300 000 – 40 tys.

lat BP

Prezentacja wykonana na potrzeby zajęć dydaktycznych na kierunku archeologia. Może być wykorzystywana wyłącznie w celach
edukacyjnych i wyłącznie w zastosowaniach niekomercyjnych. W prezentacji wykorzystano materiał ilustracyjny z publikacji i stron
internetowych m.in. Nature, Science, National Geographic, Wikipedia i in.
Środkowy paleolit Europy
Środkowy paleolit to okres wydzielany w pradziejach Europy,
obejmujący prawie całe dwa ostatnie okresy zimne: - od
początku zlodowacenia Odry (MIS 8, ok. 300 tys. BP) do
późnej fazy zlodowacenia Wisły (schyłek MIS 3, ok. 40 tys.
BP). Najważniejsze cechy tego okresu w Europie to:

Antropologia: występowanie neandertalczyków,

reprezentujących europejską linię ewolucyjną homininów.

Kultura: Obecność zespołów mustierskich i mikockich,

charakteryzujących się wytwarzaniem odłupkowych zgrzebeł
oraz noży asymetrycznych (mikokien), intensywną redukcją
narzędzi oraz rozpowszechnieniem metod wytwarzania
narzędzi o predefiniowanym kształcie, gł. met. lewaluaskich.
Problemy z definicją
Klasyczna definicja środkowego paleolitu obejmowała
jedynie okres od MIS 5 do MIS 3. Obecnie wiemy, że
podstawowe cechy antropologii i kultury tego okresu
formowały się wcześniej, m.in. początki metod
lewaluaskich sięgają nawet MIS 12. Zmiany kumulowały
się stopniowo, dlatego wyznaczenie ostrej granicy śr. pal.
jest niemożliwe i musi mieć charakter umowny.
O ile np. w Afryce w tym okresie istnieją pewne
podobieństwa do Europy (okres ten nazywamy w Afryce
środkową epoką kamienia), na innych obszarach świata
(np. Azja Pd-wsch) wydzielanie analogicznej epoki nie jest
możliwe.
 Środowisko: okresy ciepłe
Środkowy paleolit to nie
tylko zlodowacenia, ale
także okresy, ciepłe,
nawet cieplejsze niż
obecny, np. interglacjałe
eemski (MIS 5e, ok. 130-
110 tys. BP). W
optimum interglacjału
Europę pokrywały lasy
liściaste aż po
Skandynawię. W
okresach ciepłych na
kontynencie żyły np.
hipopotamy i makaki, a
także jeleń olbrzymi
(Megaloceros) i
największe ssaki lądowe
– słonie leśne (Elephas
antiquus)
 Środowisko: okresy zimne
Dominował jednak klimat
glacjalny. Poza maksimami
zlodowaceń, ludzie w pn.
Europie żyli w stos.
wydajnym środowisku
chłodnego stepu. Polowano
na duże zwierzęta stadne,
m.in. mamuty (Mammuthus
primigenius), nosorożce
włochate (Coelodonta
antiquitatis), rózne gatunki
wołowatych (Bovidae),
jeleniowatych (Cervidae) i
koni (Equide). I choć człowiek
był szczytowym drapieżcą,
istniało także wiele dużych i
groźnych drapieżników,
takich jak lew jaskiniowy
(Panthera spelaea),
niedźwiedź jaskiniowy (Ursus
spelaeus), czy hiena
jaskiniowa (Crocuta spelaea).
 Antropologia
Najważniejsze
Dawniej różnice
neandertalczyków
W początkach śr. pal. występują formy
wczesno-neandertalskie,
dotyczą
wyobrażano budowy jako tzw.
sobieczaszki, H.
steinheimensis.
która
istoty ubardzo prymitywne Klasyczni
neandertalczyków
neandertalczycy
była niżej H. neanderthalensis
wysklepiona,
także
(wg. zniektórych
wyglądu, coautorów:
wynikło H. sapiens
charakteryzowała
m.in. z się bardziej
oparcia
neanderthalensis)
pochylonym czołem są i wyróżniani
rekonstrukcji
począwszy odnainterglacjału
szczątkach eemskiego
obecnością
(MIS 5e). bruzdy
osobników chorych.
potylicznej, tworzącej
Róznice w budowie szkieletu
przyczep rozbudowanych
pozaczaszkowego między H. sap. A H.
mięśni
neand.karku.
Dziś Na żuchwach
rekonstrukcje
Były niewielkie. Wynikały gł. z
neandertalskich brak
przystosowania neandertalczyków
pokazują do
podbródka,
zimna i nie odbiegały
neandertalczyków wyraźnie
jakoodnie
analogicznych
przystosowań
zaznaczają się masywne u wały niektórych
odbiegających istotnie od
współczesnych
nadoczodołowe. populacji
zróżnicowania obecnego
 Narzędzia neandertalczyków
Z powodu natury źródeł archeologicznych Przykład efektywności narzędzi
neandertalskich
duża część naszej wiedzy o
neandertalczykach opiera się na badaniu
ich narzędzi krzemiennych.
Neandertalczycy dysponowali
zaawansowaną technologią wytwarzania
takich narzędzi, pod pewnymi względami
bardziej skomplikowaną niż w przypadku
H. sapiens sapiens. Potrafili wytwarzać
narzędzia o zaplanowanej formie, umieli
zaplanować pozyskanie i odległy transport
surowca krzemiennego, co wiemy m.in. z
badań stanowisk kopalnianych w Egipcie.
Tworzyli także narzędzia kompozytowe,
złożone z krzemiennych ostrzy i Ostrze lewaluaskie – przykład
elementów organicznych (drewno, kość). osadzenia jako grot oszczepu
 Zróżnicowanie kulturowe
Zróżnicowanie zachowań kulturowych widać już u naczelnych, stąd należy oczekiwać go u
tak zaawansowanych homininów jak neandertalczycy. Jednak wyróżnianie tego
zróżnicowania na podstawie znalezisk narzędzi krzemiennych nie jest proste. Narzędzia
krzemienne znajdowane na stanowisku są na ogół odpadami, których wygląd odbiega od
tego, jaki chcieli im nadać wytwórcy – jest np. efektem zużycia i napraw. Część narzędzi
miała ponadto charakter kompozytowy, tymczasem my znajdujemy tylko ich krzemienne
części. Umiejętności neandertalczyków były wysokie, dysponowali wieloma
technologiami, które wykorzystywali w zależności od potrzeb. Dlatego obecność
określonych form narzędzi, czy technologii w zespołach środkowopaleolitycznych nie
musi być wynikiem preferencji kulturowych, a efektem funkcji stanowiska, dostępnego
surowca itp. Dla tak odległego i długotrwałego okresu jak środkowy paleolit nie jest też
łatwo ustalić, dokładną chronologię zespołów. Często nie wiemy, które cechy zespołów
mają charakter synchroniczny (tj. są efektem współczesnego im zróżnicowania
kulturowego), a które – diachroniczny (tj. wynikają z ewolucji kulturowej). W klasycznej
archeologii tego okresu wyróżniamy przede wszystkim zespoły mustierskie i mikockie.
Zasadnicza różnica między nimi dotyczy obecności narzędzi rdzeniowych (gł. noży
asymetrycznych) w mikokienie. Fakt definiowania musterienu poprzez ich brak nie
pozwala traktować tego podziału jako sposobu rekonstrukcji zróżnicowania kulturowego,
a jedynie jako sposób opisu znalezisk. Brak narzędzi rdzeniowych w zespole może
bowiem wynikać z przyczyn innych, niż kulturowe – np. być efektem niedostatecznie
dużej powierzchni wykopalisk. Zróżnicowanie kulturowe jest natomiast widoczne w skali
makroregionalnej: o ile musterien dominuje w Europie zachodniej, o tyle centralna i
wschodnia część kontynentu jest domeną zespołów mikockich. Pozostałe odmienności
kulturowe mają albo charakter ściśle lokalny, albo są efektem ewolucji kultury
neandertalskiej.
 Zespoły mustierskie
Na większości obszarów zachodniej Europy obecność neandertalczyków
wyznaczają znaleziska narzędzi zaliczanych do tzw. kultur mustierskich.
Charakteryzują się one dominacją narzędzi odłupkowych, przede wszystkim
zgrzebeł. W czasach, w których przywiązywano dużą wagę do typologii
znalezisk, F. Bordes wydzielił formalnie kilka typów kultury mustierskiej:

K. szarencka: zdominowana przez zgrzebła, 2 warianty:

 La Ferriasie: z dużym udziałem technologii lewaluaskiej
 La Quina: z dominacją technologii dyskoidalnej i in.
K. mustierska z narzędziami zębatymi
K. mustierska o tradycji aszelskiej (MTA):
 MTA typu A
 MTA typu B, z dużą ilością elementów górnopaleolitycznych
K. mustierska właściwa: wszystkie ww. , w tym ostrza mustierskie.

Dziś wiadomo, że ten podział nie odzwierciedla rzeczywistych różnic

kulturowych. Bardziej interesujące są pewne trendy ewolucyjne, które można
wychwycić w zespołach mustierskich z różnych okresów środkowego paleolitu.
W początkowym okresie (MIS8-6) widoczne jest upowszechnianie i
komplikacja technologii lewaluaskiej. W początkach zlodowacenia Wisły
pojawiają się technologie wiórowe, a wiedza o wytwarzaniu narzędzi
krzemiennych osiąga wysoki poziom. W końcówce okresu (MIS 3) technologie
środkowopaleolityczne, takie jak lewaluasien wykorzystywane są rzadziej i
mniej dokładnie, widać natomiast tendencje do uproszczenia wytwarzania
narzędzi i pojawia się coraz więcej elementów górnopaleolitycznych.

Na ziemiach polskich wydzielanie klasycznego musterienu jest, jak

wspomniano, trudne, niemniej kilka stanowisk opisano używając terminu
„zespoły mustiersko-lewaluaskie”, m.in. znaleziska na dziedzińcu zamku Zgrzebło z retuszem
wawelskiego (Kraków-Wawel). schodkowym typu La Quina
 Zespoły mikockie
Kluczową cechą zespołów mikockich jest obecność noży
charakteryzujących się prostą krawędzią tnącą, tępym tylcem i
płaską stroną spodnią. Były to narzędzia wykonywane starannie i
wykorzystywane dużo dłużej niż narzędzia odłupkowe.
Klasyczny podział zespołów mikockich, zaproponowany przez G.
Bosińskiego stanowi raczej narzędzie opisu znalezisk, niż
odzwierciedlenie faktycznych różnic kulturowych. Warto jednak
wymienić kilka typów noży asymetrycznych (inna nazwa – noże
tylcowe), występujących w zespołach centralnej Europy, takich
jak Ciemna, Bockstein, czy Klausennische (nazwy od stanowisk).
Ewolucja kulturowa w mikokienie jest widoczna w stopniowym
formowaniu się kanonu noża asymetrycznego w końcu dolnego i
w początkach środkowego paleolitu (m.in. jaskinia Biśnik),
osiągając w pełni standaryzowane cechy w czasie MIS 5. Na
przełomie MIS 5 i MIS 4 pojawia się krótki, ale ważny epizod
zespołów z nożami prądnickimi. W ciągu MIS 3 widoczna jest
tendencja do odchodzenia od standardu, formy noży symetryzują
się przechodząc w ostrza liściowate, typowe dla przejściowych Nóż asymetryczny,
przemysłów górnopaleolitycznych Europy Centralnej. Königsaue, Niemcy,
MIS 5
Schronisko
Wylotne Stanowisko środkowopaleolityczne w
krasowym Schronisku Wylotnym na Jurze
Składanka analizowana dodatkowo za
Krakowsko-Częstochowskiej
Jednym z istotnych elementów wytwarzania
pomocą narzędzia
met. był jest
analizy
tzw.
zabiegreliefu
pracownią.
formowania tępego W nomenklaturze
tylca. negatywowego archeologii
pozwala odtworzyć sposób
epoki kamieniawytworzenia oznacza
noża. to miejsce
wytwarzania narzędzi. Można to
stwierdzić obserwując znaczną ilość
bardzo dużych, nie ukończonych jeszcze
form narzędzi, jak również za pomocą
składanek. Dzięki nim, a także dzięki
analizie reliefu negatywowego udało się
także wychwycić specyficzne sposoby
formowania narzędzi. Wylotne to jedyne
tego rodzaju stanowisko mikockie, dające
unikalną szansę na rekonstrukcję
sposobów, w jakie ludzie kultury
Nóż asymetryczny,
mikockiej schronisko Wylotne. narzędzia
wytwarzali
Uwagę zwraca charakterystyczna obróbka
krzemienne.
tylca.
 Nóż prądnicki z

Jaskinia Ciemna j. Ciemnej.

Stanowisko w Jaskini Ciemnej (Ojcowski

Park Narodowy) zawiera m.in. zespół ze
specyficznymi nożami asymetrycznymi,
określanymi jako tzw. noże prądnickie.
Narzędzia te pojawiają się w zespołach
mikockich w całej północnej Europie od
Polski po Francję w krótkim okresie na
przełomie MIS 4 i 5. Pozwala to na ich
dobre datowanie znalezisk. Cechą noży
prądnickich jest zabieg ostrzenia krawędzi
tnącej. Dzięki niemu nóż, zachowując
swoją masywność, posiada krawędź tnącą
tak ostrą, jak w przypadku świeżego
odłupka. Zabieg poprzedzano starannym
przygotowaniem. Zespoły z nożami
prądnickimi reprezentują najbardziej
klasyczną fazę kultur mikockich.
Późniejsze zespoły z MIS 3 nie odznaczą
się już takim poziomem standaryzacji i
precyzji obróbki.
 Neandertalski styl życia
Neandertalczycy żyli w niewielkich,
kilkunastoosobowych grupach rodzinnych. Jak
sugerują badania genetyczne szczątków z
hiszpańskiej jaskini El Sidrón były to grupy
patrylokalne. Silna egzogamiczna norma kulturowa
zapewniała jednak dużą jednorodność genetyczną
populacji, co wynika z analiz DNA szczątków z
różnych lokalizacji w Europie. Grupa zapewniała
opiekę swoim członkom, co sugerują szczątki
osobników z zaleczonymi urazami, a także szczątki
dojrzałych osobników od dziecka niezdolnych do
samodzielnego życia (pochówek z z j. Shanidar w
Iraku). Równocześnie między niektórymi grupami
neandertalczyków istniał wysoki poziom agresji
dokumentowany urazami od narzędzi krzemiennych.
Dodatkowym czynnikiem jest kanibalizm,
dokumentowany na wielu stanowiskach (m.in. j.
Krapina w Chorwacji). Podstawę diety stanowiło
mięso, uzupełniane dostępnym pokarmem
roślinnym. Szacuje się, że dorosły neandertalczyk
musiał dziennie spożywać do 4 tys. kalorii, choć w
neandertalskim materiale kostnym widać także ślady
po okresach niedoborów pożywienia. Polowania na
duże ssaki, prowadzone raczej z niewielkiego
dystansu, powodowały wysokie ryzyko urazów.
 Kultura, wiedza
W środkowym paleolicie Prawdopodobny przykład intencjonalnej
Przykłady neandertalskich
Kontrowersyjne znalezisko
rytów na kościach
fletu
obserwujemy wzrost ludzkich modyfikacji bryły krzemienia w celu
sugerujące zdolności
neandertalskiego z jask.
do myślenia
Divje Babe może
zdolności mentalnych i znaczny wytworzenia przedstawienia
abstrakcyjnego
sugerować, że w końcowej twarzy.
fazie istnienia
rozwój kultury. końcowej fazie
neandertalczyków w Europie ich ewolucja
okresu (MIS 3) pojawiają się
osiągnęła poziom górnopaleolityczny.
bezdyskusyjne ślady obrzędów
pogrzebowych, przedmioty
noszące znamiona ekspresji
artystycznej i dowody na
ozdabianie ciała. Pozwala to
sformułować tezę, że w
końcowej fazie istnienia kultury
neandertalskie podlegały
ewolucji prowadzącej w stronę
modelu górnoapaleolitycznego.
Kres tej ewolucji położyło jednak
rozprzestrzenianie się populacji
H. sapiens sapiens.,