i dlatego zadbał on o jego
wszechstronne wykształcenie. Horacy zostawił po sobie wielką spuściznę literacką, na którą składają
się utwory liryczne i listy poetyckie. Największą sławę przyniosły mu ody i ,,List do Pizonów”. ,,List
do Pizonów” jest traktatem poetyckim poświęconym literaturze. Biorąc więc pod uwagę temat jest
zbliżony do ,,Poetyki” Arystotelesa. W odach Horacy poruszał różne tematy. W swoich przekonaniach
światopoglądowych jako jeden z pierwszych łączył założenia filozofii stoickiej i epikurejskiej (tzw.
postawa horacjańska). Nierzadko pisał również o własnej twórczości, to znaczy, że część jego
utworów ma charakter autotematyczny.

,,Wybudowałem pomnik”
Utwór jest przykładem liryki bezpośredniej (podmiot mówi o sobie samym). Jest poetą. Wiele
faktów z życia podmiotu lirycznego pokrywa się z faktami z życia Horacego. W tym utworze zatem
można stwierdzić, że podmiot liryczny można utożsamić z autorem. Mówi o własnej twórczości,
nazywa ją ,,pomnikiem trwalszym niż ze spiżu”. Pojawia się topos exegi monumentum, czyli motyw
pomnika, który zapewnia artyście wieczną sławę (w przypadku Horacego to ,,pomnik ze słów -
utworów”). Topos non omnis moriar (nie wszystek umrę) - autor jest przekonany, że jego twórczość
da mu duchową nieśmiertelność. Człowiek przemija jako ciało, ale w sferze duchowej może być
nieśmiertelny. Zależy to od tego, co pozostawi. Owoce jego życia mogą mu zapewnić miejsce w
pamięci przyszłych pokoleń. Źródłem toposu non omnis moriar jest archetypu - odwieczne marzenie
o nieśmiertelności. Pomnik ze słów ma być trwalszy niż pomnik ze spiżu.