PIERWSZE CYWILIZACJE

1. Prehistoria
 Pojawienie się człowieka

Teoria kreacjonizmu → Karol Darwin uznał, że życie na Ziemi to efekt ewolucji gatunków, a nie
jednorazowego aktu stworzenia

 ANTROPOGENEZA – pochodzenie i wczesne dzieje człowieka

 ANTROPOLOGIA - zajmuje się antropogenezą, analiza kształtu, wielkość szkieletu sprzed
milionów i tysięcy lat, badanie DNA, odtwarzanie budowy kolejnych gatunków praludzi i
rekonstrukcja proces ewolucji

 Ewolucja człowieka

Afryka → kolebka ludzkości (ok. 2,5 mln lat temu – epoka lodowcowa – Afryka nietknięta lodem)

 HOMONIDY – najstarsze szczątki istot człowiekowatych

→ Australopitek (4 mln lat temu, tereny mniej zalesione, uzębienie – małe kły, niski wzrost, proste narzędzia
kamienne, padlinożercy)

→ Homo habilis – człowiek uzdolniony (dwunożny sposób chodzenia, padlinożercy, zbieractwo, łowiectwo)

→ Homo erectus – człowiek wyprostowany (ok. 1,8 mln lat temu, wzrost 150-170 cm, żyli w 20-30 grupach,
zbieractwo, myślistwo, rozniecanie ognia, budowali schronienia, dotarli do Europy i Azji)

→ Neandertalczyk (ok. 150 tys. lat temu, duże mózgi, masywna ciało, zbieractwo, myślistwo, łowiectwo)

→ Homo sapiens – człowiek rozumny (500 – 200 tys lat, prowizoryczna mowa, grzebali zmarłych, bogata
kultura, rzeźbili, malowali, wytwarzali łuki, produkowali narzędzia z kamienia, budowali jaskinie)

b) Chronologia:

 PALELOIT → 2 mln lat temu – 11 000 r. p.n.e

 MEZOIT → 11 tys – 9000r. p.n.e
 NEOLIT → 9 tys – 3 500 r. p.n.e
 EPOKA BRĄZU → 3.5 tys – 1000 r. p.n.e
 EPOKA ŻELAZA → 1 tys – 1 r. p.n.e

Paleolit – ewolucja gatunku ludzkiego, epoka społeczeństw łowiecko – zbierackich, ewolucja kulturowa,
przekazywanie doświadczeń i wiedzy z pokolenia na pokolenie, wytwarzanie narzędzi, gospodarka, sztuka,
symboliczny język, organizacja życia społecznego, koczowniczy tryb życia, hierarchia,

Neolit - rewolucja neolityczna (agrarna) – po zakończeniu ostateczne zlodowacenia 12 tys lat temu, tryb osiadły,
nowe warunki życia ułatwiły bytowanie ludziom, polegała na wprowadzeniu rolnictwa oraz intensyfikacji
produkcji żywności, wzrost liczebności populacji ludzkiej, hodowla zwierząt, uprawy (obszar Żyznego
półksiężyca), opanowano technikę wytopu złota, srebra i miedzi, narzędzia z brązu, jednak narzędzia kamienne
 c) Najstarsze miasta – protomiasta

 Jerycho (Izrael) – ok. 8 000 lat p.n.e

 Obszar Żyznego Półksiężyca
 Domy – z plecionki pokrytą gliną
 Osada otoczona murem
 Wieże obronne

 Catal Hoyuk (Turcja) - 7500 – 6000 lat p.n.e

 zwarta, regularna budowa
 domy przyległe do siebie, wchodziło się do środka po drabinie
 brak ulic i murów obronnych
 systemy obronne
 hodowla, rolnictwo, rzemiosło

Systemy irygacyjne → kanały nawadniające

d) Narodziny cywilizacji – „kamienie milowe”

1) rewolucja agrarna
 zastąpienie gospodarki przyswajalnej (łowiectwo i zbieractwo) na wytwórczą (uprawa,
hodowla)
 koczowniczy tryb życia na osiadły

2) powstanie miast i państw

3) wynalezienie pisma
 rozwój handlu
 obrazek – ideogramy – pismo symboliczne
 alfabet fenicki

2. MEZOPOTAMIA
a) Warunki naturalne:
Rzeki: Tygrys, Eufrat (nieregularne wylewy)
Uprawa: pszenica, proso, daktyle i oliwki
Zwierzęta: bydło, owce, kozy, trzoda, drób
Surowce: północ - kamień
 Najbardziej wysunięte na wschód na obszarze Żyznego Półksiężyca
 b) Sumerowie

 IV i III tysiąclecie p.n.e

 Systemy irygacyjne (zapobiegano zalewaniu budynków, osuszano bagna, powiększano tereny
uprawne
 miasta–państwa → Ur, Uruk, Nippur i Lagasz (ośrodek miejski, otoczony murami, kliku mniejszych
osad oraz obszarów uprawnych z siecią irygacyjną
 zikkurat - centralne punkt każdego miasta, wielopoziomowa świątynia (religia, spichlerz)

c) Imperium Akadyjskie XXIV w. p.n.e

 plemię Akadów
 teren Międzyrzecza z Sumerami
 monarchia – król miał pełną władze, sprawowaną dzięki zaufanym urzędnikom oraz znakomitej armii

Saragon Wielki – wódz akadyjski , ok. 2340 r. p.n.e przejął władzę wmieście Kisz, a następnie podbił

resztę Sumeru i rozszerzył władzę na całą Mezopotamie , doprowadzając po raz pierwszy do

zjednoczenia politycznego
↓
IMPERIUM – pierwsze w historii (od Zatoki Perskiej po Morze Śródziemnym

Sumer – Akad → dawny Sumer za panowania Saragona Wielkiego, Akadowie szybko przejęli kulturę Sumerów,
społeczeństwo dwunarodowe i dwujęzyczne

d) Babilonia (państwo)
stolica: Babilon → po upadku imperium akadyjskiego zaczął odgrywać najważniejszą rolę, po objęciu
tronu przez Hammurabiego

 Hammurabi XVIII w. p.n.e

 Kodeks Hammurabiego – zbiór praw – orzeczenia sądowe, przepisy prawne
 Uregulował sytuację kraju
 Rozpoczął ekspansje
 Królestwo od Zatoki Perskiej do Syrii
 Rozwijały się sztuka i literatura

Po śmierci władcy Babilonia zaczęła tracić swoją pozycję w Mezopotamii i w pierwszej połowie I tysiąclecia została
podporządkowana Asyrii

Ponowny rozkwit VII – VI w. p.n.e :

 Królowie z dynastii chaldejskiej opanowali Mezopotamie i stworzyli nowe Imperium

↓
Nabuchodonozor II (605 – 562 lata p.n.e)
↓
wiszące ogrody Semiramidy (dla żony władcy , która tęskniła za bujną roślinnością rodzinnej
Medii)
 539 r. p.n.e → zdobycie Babilonii przez Persów (Cyrus II Wielki)
 e) Asyria
stolica: Aszur, później Niniwa

 W czasach Hammurabiego Asyria została włączona do imperium babilońskiego

 Po upadku imperium budował własną potęgę
 I tysiąclecie – początek ekspansji zewnętrznej
 Największy triumf – VIII w. p.n.e , królowie asyryjscy opanowali całą Mezopotamię, Elam,
wszystkie kraje Bliskiego Wschodu, Palestynę oraz północny Egipt
 Polityka brutalnego terroru władców wobec opanowanych narodów
 Eksterminacja mieszkańców opanowanych miast

Asurbanipal → ostatni wybitny król Asyrii (VII w. p.n.e), potrafił pisać i czytać, zgromadził bibliotekę w
swoim pałacu w Niniwie, po jego śmierci królestwo zostało zniszczone po najeździe Medów oraz Babilończyków
↓
614 r. p.n.e → upadek Asyrii (zdobycie Aszuru, a dwa lata później spalenie Niniwy)

f) Społeczeństwo Mezopotamii

 Król (naczelny wódz i kapłan, rządy za pośrednictwem urzędników)

 Warstwa panująca (wolni obywatele)
 Ludność wolna
 Niewolnicy

Okres starobabiloński:

 Wolni pełnoprawni obywatele [awilum] – bogaci – biedni

(wysocy urzędnicy, dowódcy armii, oficerowie, kapłani, zwykli mieszkańcy miasta, chłopi)
 „ludzie królewscy” („poddani pałacu”) [muszkeni]
(wolność osobista, służba u króla, w zamian działka ziemi państwowej)
 Niewolnicy [wardum]

g) Wierzenia

 Politeizm
 Wiara w życie pozagrobowe („kraina bez powrotu”)
 Bogom oddawano cześć w świątyniach, sanktuariach, kaplicach, składano tam ofiary, procesje,
uroczyste modły

Bogowie:

 Isztar (imperium akadyjskie)

 Marduk (Babilonia)
 Aszur (Asyria)
 Anu - ojciec wszystkich bóstw (opiekun miasta Uruk)
 Enlili – bóg powietrza i wiatrów (opiekun miasta Nippur)
 Tammuz – bóg przyrody i wegetacji
 Nergal – bóg świata podziemnego
 Ninurta – bóg wojny
 h) Osiągnięcia

 Pismo (Sumerowie – Epos o Gilgameszu, utwory filozoficzne i dydaktyczne, rozporządzenia

władców, kodeks praw, kontrakty, rachunki, wykazy danin, listy prywatne, teksty religine)
 Teksty naukowe – filologia, matematyczne , medycyna, botanika
 Sylabariusze – słowniki, wykazy o charakterze encyklopedycznym, rozmaite teksty filologicznei
językoznawcze
 Wynalezienie koła i zastosowanie go w pojazdach
 Koło garncarskie – ceramika
 Pieczęcie cylindryczne – oznaczanie i zabezpieczanie własności
 Metalurgia – wynalezienie brązu
 Podstawy astronomii
 Astrologia
 System dziesiętny i sześćdziesiętny – systemy miar i wagi
 Podzielenie godziny na 60 min, a koło na 360 stopni
 Kalendarz księżycowy (12 miesięcy )
 Wróżby
 Przesądy

i) Architektura i sztuka:
 Ettemenanki – największy babiloński zikkurat – pierwowzór biblijnej wieży Babel
 Pałace
 Brama Isztar
 Ogrody królowej Semiramidy

3. CYWILIZACJA EGIPSKA
a) Warunki naturalne
Obszar: ujście Nilu do Morza Śródziemnego (delta) oraz część doliny rzeki
Egipt Dolny → delta Nilu
Egipt Górny → w dolinie rzeki od granicy delty aż do I katarakty
→ pustynie
→ największa rola – Nil (regularne wylewy)
Uprawa: jęczmień, pszenica, orkisz, oliwki, warzywa, owoce, łowy ryb rzecznych
 Dużo kamienia
 Piaskowiec, granic, bazalt, wapień
 Złoto

b) OKRES WCZESNODYNASTYCZNY 3100 – 2675r. p.n.e

 Zespolenie kraju przez faraona Narmera
 Memfis – nowa stolica państwa

c) STARE PAŃSTWO 2170r. p.n.e

 Czas budowy mocarstwa faraonów i tworzenia centralnej cywilizacji
 Wynaleziono pisma
 Stworzenie własnej religii
 Rozwinięto architekturę, sztukę i literaturę
 Dżoser → pierwszy faraon, który kazał wybudować sobie grobowiec w kształcie piramidy (w Sakkarze)

100 lat później:

 Piramidy w Gizie, wzniesione przez

 Cheopsa
 Chefrena → symbol potęgi starożytnego Egiptu
 Mykerinosa

→ Władcy musieli radzić sobie z konfliktami wewnętrznymi w państwie, spowodowanymi wzrostem znaczenia
lokalnych urzędników

Nomy → egipskie okręgi administracyjne, na czele – nomarchowie

d) ŚREDNIE PAŃSTWO 2000 – 1760 r. p.n.e

 Kolejni faraonowie umacniali kraj, prowadzili ekspedycje i zwycięskie wojny, które przynosiły
bogactwa
 Po kolejnych kryzysach i najazdach władcy pochodzący z Teb ponownie zjednoczyli Egipt

e) NOWE PAŃSTWO 1565 – 1085 r. p.n.e

 Największa bliskowschodnia potęga
 Stolica: Teby (bóg Amon)
 Pierwsze monumentalne groby faraonów – dolina Królów
 Najwybitniejszy władca: Ramzes II

Wojna z państwem Hetytów 1285 r. p.n.e:

 Bitwa pod Kadesz – pakt pokojowy

↓
332 r. p.n.e - Upadek Egiptu – podbicie przez Aleksandra Wielkiego

f) SPOŁECZEŃSTWO – PIRAMIDA SPOŁECZNA

FARAON
(władza absolutna, naczelny wódz, najwyższy kapłan)
↓
WEZYR (czati)
(najwyższy urzędnik, pomagał faraonowi, władza nad „starszymi” miastami)
↓
KAPŁANI
(elita, pośrednicy w kontaktach z bogami, badania naukowe)
↓
RZEMIEŚLNICY, KUPCY, LEKARZE, PISARZE
↓
CHŁOPI
↓
 NIEWOLNICY
(jeńcy wojenni)

g) WIERZENIA
 Politeizm
 Wiara w życie pozagrobowe
 Mumifikacja (balsamowanie ciała, bandażowanie i umieszczanie go w sarkofagu i grobowcach)

Horus → patron Górnego Egiptu

Seth → patron dolnego Egiptu
Re → bóg Słońce
Mimfis
Ptah → bóg sztuki i rzemiosła|stworzenie świata
Amone – Re
Thot → bóg pisma, mądrości i nauki
Izyda → bogini miłości i nieba
Hathor → bogini miłości, patronka żeglarzy
Bastet → bogini zabawy i muzyk
Isztar
Ozyrys → bóg zmarłych, mąż Izydy
Anubis → czuwał nad zmarłymi
Horus → bóg Nieba

h) MIT O OZYRYSIE

i) KULTURA I OSIĄGNIĘCIA
 Pismo hieroglificzne (III tysiąclecie p.n.e, znaki piktogramowe, dopiski fonetyczne)
 Pismo hieratyczne, czyli „kapłańskie” (tworzenie ważnych dokumentów i dzieł literackich)
 Pismo demokratyczne tzw. Pismo ludowe (pismo wyrazowe)
 Świątynie, pałace
 Piramidy i grobowce
 Zespół świątyń w Karnaku, Abu Simbel i Eduf
 Kolumny w świątyni boga Amona
 Świątynia Izydy

3. CYWILIZACJE BLISKIEGO WSCHODU

a) IMPERIUM HETYTÓW

Na początku II tysiąclecia p.n.e tereny południowej Europy i Bliskiego Wschodu stały się celem
Indoeuropejczyków

 Arionowie podbili Indie

 Medowie i Persowie osiedlili się na Wyżynie Irańskiej
 Hetyci podporządkowali sobie Syrię oraz Azję Mniejszą
 Silne państwo ze stolicą w Hattusas
 Szczyt – XVI i XIII w. p.n.e
  Upadek imperium Hetytów nastąpił nagle w niewyjaśnionych okolicznościach

b) FENICJANIE III tysiąclecie p.n.e

 Górzysty, porośnięty pas wybrzeża Morza Śródziemnego, pomiędzy Syrią a Palestyną, na terenie
dzisiejszego Libanu
 Trudność z komunikacją lądową – dostęp do morza → ekspansja
 Lud żeglarzy, odkrywców, kupców
 Miasta- państwa: Tyr, Sydon, Byblos (w miejscach naturalnych portow, w których panowały
znakomite warunki obronne
 Obiekt ataków zagranicznych
 II tysiąclecie – podbój przez Egipcjan (musieli podzielić się z Hetytami)
 Spustoszony przez „ludy morza”
 Babilonia i Asyria → Imperium Perskie → państwo Aleksandra Wielkiego
 Potężna flota i szeroka autonomia
 Królowie, rada starszych
 Lasy cedrowe i purpura →bogactwa naturalne
 Rzemieślnictwo w miastach
 Mała istota rolnictwa
 Pierwsi producenci wyrobów ze szkła

c) KOLONIZACJA FENICKA
→ 814 r. p.n.e – Kartagina, największa i najważniejsza kolonia fenicka założona przez
mieszkańców Tyru

 Ekspansja w kierunku zachodnim

 Brak zależności od miast macierzystych
 Mało mieszkańców
 Nastawione głównie na prowadzenie handlu wymiennego z miejscowymi ludami