06 Ze Swiata Dawnych Barbarzyncow Bochnaketall

„Habent sua fata situlae”
– brązowe naczynie
z Przemyśla-Kazanowa
TOMASZ BOCHNAK (Rzeszów)

ZUZANNA OPIELOWSKA-NOWAK (Rzeszów)
Wśród rozległych zainteresowań Profesora Henryka Machajewskiego ważne miejsce zaj-

muje zagadnienie kultury jastorfskiej na ziemiach polskich. Jest On autorem lub współautorem naj-
ważniejszych publikacji ostatnich lat poświęconych tej problematyce (Machajewski 2004, 2013, 2014;
Machajewski, Rozen 2016). Ważne miejsce wśród Jego prac zajmuje omówienie grobu z młodszego
okresu przedrzymskiego z Troszyna, pow. kamieński, stan. 10. Grób był znaleziskiem odosobnio-
nym, zlokalizowanym na stożkowatym wzniesieniu. W skład inwentarza wspomnianego pochówka
wchodził m.in. podwójny zestaw uzbrojenia, a rolę popielnicy pełniła importowana situla typu E.19,
ze śladami napraw. Taka funkcja naczynia brązowego jest relatywnie często spotykana na terenach
środkowoeuropejskiego Barbaricum; znakomita większość importowanych situl znana jest właśnie ze
znalezisk grobowych, chociaż pierwotnie na terenach rzymskich znajdowały one zastosowanie w ży-
ciu codziennym lub w praktykach religijnych (Wegewitz 1984–1985, passim; 1986, 60; Łuczkiewicz,
Terpilovskij 2012, 165, 168–170; Tentiuc, Bubulici, Simalcsik 2016, 50–52). Obecność broni w grobie
zdaje nawiązywać do kultur zlatenizowanych, ceramika wykazuje cechy typowe dla kultury oksyw-
skiej. Autor publikacji ostrożnie wypowiada się na temat przynależności kulturowej zespołu, który
nosi cechy interkulturowe charakterystyczne zarówno dla kręgu lateńskiego, jak i kilku regionów pół-
nocnej i środkowej Europy (Machajewski 2006, 2007).
Na przeciwległym krańcu dzisiejszej Polski, w Przemyślu-Kazanowie, pow. przemyski, w dobrze
wyeksponowanym miejscu, bo na skraju wyższej terasy Sanu, latem 1939 roku odkryto brązową situlę
noszącą ślady licznych napraw1 (ryc. 1: 1–3) (Wolski 1953a). Wprawdzie okoliczności jej znalezienia nie
są jednoznaczne, ale funeralne przeznaczenie tego naczynia jawi się jako prawdopodobne. Pragniemy
nie tylko przypomnieć samo znalezisko, zaliczone przez J. Wielowiejskiego do wiader typu E.39–40
i za H.J. Eggersem datowane na fazy B2 i C1 okresu wpływów rzymskich (Wielowiejski 1960, 362; 1985,
264), ale też przybliżyć okoliczności jego publikacji. Uważamy, że ten zabytek zasługuje na dokład-
niejszą charakterystykę, a niektóre z obowiązujących w literaturze ustaleń na jego temat wymagają
1
Zabytek znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej w Przemyślu (nr inw. MNZP-MP-A-407),
a miejsce jego znalezienia zostało oznaczone jako stanowisko 84 (AZP 108 – 84/145). Uprzejmie dziękujemy PT Dyrekcji
MNZP za udostępnienie zabytku, a personelowi Działu Archeologicznego za daleko idącą pomoc. Składamy też podzięko-
wania za konsultacje i pomoc p. Andrzejowi Koperskiemu, emerytowanemu pracownikowi MNZP, oraz p. Louisowi Bon-
namourowi z Musée Denon w Chalon-sur-Saône (Francja) i p. Thimo Jacobowi Brestelowi z Landesamt für Denkmalpflege
Baden-Württemberg w Esslingen (Niemcy). Nie dysponujemy informacjami na temat składu chemicznego stopu, z którego
wykonano omawiany zabytek. Quentin Sueur zauważył, że w przypadku naczyń ze stopu miedzi mamy do czynienia z dwo-
ma rodzajami stopów miedzi – typowym brązem dwuskładnikowym, który służył do wyrobu naczyń kutych oraz brązem ze
znaczącym dodatkiem ołowiu, który wykorzystywano do odlewania. Naczynia odlewane były potem w znikomym stopniu
formowane przy użyciu kucia, bo stop trójskładnikowy jest znacznie mniej kowalny (Sueur 2018, 27). Co za tym idzie, można
pośrednio pokusić się o określenie składu stopu na podstawie technologii naczynia – w przypadku situli z Przemyśla-Kazano-
wa byłby to typowy brąz dwuskładnikowy.
102 TOMASZ BOCHNAK, ZUZANNA OPIELOWSKA-NOWAK
Ryc. 1. Brązowe situle bez ataszy. 1–3 – Przemyśl-Kazanów, pow. przemyski, Polska; 4, 5 – Pouilly-sur-Saône, dép. Côte d’Or,
Francja (rys. Z. Opielowska-Nowak, fot. T. Bochnak, Z. Opielowska-Nowak)
„Habent sua fata situlae” – brązowe naczynie z Przemyśla-Kazanowa 103
korekt lub uściśleń. Wykażemy też, że brązowe naczynie z Przemyśla-Kazanowa najprawdopodobniej

pozostaje świadectwem kontaktów ze środowiskiem o koneksjach jastorfskich, a mianowicie z kulturą
Poieneşti-Lucăşeuca.
Situla z Przemyśla-Kazanowa została opublikowana w 1953 roku w pierwszym zeszycie 22 tomu
Z Otchłani Wieków (ZOW). Krzysztof Wolski, autor artykułu, opisał okoliczności jej znalezienia w spo-
sób bardzo skrótowy:
W Muzeum w Przemyślu znajduje się brązowe naczynie (nr inw. 4840) wykopane w sierpniu 1939 r. na
Przedmieściu Przemyśla Kazanów, leżącym na lewym brzegu rzeki San. […] Przemyskie naczynie brązowe
zostało odkopane w grobie szkieletowym z późnego okresu rzymskiego lub z początku wędrówek ludów.
Szkielet, który znajdował się w tym grobie, zawierał grot żelazny wewnątrz klatki piersiowej. Grot ten nie-
stety zaginął. (Wolski, 1953a, s. 23, 24)
Dużo więcej uwagi K. Wolski poświęcił wyglądowi i wymiarom naczynia, sumiennie przedsta-
wiając stan zachowania i opisując naprawy, którym w starożytności poddano tę situlę. Zauważył, że
umieszczone podczas reperacji nity różnią się od siebie i na tej podstawie wyróżnił dwie naprawy –
wcześniejszą – precyzyjną, z wykorzystaniem nitów równej wielkości, i drugą – znacznie mniej sta-
ranną. Opracowując znalezisko z Przemyśla-Kazanowa, K. Wolski wykorzystał najnowszą wówczas
literaturę. Odwoływał się nie tylko do pracy J. Kostrzewskiego, przedstawiającej w syntetyczny spo-
sób pradzieje ziem polskich, ale też do publikacji pióra K. Majewskiego na temat importów rzymskich
oraz do monografii H.J. Eggersa, która ukazała się w 1951 roku (Kostrzewski 1939; Majewski 1949;
Eggers 1951). To właśnie, bazując na ustaleniach H.J. Eggersa, K. Wolski mógł wskazać analogie do
przemyskiej situli i zaproponować jej datowanie.
Warto jednak zwrócić uwagę, jakich informacji w artykule K. Wolskiego brakuje. Nie podaje on,
jak naczynie trafiło do MNZP. Według zapisów na karcie katalogowej zabytek pozyskano w 1939 roku
w wyniku badań ratowniczych prowadzonych przez ówczesnego kustosza Kazimierza M. Osińskie-
go na parceli należącej do p. Klaczaka, ale tych danych nie znajdziemy w artykule w ZOW2. Ponadto
K. Wolski zauważył, że grób z Przemyśla-Kazanowa jest jednym z czterech pochówków szkieletowych
zawierających podobne naczynia brązowe (trzy pozostałe zlokalizowane są na Pomorzu), jednak w ar-
tykule nie znajdziemy ani jednej wzmianki na temat przynależności kulturowej tych zespołów. Nie
natrafimy na określenia, takie jak kultura przeworska, kultura grobów jamowych, kultura wenedzka, nie
mówiąc o kulturze/grupie oksywskiej3 z terenu Pomorza. W artykule odnotowano, że naczynie zostało
odkopane w grobie szkieletowym, lecz to, podobnie jak położenie grotu broni drzewcowej w obrębie
klatki piersiowej, nie zostało szerzej skomentowane, jakby autor nie zdawał sobie sprawy, że takie
okoliczności są nietypowe dla obrządku pogrzebowego kultury przeworskiej.
Ten niecodzienny kontekst odkrycia naczynia z Przemyśla-Kazanowa odnotowano w niektórych
późniejszych publikacjach. Wspomina o nim T. Dąbrowska, J. Wielowiejski oraz S. Czopek (Dąbrow-
ska 1973, 238; Wielowiejski 1985, 264; Czopek 1999, 170). Zdaniem M. Aleksiewicza omawiane zna-
lezisko mogło poświadczać istnienie osady z okresu rzymskiego, natomiast R. Jamka widział w nim
element wyposażenia pochówku członka arystokracji plemiennej (Aleksiewicz 1958, 29, 46, 62 [jako
Przemyśl-Zasanie], tabl. VII; Jamka 1965, 79). Zauważmy jednak, że specjaliści związani z przemy-
skim Muzeum4 odnoszą się do informacji o grocie tkwiącym w klatce piersiowej zmarłego z większą
rezerwą. A. Kunysz, pierwszy dyplomowany archeolog zatrudniony w tej placówce i jej wieloletni
dyrektor, kilkakrotnie wzmiankował naczynie z Przemyśla-Kazanowa, jednak nie wspominał, aby
miało ono pochodzić z grobu szkieletowego (Kunysz i Persowski 1966, 24, 25, ryc. 15a; Kunysz 1981,
2
W MNZP brak jest jakichkolwiek danych na temat wspomnianych badań. Nie można jednak zapominać, że w 1941 roku
doszło do uszkodzenia siedziby Muzeum, a w 1945 roku miały miejsce przenosiny zbiorów. K.M. Osiński, który najlepiej znał
muzealną kolekcję, został zmobilizowany w 1939 roku i powrócił do Przemyśla dopiero w roku 1947. Niedostatek fachowego
personelu nie ułatwiał porządkowania dokumentacji, nie mówiąc o opracowywaniu zbiorów.
3
Terminy „kultura grobów jamowych” oraz „grupa północna/oksywska” i „grupa południowa/przeworska” były uży-
wane przez J. Kostrzewskiego w pracy, z której korzystał K. Wolski, przygotowując artykuł o znalezisku z Przemyśla-Kaza-
nowa (Kostrzewski 1939, passim).
4
Przemyska placówka muzealna w okresie powojennym kilkakrotnie zmieniała nazwę. Pisząc „przemyskie Muzeum”,
każdorazowo mamy na myśli instytucję określaną w 1939 roku i obecnie jako Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej.
14, 59, 61). Czyżby miał jakieś wątpliwości dotyczące okoliczności znalezienia tego zabytku? Wielką
pomoc okazał nam p. A. Kostek z Działu Archeologicznego Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej
(MNZP), który zwrócił naszą uwagę na notatkę prasową opublikowaną na czwartej stronie Ilustrowa-
nego Kuriera Codziennego (IKC) nr 252 z 11 września 1932 roku (ryc. 2). W krótkim tekście zatytułowa-
nym Ciekawe wykopalisko po Gotach w Przemyślu odnotowano m.in., że:
[p]rzy kopaniu fundamentów pod dom p. Jana Rokitowskiego na Kazanowie w Przemyślu robotnicy natra-
fili na dwa szkielety […]. O odkryciu doniósł p. Józef Łańcucki, sekretarz skarbowy, kustoszowi Muzeum
Narodowego Ziemi Przemyskiej inż. Kazimierzowi Osińskiemu, poczem pod kierunkiem inż. Osińskiego
przeprowadzono poszukiwania archeologiczne. Skonstatowano, że między żebrami szkieletu męskiego
znajdował się grot żelazny z dwoma małemi zadziorami; koło bioder leżał nóż żelazny w rękojeści kościanej,
zaś między stopami leżała sprzączka żelazna […].
Znalezisko to szybko trafiło do obiegu naukowego; już w 4–5 zeszycie (sierpień–październik)

7 numeru ZOW ukazała się anonimowa notatka informująca o odkryciu Nowego cmentarzyska późno-
rzymskiego z Przemyśla, jednak brak w niej kulturowego określenia szkieletowych grobów z Kazanowa
(ZOW 1932, 75, 76). Możemy się domyślać, że po odkryciach z 1932 roku (opublikowanych w pra-
sie codziennej, co zapewne nie było obojętne p. J. Rokitowskiemu i jego sąsiadom) mieszkańcy tego
rejonu ul. Pułaskiego zdawali sobie sprawę, że ich parcele mogą kryć ważne z naukowego punktu
widzenia znaleziska i gdy w 1939 roku przypadkowo odkryto tam naczynie brązowe, nie zwlekali
z powiadomieniem znanego im już kustosza MNZP K.M. Osińskiego.
Notatka z 252 numeru IKC była znana A. Kunyszowi, który wzmiankując naczynie odkryte
w 1939 roku w Przemyślu-Kazanowie, przywołał ją dwukrotnie (Kunysz 1981, 14, przyp. 32 jako
nr 232; 61, przyp. 13 jako nr 252). Odnotujmy jednak, że w tekście A. Kunysza znajduje się nie-
spójność. W przypisie 13 podaje on, że K. Osiński prowadził badania ratownicze związane z od-
kryciem naczynia brązowego, jednak zarazem powołuje się na informację prasową z IKC nr 252,
która odnosiła się przecież do badań z 1932 roku (Kunysz 1981, 61). Szanse, aby w niewielkiej
odległości znaleziono dwa szkielety z grotami broni drzewcowej tkwiącymi w klatce piersiowej
(i to z różnych epok), są znikome. Najprawdopodobniej w artykule K. Wolskiego czytelne są echa
dwóch odkryć pochodzących z niemal tego samego miejsca i pozyskanych przez K.M. Osińskiego
do zbiorów Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej. Możemy zatem zrozumieć, dlaczego A. Ku-
nysz uznał okoliczności przywoływane przez K. Wolskiego za niejasne i opisując brązowe naczy-
nie z Przemyśla-Kazanowa, pomijał informacje na temat okoliczności jego znalezienia. Dobitniej
wyraził te wątpliwości A. Koperski, kolejny archeolog związany w Muzeum Narodowym Ziemi
Przemyskiej, który stwierdził, że: [n]ie ma jasności co do wystąpienia grotu z okresu rzymskiego na te-
renie Przemyśla-Kazanowa w kontekście znaleziska wiaderka brązowego oraz zaznaczył, że istnieje więc
prawdopodobieństwo omyłkowego powiązania rzymskiego importowanego wiaderka z później-
szymi pochówkami (Koperski 2004, 63, 69, 70).
Wspomniane przez A. Koperskiego późniejsze pochówki to groby wczesnośredniowieczne, bowiem
tak należy datować materiały sepulkralne odkryte w 1932 roku i wzmiankowane w Ilustrowanym Ku-
rierze Codziennym z 11 września 1932 roku jako gockie (Żaki 1958, 86, 87; Zoll-Adamikowa 1966, 16, 17,
83, ryc. 1; Jamka 1972, 27, 28; Tyniec, Zoll-Adamikowa 1990, 221, 222; Koperski 2001, 54). W 1953 roku
A. Żaki, W. Kaputówna i K. Arłamowski przeprowadzili wizję terenową przy ul. Pułaskiego, a pięć
lat później weryfikacyjne badania wykopaliskowe w tym rejonie podjął z negatywnym wynikiem
A. Kunysz (Kunysz 1961, 126; Zoll-Adamikowa 1966, 83). Prace ratownicze prowadzone w rejonie ul.
Pułaskiego w 2013 roku przez p. Magdalenę Krzemińską z Działu Archeologicznego MNZP wyka-
zały obecność kolejnych grobów wczesnośredniowiecznych (Krzemińska, Krzemiński, Rogóż 2014).
Dodajmy jednak, że akcent gocki nie jest zupełnie nieobecny wśród materiałów z Przemyśla-Kazano-
wa. W zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie znajdują się dwa toczone
naczynia określone jako znalezione w Przemyślu-Kazanowie w 1932 roku i zidentyfikowane jako ce-
ramika kultury czerniachowskiej5 (Koperski 2004, 62). W świetle powyższych ustaleń można przyjąć,
Określenie to potwierdził w 2018 roku kierownik Działu Epoki Żelaza PMA dr Jacek Andrzejowski, któremu uprzejmie
5
dziękujemy.
Ryc. 2. Reprodukcja notatki z 252 numeru IKC z 1932 r., http://mbc.malopolska.pl/dlibra/publication?id=71788&tab=3

że znaleziona w 1939 roku situla raczej nie pochodzi z grobu szkieletowego, jednak kontekst jej znale-
zienia nie jest pewny. W jednej z prac A. Kunysza widnieje zdjęcie interesującego nas zabytku z pod-
pisem Przemyśl-Kazanów. Naczynie, w którym odkryto skarb monet rzymskich. Fot. T. Biniewski (Kunysz
1981, 59), lecz takie sformułowanie jest wynikiem pomyłki. W tekście nie znajdziemy potwierdzenia
tej informacji, nie ma jej też w innych publikacjach pióra A. Kunysza ani w dokumentacji w archiwum
MNZP. Wśród materiałów zgromadzonych we wspomnianym muzeum znajdują się natomiast dwie
notatki.
Pierwsza z nich, niestety niedatowana, dotyczy informacji przekazanej przez mgr. Jerzego Ga-
czyńskiego z Ciechanowa. Jest to relacja J. Rokitowskiego, wedle której na sąsiedniej posesji, należącej
do sędziego Kłaczka, znaleziono szkielet wraz z szablą, która następnie przez dłuższy czas była w posia-
daniu J. Rokitowskiego, a następnie być może przekazano ją K. Osińskiemu. Z informacji wynika, że
odkrycie to miało mieć związek ze znaleziskiem wiadra rzymskiego, ale nie określono charakteru tego
związku. Notatka jest niejasna i w zasadzie nie wnosi żadnych nowych pewnych danych. Nie wiemy
też, kim był jej autor.
Więcej informacji dostarcza druga notatka; zawiera ona szkic sytuacyjny wykonany przez A. Ko-
perskiego według informacji córki J. Rokitowskiego, p. J. Machowskiej (ryc. 3). Widnieją na nim cztery
działki z zabudowaniami, przy czym w obrębie domu J. Rokitowskiego znajduje się napis szkielety
(co odpowiadałoby informacjom z IKC z 11 września 1932 roku), natomiast w sąsiedztwie budynku
podpisanego Dom-Klaczak, położonego na północny wschód od działki J. Rokitowskiego, umieszczono
ciemny punkt z podpisem urna. Czy możemy zatem uznać, że na działce należącej kiedyś do p. Klacza-
ka odkryto grób ciałopalny? Nie jest to wykluczone, jednak obecnie nie możemy już tego potwierdzić.
Nie wiemy też, czy domniemana urna to brązowe naczynie znajdujące się obecnie w zbiorach MNZP,
chociaż taka interpretacja jest bardzo kusząca, zwłaszcza przy uwzględnieniu, że znakomita większość
situl bez ataszy, znanych z terenu środkowoeuropejskiego Barbaricum, pełniła funkcję popielnic.
Dlaczego jednak K. Wolski pominął informację o badaniach ratunkowych z września 1939 roku? Jak
wytłumaczyć to, że choć opisał szczegółowo samo naczynie i, mając dostęp do najnowszej literatury,
podjął próbę klasyfikacji typochronologicznej, nie zwrócił uwagi na nietypowy obrządek pogrzebowy?
Ryc. 3. Lokalizacja znalezisk archeologicznych w rejonie domów przy ul. Pułaskiego w Przemyślu. Szkic wykonany
przez A. Koperskiego według informacji J. Machowskiej, córki J. Rokitowskiego (Archiwum MNZP)
Aby zrozumieć, dlaczego artykuł na temat naczynia z Przemyśla-Kazanowa ma taką właśnie po-
stać i zawiera takie, a nie inne informacje, niezbędne jest przybliżenie sylwetek dwóch osób związa-
nych z interesujących nas odkryciem – samego Krzysztofa Wolskiego oraz Kazimierza Mariana (Marii)
Osińskiego, za sprawą którego situla trafiła do zbiorów MNZP. K. Wolski, autor publikacji źródłowej,
to późniejszy dyrektor przemyskiego Muzeum, wybitny etnograf, znawca kultur pozaeuropejskich,
uczestnik wielu wypraw badawczych, m.in. do Afganistanu, Indii i Pakistanu. Urodził się w 1922
roku w Rozborzu Dolnym (ob. pow. jarosławski), lata młodości spędził we Lwowie, a w czasie wojny
przebywał w domu rodzinnym, gdzie wraz z najbliższymi udzielał pomocy rodzinom żydowskim
(wspólnie z ojcem Ludomirem Włodzimierzem Wolskim, herbu Kościesza, otrzymał w 1981 roku
odznaczenie „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”). Po wojnie K. Wolski studiował w Wyższej
Szkole Ekonomicznej w Poznaniu, a następnie zainteresował się etnografią i w 1951 roku ukończył hi-
storię kultury materialnej na ówczesnym Uniwersytecie Poznańskim. W 1952 roku został zatrudniony
w przemyskim muzeum… i opracowanie situli z Przemyśla-Kazanowa było przypuszczalnie jednym
z pierwszych6 zadań, jakiemu musiał sprostać w nowym miejscu pracy. Młody człowiek zapewne miał
podstawową wiedzę archeologiczną7 i potrafił dotrzeć do odpowiedniej literatury – być może z po-
mocą znanego mu środowiska poznańskich prehistoryków. Był jednak osobą spoza Przemyśla, nie
uczestniczył w ratunkowych badaniach K.M. Osińskiego w sierpniu 1939 roku, więc przygotowując
artykuł na temat znalezionej kilkanaście lat wcześniej situli, musiał polegać na relacjach innych osób.
Nie mając gruntownego wykształcenia archeologicznego, zapewne nie orientował się wystarczająco
dobrze w zróżnicowaniu kulturowym dorzecza Wisły w okresie wpływów rzymskich, a w cytowa-
nych przez niego pracach K. Majewskiego oraz H.J. Eggersa nie znajdziemy zbyt wielu uwag na temat
kultur archeologicznych środkowoeuropejskiego Barbaricum i panujących tam zwyczajów pogrzebo-
wych, dlatego wiadomość, że naczynie znaleziono w grobie szkieletowym (a w klatce piersiowej miał
się znajdować grot), nie wzbudziła w K. Wolskim zaciekawienia.
Jak wspomnieliśmy, w publikacji źródłowej uderza brak jakiejkolwiek wzmianki na temat K.M.
Osińskiego, za sprawą którego w 1939 roku naczynie trafiło do muzeum. Urodzony w 1883 roku
w Przemyślu K.M. Osiński, z wykształcenia architekt, był konserwatorem, działaczem kulturalnym
i społecznym, miłośnikiem historii Przemyśla, jednym z założycieli Towarzystwa Przyjaciół Nauk
w Przemyślu (TPN), a w późniejszych latach pierwszym kustoszem muzeum TPN. Dodajmy, że w po-
czątkowym etapie rozwoju znaczną część kolekcji muzealnej stanowiły zbiory K.M. Osińskiego i jego
brata Tadeusza. W 1911 roku został kierownikiem przemyskiej Stacji Archeologicznej. Podczas oblęże-
nia twierdzy w latach 1914 i 1915 pozostał w mieście, chroniąc kolekcję muzeum. W listopadzie 1918
roku K.M. Osiński brał udział w walkach o Przemyśl, a w 1921 roku przeszedł do rezerwy w stopniu
kapitana. W tym samym roku Muzeum TPN zmieniło nazwę na Muzeum Narodowe Ziemi Przemy-
skiej, a K.M. Osiński do wybuchu II wojny był jego kustoszem i dyrektorem (Bialic 1979, 338). O dal-
szych jego losach tak napisał K. Wolski we wspomnieniu pośmiertnym opublikowanym w 9 tomie
Rocznika Przemyskiego:
Do wojska poszedł 1 września 1939 jako kapitan saperów. Po klęsce poszedł na Węgry, a stąd przez Jugo-
sławię do Palestyny, a następnie Egiptu. Do kraju wrócił 4 grudnia 1947 r. i objął posadę kustosza Muzeum
w Przemyślu. Wkrótce jednak dzięki nieporozumieniom opuścił 28 lutego 1949 r. zajęcie w Muzeum, pracu-
jąc jako nauczyciel w założonej niegdyś przez siebie Państwowej Szkole Budownictwa w Jarosławiu do 05 X
1950 r.
Brak zrozumienia człowieka u niechętnych mu jednostek wśród społeczeństwa, doprowadził inż. Osińskiego
do więzienia, skąd wkrótce wyszedł. Choroba nerek i wiek spowodowały zgon tego najbardziej zasłużonego
dla miasta Przemyśla człowieka.
6
K. Wolski bardzo aktywnie rozpoczął pracę w MNZP. W dwóch kolejnych numerach ZOW (21, 22) opublikowano pięć
krótkich tekstów K. Wolskiego, obejmujących tematyką czasy od młodszej epoki kamienia po średniowiecze oraz sprawoz-
danie z działalności Przemyskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Prehistorycznego (Wolski 1952a, 1952b, 1953a, 1953b,
1953c, 1953d).
7
W 1950 roku na Uniwersytecie Poznańskim utworzono Studium Historii Kultury Materialnej, które łączyło dawne
kierunki prehistorii, archeologii klasycznej i etnografii. Studenci przez pierwsze trzy lata mieli wspólne zajęcia, a następnie
wybierali dwuletnią specjalizację. W momencie utworzenia Studium K. Wolski był już bliski ukończenia studiów, więc wspo-
mniana reforma objęła go w niewielkim stopniu.
4 lutego 1956 r. zakończył życie Kazimierz Osiński, zasłużywszy sobie całą pracą i działalnością na wieczną
wdzięczność i pamięć u potomnych. (Wolski 1957, 243)
Obecnie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu nosi jego imię.

W świetle powojennych losów K. Osińskiego, w zawoalowany sposób wspomnianych przez
K. Wolskiego, zupełnie zrozumiała jest konstrukcja tekstu na temat situli z Kazanowa. Gdy nowo przy-
były do Przemyśla młody etnograf przygotowywał tę publikację, przedwojenny dyrektor muzeum
od dwóch lat8 przebywał w stalinowskim więzieniu. K. Wolski przypuszczalnie nie miał możliwości
poznania okoliczności odkrycia naczynia, a możemy się domyślać, że jakiekolwiek zainteresowanie
osobą K. Osińskiego było wówczas niebezpieczne. Dodajmy, że sam K. Wolski musiał wykazywać się
tu szczególną ostrożnością, bowiem pochodził z rodziny ziemiańskiej – jego ojciec Ludomir Włodzi-
mierz zdołał uchronić siebie i rodzinę przed prześladowaniami NKWD, wstępując w 1944 roku do
2 Armii WP.
Znajomość tych faktów pozwala zrozumieć, dlaczego w artykule w 22 tomie ZOW brak jest uwag
na temat okoliczności odkrycia, natomiast znajdziemy tam dokładny opis naczynia z Przemyśla-Ka-
zanowa i próbę ustalenia jego chronologii w świetle ustaleń K. Majewskiego i H.J. Eggersa. Oględziny
naczynia, dokonane przez nas 13 czerwca 2018 roku, pozwalają na uściślenie opisu K. Wolskiego.
Podane przez niego i J. Wielowiejskiego (Wielowiejski 1985, 264) wymiary częściowo odpowiadają
stanowi faktycznemu – situla ma bardzo nieregularny profil, więc trudno jest wyznaczyć największą
wydętość brzuśca, a termin „średnica” ma znaczenie umowne, bo naczynie w rzucie pionowym nie
ma kształtu koła. Wysokość naczynia wynosi ok. 32,5 cm, średnica dna 19,5 cm – największa wydętość
brzuśca ok. 31,9 cm, a średnica wylewu ok. 24,2 cm. Grubość blach mierzona w czterech równych
odstępach, ok. 1,5 cm poniżej wylewu, wynosi 0,79, 0,82, 0,77 i 0,94 mm. Górna część naczynia jest
nieco uszkodzona, lecz możemy z całą pewnością stwierdzić, że nie ma tam śladów po ataszach lub po
mocujących je nitach. Na fakt ten zwrócił już uwagę M. Aleksiewicz (1958, 29). Być może uszkodzenie
to powstało podczas przypadkowego odkrycia naczynia w 1939 roku. Przypuszczalnie nieregularny
profil situli z Przemyśla-Kazanowa nie jest wyłącznie konsekwencją deformacji powstałych przy użyt-
kowaniu naczynia lub wskutek procesów postdepozycyjnych. Wydaje się, że niesymetryczny kształt
do pewnego stopnia nadano już podczas formowania naczynia za pomocą kucia. Jest to zrozumiałe.
O ile przy toczeniu powstają naczynia o regularnym profilu, to podczas kucia kontrola symetrii kształ-
tu jest bardzo trudna. Naczynie z Kazanowa nosi ślady wielokrotnych reperacji; w dolnej jego części
widnieją liczne łaty mocowane za pomocą nitów. K. Wolski zidentyfikował ślady dwóch napraw –
wcześniejszej, gdy nałożono łatę z trójkątnymi zębami, i późniejszej, podczas której wzmocniono dno
za pomocą kolejnych, niestarannie dopasowanych blach (Wolski 1953a, 24). W 2018 roku, analizując
kształt nitów i łat, udało się nam wyodrębnić trzy główne grupy technologiczne, zapewne odpowia-
dające kolejnym etapom naprawy dna (ryc. 4). Nie wiadomo, czy takich etapów było więcej, bowiem
ślady po nich mogły zostać usunięte podczas kolejnych reperacji:
1) Długa łata ze stosunkowo cienkiej blachy mocowana za pomocą nitów wykonanych ze zrolowa-
nych trójkątnych kawałków blachy, które następnie obustronnie zaklepano (ryc. 4: 1). Takimi samymi
nitami przytwierdzono jedną łatę o językowatym kształcie (ryc. 4: 1a). Zastosowanie nitów rolowa-
nych z cienkiej blachy jest typowe dla rzemiosła kultury lateńskiej. W analogiczny sposób łączono
blachy kotłów z żelaznymi brzegami (Metzler i in. 2016a, 280–282, rys. 272, 273: 4; 2016b, 687, 690, rys.
502). Dla kultury lateńskiej typowe jest też zastosowanie cienkiej blachy.
2) Długa, duża łata ze skorodowanej blachy zachodząca „zębami” na dolną część ścianki naczynia
(ryc. 4: 2). Łata ta jest mocowana nitami o czworokątnych główkach. Wycięcie „zębów” ułatwiło do-
kładne mocowanie blachy do rozchylających się ścianek naczynia i dowodzi dobrej znajomości tech-
nik toreutycznych przez rzemieślnika dokonującego naprawy. Analogiczne rozwiązanie zastosowano
w przypadku datowanego na okres halsztacki C lub D naczynia znalezionego w Saonie w Damerey,
8
K.M. Osiński w wieku niemal 67 lat, 20 października 1950 roku, został aresztowany, a następnie w 1951 roku skazano
go na trzy lata więzienia, które opuścił z powodu amnestii i choroby (Kostek, Osiński Kazimierz Marian [zwyczajowo: Ka-
zimierz Maria] (1883–1956), w: Tekstowa kartoteka osobowa Przemyślan, red. Anny Siciak, na stronie Przemyskiej Biblioteki Pu-
blicznej; http://www.pbp.webd.pl/tkop1/osinskikaz2.pdf [dostęp: 18.05.2019]). Należy mieć to na uwadze, czytając w nocie
pośmiertnej, że K.M. Osiński trafił „do więzienia, skąd wkrótce wyszedł”.
Ryc. 4. Rodzaje łat na naczyniu z Przemyśla-Kazanowa. 1, 1a – łata typu 1; 2 – łata typu 2; 3 – łaty typu 3; 4–6 – pozostałe łaty
(fot. T. Bochnak, Z. Opielowska-Nowak)
dép. Saône-et-Loire (ryc. 5), przy czym w przypadku okazu z Francji nie chodzi zapewne o naprawę,
a jedynie o wzmocnienie dna (Bonnamour, 1970), jednak naszym zdaniem na tej podstawie nie można
wyciągać jakichkolwiek wniosków odnośnie do tradycji rzemieślniczych. Może to raczej dowodzić
skuteczności tej metody naprawy.
Ryc. 5. Naczynie znalezione w Saonie w Damerey, dép. Saône-et-Loire, Francja. 1 – widok ogólny; 2 – ząbkowana łata
wzmacniająca dno (wg L. Bonnamour 1970)
3) Dwie długie, naprzeciwległe łaty wykonane z grubej, niestarannie dociętej blachy, w której
uprzednio wybito otwory (ryc. 4: 3). W jednej ze wspomnianych łat widoczne są otwory pozbawione
nitów, co pozwala przypuszczać, że uprzednio była ona wykorzystywana do naprawy innego przed-
miotu (naczynia?). Część otworów ma postrzępione, wygięte na zewnątrz krawędzie. Łaty umoco-
wano za pomocą nitów z dużymi, starannie wykonanymi okrągłymi główkami, niekiedy stosując
dodatkowe podkładki. Kontrast między zgrubnie wykonanymi otworami a dopracowanymi nitami
pozwala sądzić, że rzemieślnik dokonujący tej naprawy dysponował zapasem nitów wykonanych
przez innego, bardziej wprawnego brązownika.
Prócz tego na situli z Przemyśla-Kazanowa widoczne są trzy mniejsze łaty przytwierdzone nita-
mi zbliżonymi do nitów grupy trzeciej, lecz o nieco mniejszych główkach. Jedna z nich (ryc. 4: 4) ma
kształt wydłużonego prostokąta, kolejną (ryc. 4: 5) uformowano językowato, podobnie jak jedną ze
wzmiankowanych wyżej łat mocowanych nitami rolowanymi (ryc. 4: 1a), a ostatnia (ryc. 4: 6) przypo-
mina nieregularny wielokąt. Opisane ślady napraw poświadczają intensywne użytkowanie naczynia,
a zróżnicowanie sposobów reperacji wskazuje, że dokonywano ich w różnych warsztatach. Co istot-
ne, rzemieślnicy naprawiający situlę z Przemyśla-Kazanowa dysponowali różnymi umiejętnościami
i reprezentowali odmienne tradycje technologiczne. Być może świadczy to o naprawach w różnych
środowiskach kulturowych, przy czym rolowane nity mocujące łaty 1 i 1a są typowe dla toreutyki kul-
tury lateńskiej. Trudno jest każdorazowo jednoznacznie określić kolejność, w której nakładano łaty.
Gdy zachodzą one jedynie krawędziami, to założenie, że łata górna jest zarazem młodsza, może być
mylne, bo przecież podczas kolejnej naprawy można było wsunąć skrawek nowej łaty pod starszą
krawędź. Wydaje się jednak, że łaty grupy 3 zostały nałożone jako przedostatnie, częściowo przy-
krywając uprzednio nałożone blachy, przy czym jeden z końców nowej łaty delikatnie wsunięto pod
niewielką języczkowatą łatę grupy 1. Obserwacja makroskopowa nie pozwala na określenie, która
naprawa została dokonana jako pierwsza. Jako ostatnią przypuszczalnie przytwierdzono niewielką
łatę 6, nałożoną na łatę typu 3.
W dotychczasowej literaturze situla z Przemyśla-Kazanowa określana jest najczęściej jako naczy-

nie typu 39–40 wg H.J. Eggersa (lub jako „italskie wiaderko typu Östland”), datowane na młodszy
lub późny okres rzymski, chociaż niekiedy chronologię cofa się do stadium B2a9 (Wolski 1953a, pas-
sim; Wielowiejski 1960, 225 [jako Przemyśl-Kazanów], 362 [jako Przemyśl-Kozanów], mapa III: 1063;
1985, 264; Dąbrowska 1973, 139, 227 [jako Przemyśl], 238 [jako Przemyśl-Kozanów]). Sylwester Czo-
pek określa je ogólnie jako „import rzymski” (Czopek 1999, 176). Jedynie na mapie zestawionej przez
P. Kaczanowskiego i R. Madydę-Legutko znalezisko grobowe z Przemyśla-Kazanowa datowano na
młodszy okres przedrzymski (Kaczanowski, Madyda-Legutko 1986, 108, 109, mapa 5), jednak w tek-
ście brak jest uzasadnienia tak wyznaczonej chronologii.
Naszym zdaniem taka kwalifikacja typologiczna znaleziska z Przemyśla-Kazanowa wymaga
pewnych korekt. Situla wykazuje szereg różnic dzielących ją od wzorcowych okazów typu 39–40
wg H.J. Eggersa. Uważamy, że znalezisko z okolic domu p. Klaczaka przy ulicy Pułaskiego w Prze-
myślu znajduje ścisłe analogie wśród kutych situl, których korpus jest pozbawiony jakichkolwiek ata-
szy, przy czym część z nich jest zaopatrzona w żelazną obręcz opasującą szyję, lecz niepołączoną
z korpusem naczynia. Situle takie są znane z wielu stanowisk europejskich, od Hiszpanii po Ukrainę
(ryc. 6, lista 1). Niektóre z nich mają profil lekko zaokrąglony, inne mają mocniej zarysowany załom
największej wydętości brzuśca i generalnie nie są one tak symetryczne jak naczynia wykonywane przy
użyciu tokarki. I. Tentiuc, V. Bubulici i A. Simalcsik uznali obecność żelaznych elementów ataszy za
cechę dystynktywną i określili podobne situle jako wariant Bădragii Noi, natomiast naczynia pozba-
wione obręczy i jakichkolwiek ataszy zaliczyli do typu Mana (Tentiuc, Bubulici, Simalcsik 2016, 47).
Naszym zdaniem naczynia pozbawione ataszy oraz te zaopatrzone w żelazną obręcz de facto repre-
zentują jeden typ – obręcz nie jest połączona z korpusem i można ją roznitować, a następnie ściągnąć
bez pozostawiania śladów na ściankach naczynia. Oczywiście situle pozbawione ataszy były znacznie
mniej funkcjonalne i trudno przypuszczać, że używano je bez jakiegokolwiek systemu ułatwiającego
Ryc. 6. Rozprzestrzenienie situl bez donitowanych ataszy oraz znalezisk żelaznych ataszy-obręczy w Europie (rys. Z. Opie-
lowska-Nowak)
9
Grobu z Przemyśla-Kazanowa nie uwzględnia K. Bykowski w artykule poświęconym pochówkom szkieletowym kul-
tury przeworskiej ze starszego okresu wpływów rzymskich (Bykowski 1976), co pośrednio może wskazywać, że wspomniany
badacz datował interesujące nas znalezisko na młodsze fazy rozwojowe kultury przeworskiej.
przenoszenie. Wykonywane techniką kucia situle miały z reguły bardzo cienkie ścianki, więc przy
większym obciążeniu istniałoby niebezpieczeństwo wyrwania ataszy przymocowanych punktowo
do ścianek naczynia. Z tego powodu stosowano metalową obręcz, dzięki której nacisk rozkładał się
znacznie większą powierzchnię. Zastosowanie takiego, niezbyt estetycznego z naszego punktu wi-
dzenia, rozwiązania w miejsce donitowanych poniżej wylewu ataszy było warunkowane względami
użytkowymi i technologicznymi. Jak zaznaczyliśmy, naczynia takie znane są z terenu Europy Zachod-
niej, Środkowej i Południowo-Wschodniej10. Do grupy tej należy zaliczyć m.in. okaz z grobu ciałopal-
nego w Zubowicach, stan. 1 (Gajewski, Gurba 1981, passim; Kokowski, Kuśnierz 2004, passim). Pochó-
wek zubowicki to grób pojedynczy, jednak na tym samym stanowisku zidentyfikowano materiały
kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego oraz ceramikę tzw. grupy czerniczyńskiej,
w której widoczne są nawiązania do jastorfskiego kręgu kulturowego (Sadowski 2006, passim). Brązo-
we naczynie z Zubowic było wielokrotnie publikowane, a ostatnio opisano je w odrębnym artykule
(Bochnak, Opielowska-Nowak 2017, tam wcześniejsza lit.). Omawiane situle bez ataszy lub z żela-
znymi obręczami przypominają kształtem wyroby warsztatów rzymskich (stąd liczne próby sklasy-
fikowania ich za pomocą systemu typologicznego H.J. Eggersa), jednak zastosowanie techniki kucia
oraz łączenie brązu i żelaza wskazuje na dziedzictwo rzemiosła celtyckiego. Są to zapewne imitacje
naczyń rzymskich E.18–23, wykonywane w warsztatach posługujących się technologią o tradycjach
celtyckich. M. Bolla, Ch. Boube i J.-P. Guillaumet uznali, że situle z żelaznymi obręczami powstały na
terenie środkowej Italii, a następnie upowszechniły się w południowej Galii i północno-wschodniej
części Półwyspu Iberyjskiego (Bolla, Boube, Guillaumet 1991, 12–18).
Najstarsze znane naczynie tego typu pochodzi z nekropoli celtyckiego plemienia Senonów w Mon-
tefortino di Arcevia we Włoszech (Brizio 1899–1901, 670, tabl. IV: 21). Grób nr 8, w którym znaleziono
interesujące nas naczynie, to jeden z najmłodszych obiektów na tym cmentarzysku; jego chronologia
prawdopodobnie obejmuje przełom III i II stulecia p.n.e. (Landolfi 1978, 169). Największa koncentracja
situl lub z żelazną obręczą wokół szyi pochodzi z tzw. studni funeralnych z Tuluzy, stan. Vieille-Tou-
louse i Tuluzy, stan. Estarac (Fouet 1958, 123, rys. 5, 12: 15; Labrousse, Vidal, Muller 1976, passim; Vidal
1991, 170–172, 178, 179, 186, rys. 2, 5, 8: 20, 22; 19: 314, 315; 39: 5, 6; Bolla, Boube, Guillaumet 1991, 13).
W wypełnisku wspomnianych studni znajdowano przede wszystkim ceramikę, naczynia metalowe
lub drewniane, ozdoby, broń oraz kamienie żarnowe, a ich chronologia obejmuje okres od przełomu II
i I wieku p.n.e. po przełom er (Vidal 1991, passim), a zatem czas, gdy Tolosa była jednym z głównych
miast Galii Narbońskiej, ale żywe były jeszcze tradycje celtyckie.
Kolejne dwa egzemplarze z terenu Galii Narbońskiej odkryto w Narbonne, stan. Gendarmerie
(Bolla, Boube, Guillaumet 1991, 13; Sanchez 2009, 103, rys. 69: 1, 2). Listę tę uzupełniają znaleziska
ze studni z oppidum Ermitage w rejonie Agen (Verdin, Bardot 2007, 251, rys. 14: H22) oraz z Castel-
naudary, stan. Parc Logistique Nicolas Appert (Feugère 2017). Szczątki podobnego naczynia żelazną
obręczą odkryto w Verna, w grobie datowanym na lata 100–80 p.n.e. Najdalej wysuniętym na północ
znaleziskiem z Galii jest niepublikowany okaz znaleziony w Saonie w rejonie miejscowości Pouilly-
-sur-Saône, obecnie w zbiorach La Maison des ancêtres de Bossuet – Musée de la Saône et des gens de
Saône w Seurre we Francji (ryc. 1: 4, 5). Jest to stosunkowo dobrze zachowane naczynie pozbawione
jakichkolwiek ataszy lub ich śladów. Na szyi znajduje się jednak delikatne wgłębienie, które może być
pozostałością po żelaznej obręczy (Bochnak, Opielowska-Nowak 2021).
Kolejne situle bez donitowanych ataszy pochodzą z datowanego na 153 rok p.n.e. obozu rzym-
skiego z rejonu Numancji oraz z Villanueva de Córdoba w Hiszpanii, gdzie w zbliżonym metalowym
naczyniu ukryto skarb denarów, z których najmłodszy datowany był na 104 rok p.n.e. (Wielowiejski
1985, 157; 1991, 151). Być może fragmentarycznie zachowany okaz z Ayamonte w Hiszpanii również
należy zaliczyć do omawianej grupy, lecz stan zachowania wspomnianego naczynia nie pozwala na
jednoznaczne rozstrzygnięcie tej kwestii (Pozo 2004, 439, rys. 4).
Odkrycia dokonane w ciągu ostatnich trzech dekad pozwalają na uzupełnienie grupy zabytków
opisanych w pracy M. Bolli, C. Boube, i J.-P. Guillaumeta (Bolla, Boube, Guillaumet 1991). Obecnie
znamy szereg zbliżonych naczyń pochodzących z terenów kultury lateńskiej, przede wszystkim z Eu-
ropy Południowej i Południowo-Wschodniej. Część z nich została zestawiona w pracy M. Dizdara
10
Zamieszczona na końcu artykułu lista znalezisk zawiera dane administracyjne i bibliograficzne.
i H. Potrebicy (Dizdar, Potrebica 2014, 365–367). Chronologia większości situl z żelaznymi obręczami
z terenów celtyckich zamyka się w fazie LT D, przy czym większość datowana jest raczej na starszy
odcinek tego stadium. Zapewne tak właśnie należy wyznaczyć chronologię opublikowanego niedaw-
no okazu z Manchingu. Natrafiono na nie w 1982 roku w studni V–1982–A. Jest to naczynie wyko-
nane techniką kucia z jednego kawałka metalu (Brestel 2017, 201). Znalezisko ma uszkodzony brzeg,
w którym tkwi jeden nit ze zrolowanej blachy i na tej podstawie T.J. Brestel zalicza to znalezisko do
typów 20–22 wg H.J. Eggersa, najpewniej do typu E.20, i zarazem datuje je stosunkowo wcześnie, tj. na
stadium LT D1a (Brestel 2017, 201–208, rys. 151, tabl. 4; 2020). Situla ze studni V–1982–A w Manchingu
posiada jeden nit, a przeciwległa strona wylewu nie zachowała się w całości. Jak nadmieniliśmy wyżej,
nity ze zrolowanej blachy są typowe dla rzemiosła celtyckiego, więc niewykluczone, że wspomniany
nit został umieszczony wtórnie, przy modyfikacji sposobu mocowania pałąka, a pierwotnie naczynie
nie miało żadnych elementów mocujących atasze. Dodajmy, że ze stanowiska w Manchingu znane są
żelazne obręcze, które odpowiadają obręczom situl z Montefortino di Arcevia, gr. 8, Tuluzy oraz Zu-
bowic (Jacobi 1974, 135, 297, rys. 31, tabl. 38: 647, 648). Podobne obręcze znaleziono też w Amöneburgu
oraz w Sanzeno (Nothdürfter 1979, 67, tabl. 49: 668).
Szczególnie interesującą grupę situl z bez ataszy lub z żelaznymi obręczami stanowią znaleziska
z terenów wschodnioeuropejskich11. Mamy tu na myśli naczynia z Bădragii Noi, Mar’evki i miejsco-
wości Veselaja Dolina/Veseloja Dolina, a także Chisten’koe (Simonenko, Marčenko, Limberis 2008,
18, 55, 56, rys. 10: 1, 2, tabl. 5: 1a, 6: 2.2a; Mordvinceva, Redina 2013, passim). Kolejne bardzo podobne
naczynie, ale pozbawione żelaznej obręczy oraz jakichkolwiek innych ataszy, znane jest z Novočer-
kasska (Bârcă 2006, 168, 169, 373, 400, rys. 4: 4; 188: 2; 140: 4; Bârcă, Symonenko 2009, 81, rys. 20: 5).
Zbliżone cechy wykazuje też situla z sarmackiego grobu z miejscowości Severnyj w Kraju Krasnodar-
skim (Skripkin 1984, 223, rys. 3/III; Marčenko 1996, 38; Bârcă 2006, 168, 400; Simonenko, Marčenko,
Limberis 2008, 278, 342, tabl. 42). Wymienione tu okazy pochodzą z grobów lub skarbów łączonych
z koczownikami, m.in. sarmackimi Sirakami. Zdaniem większości badaczy omawiane materiały na-
leży datować na schyłek II lub pierwszą połowę I wieku p.n.e. Wielu specjalistów łączy je ze wspar-
ciem, jakiego udzielili Sarmaci Mitrydatesowi VI Eupatorowi w kampanii przeciw Rzymowi (Raev,
Simonenko, Treister 1991, 469–470; Tentiuc, Bubulici, Simalcsik 2015, 231; 2016, 51, 52, 64, 65). A.V.
Simonenko włączył je w tzw. mitrydatejską falę importów. Pod tym pojęciem kryją się zabytki, które
zdaniem wielu uczonych trafiły do strefy pontyjskiej za sprawą sojuszu, jaki łączył Mitrydatesa i Ser-
toriusza – rzymskiego wodza i polityka, który próbował stworzyć na Półwyspie Iberyjskim autono-
miczne państwo (Ščukin 1989, 239; 1994, 143; Simonenko 2011, 158–160, tam wcześniejsza lit.). W ra-
mach przymierza Sertoriusz wsparł Mitrydatesa, m.in. wysyłając mu kontyngent. Możliwa jest też
nieco odmienna hipoteza, a mianowicie situle byłyby częścią ekwipunku, z którym wojska Republiki
przybyły w rejon Pontu i który następnie wpadł w ręce sprzymierzeńców Mitrydatesa. Propozycja
ta wymaga jednak pewnego uszczegółowienia. Naczynia bez ataszy lub z żelaznymi obręczami nie
są przecież typowym wyrobem italskim, więc trudno jest wiązać ich obecność w strefie pontyjskiej
z aktywnością legionów rzymskich. Zarazem, jak nadmieniliśmy, situlę taką znaleziono w rzymskim
obozie w Numancji, a w Villanueva de Córdoba w analogicznym naczyniu zdeponowano skarb de-
narów. W tym kontekście niezwykle cenna jest informacja dotycząca Pompejusza Trogusa, historyka
opisującego m.in. wojny Rzymu z Sertoriuszem i Mitrydatesem, którą zamieszcza Justynus:
W ostatniej księdze Trogus informuje, że jego przodkowie wywodzą swój ród od Wokontiów, że jego dzia-
dek Pompejusz Trogus otrzymał obywatelstwo od Gnejusza Pompejusza podczas wojny z Sertoriuszem,
stryj zaś pod tymże samym Pompejuszem dowodził szwadronami jeźdźców na wojnie z Mitrydatesem,
a jego ojciec służył w wojsku pod Gajuszem Cezarem, gdzie miał w swej pieczy korespondencję, poselstwa
i pieczęć. (Justynus, Epitoma, XLIII, 5: 11, 12)
Wspomniani przez Justynusa Wokontiowie byli plemieniem celtyckim zamieszkującym Galię Nar-
bońską na północ od Massalii. Jest jednoznaczne świadectwo obecności wojowników galijskich służą-
cych w auxiliach rzymskich zarówno podczas kampanii przeciw Sertoriuszowi, jak i Mitrydatesowi.
Uprzejmie dziękujemy za okazaną nam pomoc prof. Valentinie I. Mordvincevej z Wyższej Szkoły Ekonomii Narodowego
11
Uniwersytetu Badawczego z Moskwy (Vysšaâ škola ekonomiki, Nacional’nyj issledovatel’skij universitet).

Co zrozumiałe, obozowy ekwipunek wojsk pomocniczych był typowy dla miejsca ich pochodzenia
i w tym kontekście zrozumiała wydaje się obecność situl południowogalijskich w Hiszpanii oraz
w strefie pontyjskiej. Zgodnie ze wspomnianą wyżej hipotezą, wyposażenie wokontyjskich auxiliów
mogło paść łupem Sarmatów i tą drogą trafić do depozytów lub zespołów grobowych łączonych ze
stepowymi koczownikami.
Taki sam mechanizm napływu mógł funkcjonować również w przypadku kolejnej grupy metalo-
wych naczyń, a mianowicie okazów z zespołów kultury Poieneşti-Lucăşeuca. Mamy tu na myśli zna-
leziska z odosobnionych grobów z Bădeni w Rumunii oraz z Mana III, a także dwóch situl z Sipoteni
w Mołdawii. Kolejna situla bez śladów ataszy i wykonana w technologii kucia pochodzi z Poieneşti, gr.
1094, jednak na temat tego okazu brak jest bliższych informacji (Babeş 1993, 32, 87, 88). Ludność kultu-
ry Poieneşti-Lucăşeuca utożsamiana jest ze znanym ze źródeł pisanych plemieniem Bastarnów (Babeş
1993, 168–180), którzy według Appiana z Aleksandrii byli gotowymi na wszystko przyjaciółmi Mitrydatesa
i najsilniejszym plemieniem wśród jego sprzymierzeńców (Appian, Wojny z Mitrydatesem, 15, 69). Istnienie
takiego sojuszu potwierdzał również Plutarch (Plutarch, Moralia. De fortuna Romanorum, 324c), a Pompe-
jusz Trogus wspominał, że gotując się do starcia z Rzymem, Mitrydates szukał militarnego wsparcia i wy-
słał posłów do Cymbrów, Galogreków, Sarmatów i Bastarnów (Justynus, Zarys dziejów…, XXXVIII: 3).
Zrozumiałe, że metalowe naczynia będące na wyposażeniu auxiliów były cennym łupem nie tylko dla
Sarmatów, ale i Bastarnów. Chronologia omawianych situl zdaje się przekraczać ramy wąskiego hory-
zontu chronologicznego (Iarmulschi 2016, 481), ale zasadniczo są one współczesne lub młodsze niż okres
wojen Mitrydatesa, co nie jest sprzeczne z wyżej opisaną hipotezą (Bochnak 2020).
Naszym zdaniem situla z Zubowic trafiła na ziemie polskie właśnie za pośrednictwem ludności
kultury Poieneşti-Lucăşeuca (Bochnak, Opielowska-Nowak 2017, 176, 177). Zespół z Zubowic dato-
wany jest zapinką typu K na fazę A2 młodszego okresu przedrzymskiego, co nie stoi w sprzeczności
z chronologią wojen Mitrydatesa. Nie wiadomo, czy okaz z Przemyśla-Kazanowa ma zbliżoną chro-
nologię, ale jest to prawdopodobne – większość situl bez ataszy jest datowana na czasy odpowiadające
stadium LT D1 wg chronologii okresu lateńskiego. Liczne naprawy mogą, lecz nie muszą wskazywać,
że omawiany zabytek był użytkowany przez dłuższy czas (albo bardzo intensywnie).
Metalowe naczynia z Przemyśla-Kazanowa i Zubowic mogą poświadczać funkcjonowanie tzw.
szlaku bastarneńskiego (por. Maciałowicz 2004; Teska 2014; Łuczkiewicz 2016; Bochnak 2020, 135),
tj. kontaktów wzdłuż domniemanej trasy migracji ludności kultury jastorfskiej ku dorzeczu Prutu
i Seretu. Dodajmy – kontaktów wiodących nie tylko ku południowemu wschodowi, ale i w przeciwną
stronę. Przemawiają za tym dwa ważkie argumenty.
Po pierwsze analiza rozprzestrzenienia wczesnych naczyń metalowych pochodzących z państwa
rzymskiego wskazuje jednoznacznie, że znaleziska tego typu występują głównie na Śląsku, częściowo
w Wielkopolsce, na Kujawach i dalej ku ujściu Wisły (Dąbrowska 1988, 209, 211, mapa 25; 1996, ryc. 1).
Situle z Przemyśla-Kazanowa i Zubowic, które reprezentują nieco odmienne tradycje rzemieślnicze,
nie wpisują się w obraz importów metalowych naczyń napływających wzdłuż szlaku łączącego Caput
Adriae i południowe wybrzeża Bałtyku pod koniec I tysiąclecia p.n.e. (ryc. 7). Również i w okresie
wpływów rzymskich dorzecze górnego i środkowego Sanu pozostawało na uboczu szlaków łączących
naddunajskie prowincje Rzymu z wybrzeżami Morza Bałtyckiego, co skutecznie ograniczało napływ
importów na tereny dzisiejszej południowo-wschodniej Polski. Dwa nieodległe od siebie znaleziska
podobnych do siebie situl, zarazem zupełnie odmiennych od pozostałych naczyń metalowych z do-
rzecza Odry i Wisły sugerują, że najpewniej trafiły one na ziemie polskie inną drogą niż importy z te-
renu Śląska, Wielopolski, Mazowsza lub Pomorza.
Po wtóre zarówno w rejonie Zubowic, jak i Przemyśla zidentyfikowano materiały o cechach jastor-
fskich lub ślady wskazujące na kontakty ze środowiskiem międzyrzecza Prutu i Seretu. W przypadku
Zubowic jest to ceramika o cechach grupy czerniczyńskiej, natomiast w rejonie Przemyśla zarejestro-
wano monety typu Huşi-Vovrieşti. Mamy tu na myśli znaleziska dwóch okazów tego typu z Medyki,
pow. przemyski oraz trzeciego z miejscowości Kruhel Mały, pow. przemyski. Listę monet typu Huşi-
-Vovrieşti ze wschodniej Polski uzupełnia znalezisko z Hrebennego, pow. hrubieszowski, stan. 18,
z obiektu zawierającego ceramikę grupy czerniczyńskiej (bądź ceramikę o cechach jastorfskich) (Ko-
kowski 2006, 31, 32, fot. 14; Łuczkiewicz 2016, passim); natomiast kolejne egzemplarze z ziem polskich
znane są z osady w Pełczyskach, pow. pińczowski (Rudnicki 2003, 16–20; rys. 9, 10). Część badaczy
Ryc. 7. Prowincjonalnorzymskie naczynia brązowe datowane pewnie lub przypuszczalnie na młodszy okres przedrzymski
na ziemiach polskich:  – situla E.15; – situla E.18;  – situla E.19a;  – situla E.20;  – misa E.67;  – misa E.91; – dzban
E.122;  – situla bez przytwierdzonych ataszy  – nieokreślone naczynie brązowe. 1 – Barnisław, pow. policki; 2 – Brzyków,
pow. trzebnicki; 3 – Czeladź Wielka, pow. górowski; 4 – Dzików (okolice), pow. tarnobrzeski; 5 – Grudziądz-Rządz, pow. gru-
dziądzki; 6 – Grudziądz-Rządz, pow. grudziądzki; 7 – Grudziądz-Rządz, pow. grudziądzki; 8 – Małe Czyste, pow. chełmiński;
9 – Kościelna Wieś, pow. pleszewski; 10 – Niechmirów Mała Wieś, pow. wieluński; 11 – Opalenie, pow. tczewski; 12 – Piotr-
ków Borowski, pow. strzeliński; 13 – Polwica, pow. oławski; 14 – Przemyśl-Kazanów, pow. przemyski; 15 – Rokosowo, pow.
świdwiński; 16 – Siemianice, pow. kaliski; 17 – Sławno, pow. loco; 18 – Stawiany, pow. pińczowski; 19 – Starzyno, pow. pucki;
20 – Troszyn, pow. kamieński; 21 – Węglewice, pow. kaliski; 22 – Zakrzew, pow. sieradzki; 23 – Zubowice, pow. zamojski (wg
T. Dąbrowska 1996, ryc. 1; z modyfikacjami)
uważa, że wspomniane okazy są importami, które napłynęły na ziemie południowo-wschodniej Pol-

ski za sprawą Bastarnów (Woźniak, Poleska 1999, 386; Rudnicki 2003, 21, 22). Monety typu Huşi-Vo-
vrieşti są powszechnie spotykane między Prutem a Seretem, tj. na terenach zajętych przez ludność
kultury Poieneşti-Lucăşeuca. Zdaniem L. Dergaciovej problem znajomości monet wśród Bastarnów
pozostaje sprawą sporną (Dergaciova 2010, 549). Za istnieniem mennictwa na terenie zajmowanej
przez Bastarnów Mołdawii opowiadali się m.in. C. Preda, V. Mihăilescu-Bîrliba, D. Ujes, E. Kolníková
oraz M. Karwowski (Preda 1973, 127–129; Mihăilescu-Bîrliba 1990, 71–72; Ujes 2002, 14; Kolníková
2006, 42; Karwowski 2007, 135, 136). Odmienną opinię wyrażał m.in. M. Babeş (Babeş 1993, 54, 55),
a także A.N. Levinskij oraz M.M. Čokanu, którzy emisje monet typu Huşi-Vovrieşti wiązali z wschod-
nimi Getami (Levinskij 1999, 96–99; Levinskij, Čokanu, 2003–2004, passim). Naszym zdaniem nie ma
dowodów, że Bastarnowie posługiwali się monetami na wzór Getów, Daków lub Greków, ale mogli
je znać i dystrybuować, podobnie jak miało to miejsce w przypadku ludów mieszkających w głę-
bi środkowoeuropejskiego Barbaricum w pierwszych wiekach po Chrystusie, a którym nieobce były
emisje monet celtyckich lub rzymskich. Dobrym przykładem może tu być plemię Batawów, którzy
zdaniem N. Roymansa nierzadko posługiwali się monetami emitowanymi przez celtyckich Eburonów
(Roymans 2004, 67–96). Duża popularność monet typu Huşi-Vovrieşti wśród Bastarnów tłumaczyłaby
koncentrację znalezisk między Prutem a Seretem.
W świetle powyższych uwag możemy stwierdzić, że situle z Zubowic i Przemyśla-Kazanowa mo-
delem dystrybucji odbiegają od pozostałych importów naczyń prowincjonalnorzymskich z młodszego
okresu przedrzymskiego. Zdradzają zarazem nawiązania do międzyrzecza Prutu i Seretu, gdzie w tym
czasie rozwijała się kultura Poieneşti-Lucăşeuca. Dodajmy wreszcie, że najprawdopodobniej nie są to
jedyne metalowe naczynia, które trafiły na ziemie polskie za pośrednictwem Bastarnów. Teresa Dąbrow-
ska wskazywała na bliskie podobieństwo fragmentów brązowego naczynia z Tarnówka, pow. inowro-
cławski, do krateru z grobu kultury Poieneşti-Lucăşeuca z Răcătău, jud. Bacău w Rumunii (Vulpe, Căpi-
tanu 1971, passim; Dąbrowska 1988, 190). Wspomniany krater reprezentuje formę rozpowszechnioną
w Macedonii i Tracji w IV i III wieku p.n.e. i, jak przypuszcza A. Maciałowicz, zapewne został zrabo-
wany podczas łupieżczego rajdu Bastarnów i tak trafił do datowanego na I wiek grobu Răcătău (Macia-
łowicz, Rudnicki, Strobin 2016, 137–140, rys. 2). Zdaniem A. Maciałowicza w podobny sposób mogła
trafić na ziemie polskie hydria znana w literaturze jako naczynie z Warszawy-Brzezin (Andrzejowska,
Andrzejowski 2016, passim; Maciałowicz, Rudnicki, Strobin 2016, 139–140, rys. 3). Jak zaznaczyliśmy
wyżej, zagadkowa adnotacja urna na szkicu sporządzonym według relacji p. J. Machowskiej, a ilustrują-
cym znaleziska archeologiczne w rejonie domu jej ojca J. Rokitowskiego oraz sąsiada p. Klaczaka może
świadczyć o odkryciu grobu ciałopalnego. Byłby to raczej pochówek odosobniony; na wspomnianych
parcelach prowadzono wszak prace ziemne zarówno w okresie międzywojennym, jak i w XXI w. i nie
natrafiono na ślady kultur archeologicznych z młodszego okresu przedrzymskiego. Nie wykazały ich
też wyżej wzmiankowane badania archeologiczne pod kierownictwem A. Kunysza (1958) i M. Krzemiń-
skiej (2013). Taki model odpowiadałby innym pochówkom z situlami – z Zubowic, Sipoteni i Mana III.
Przypomnijmy, że sytuacja kulturowa w rejonie Przemyśla w fazie A2 młodszego okresu przedrzym-
skiego nie jest jednoznaczna. Nie ma podstaw, aby zakładać przetrwanie osadnictwa kultury lateńskiej,
które w stadium LT C rozwijało się nad górnym Sanem (Bochnak 2019). Znalezisko ceramiki malowanej
z Lipnika, pow. przeworski, wskazuje, że w niektórych rejonach wspomniane osadnictwo mogło utrzy-
mać się nieco dłużej (Przybyła 2004). Luźne znalezisko metalowej pochwy z Kamienicy, pow. przemyski
(Hadaczek 1909, 18, rys. 4), wskazuje, że na omawianym terenie można liczyć się z obecnością elemen-
tów kultury przeworskiej, ale z całą pewnością nie była to wówczas jednostka kulturowa dominująca
w rejonie Przemyśla. Zauważmy ponadto, że metalowa pochwa nie ma waloru wyznacznika kultu-
rowego. Z Przemyśla-Zasania znana jest dacka moneta typu Vîrteju-Bucureşti. Numizmaty tego typu
datowane są na przełom II i I wieku p.n.e. (Mikołajczyk 1982, 13, tabl. IV/2, ryc. 2; Florkiewicz 2009, 110,
tabl. II: 2). Na uwagę zasługuje też znalezisko republikańskiego denara wybitego przez Caiusa Vibiusa
Pansę w ok. 90 roku p.n.e. Wprawdzie przyjmuje się, że monety rzymskie pojawiają się na ziemiach pol-
skich po połowie I w. p.n.e., a od I w. n.e. intensywność napływu wzrasta, jednak zdaniem W. Poradyły
wspomniany denar Caiusa Vibiusa Pansy mógł pojawić się w okolicach Przemyśla wcześniej, za pośred-
nictwem kręgu dackiego, gdzie ok. 70 roku p.n.e. lokalne mennictwo zanika, zastąpione przez masowo
napływające monety rzymskie (Poradyło 1997, 80; 1999, 113)12.
Być może listę monet dackich z południowo-wschodniej Polski należy uzupełnić o znalezisko srebrnej tetradrachmy
12
z Wysoczan, pow. sanocki, jednak w przypadku tego zabytku nie jest możliwie precyzyjne określenie typu, a nawet prowe-
niencji (Florkiewicz, Kotowicz 2017, passim).
Według informacji prasowych w Pikulicach, pow. przemyski, natrafiono na sześć srebrnych monet
typu Vel’ký Bysterec (Dzik 2017, passim), co mogłoby poświadczać istnienie oddziaływań płynących
z terenu Słowacji w I stuleciu p.n.e., jednak okoliczności tego odkrycia nie są jednoznaczne. W rejonie
Medyki, pow. przemyski, zarejestrowano datowane na końcowe stadium młodszego okresu prze-
drzymskiego materiały celto-dackie, zbliżone do znalezisk z okolic Zemplína (Poradyło 1999). Naj-
prawdopodobniej są to znaleziska młodsze od situli z Przemyśla-Kazanowa (o ile należy ją datować
na fazę A2). Przypuszczalnie pod koniec I tysiąclecia p.n.e. rejon środkowego dorzecza Sanu pozosta-
wał strefą pogranicza, przez którą biegły szlaki łączące zlewisko Bałtyku i zlewisko Morza Czarnego.
Sprzyjały temu warunki fizjograficzne Bramy Przemyskiej, które we wczesnej epoce żelaza wpływały
na funkcjonowanie szlaku Dniestr–San (Czopek 2009, 2011, tam wcześniejsza lit.; Ignaczak 2009, 2011,
tam wcześniejsza lit.).
Situla z Przemyśla-Kazanowa to zabytek będący naśladownictwem situl italskich, lecz wykonany
wedle tradycji rzemiosła celtyckiego. Naszym zdaniem jest bardzo prawdopodobne, że, podobnie jak
zbliżone naczynie z Zubowic, trafiła ona na ziemie polskie w młodszym okresie przedrzymskim via
zlewisko Morza Czarnego za pośrednictwem ludności kultury Poieneşti-Lucăşeuca. Byłoby to zatem
kolejne, obok monet typu Huşi-Vovrieşti z Medyki i Kruhela Małego, świadectwo oddziaływań ba-
starneńskich w południowo-wschodniej Polsce. Widniejące na naczyniu ślady napraw świadczą o in-
tensywnym (i zapewne długotrwałym) użytkowaniu. Zróżnicowanie typów użytych nitów pozwala
przypuszczać, że napraw dokonywali rozmaici rzemieślnicy dysponujący zróżnicowanym know how,
być może więc wywodzący się z odmiennych tradycji rękodzielniczych. Najstarsze reperacje (grupa 1)
byłyby dokonywane jeszcze w środowisku celtyckim, przy zastosowaniu cienkiej blachy i nitów z ro-
lowanej blachy. Być może kolejne naprawy miały miejsce na wschodzie Europy i dlatego ich ślady są
nieco odmienne.
Mnogość zróżnicowanych śladów reperacji, ale też okoliczności odkrycia i pierwszej publikacji
tego niecodziennego znaleziska pozwalają stwierdzić, że habent sua fata situlae… i to zarówno w pra-
dziejach, jak i w czasach nam bliższych.
Lista 1. Brązowe situle bez donitowanych ataszy oraz żelazne elementy ataszy:
1. Agen, dép. Lot-et-Garonne, Francja, stan. Ermitage, stan. osadowe, znalezisko niepewne (Ver-
din, Bardot 2007, 251, rys. 14: H22);
2. Amöneburg, Lkr. Marburg Biedenkopf, Niemcy, stan. osadowe, żelazne elementy uchwytu
(Jacobi 1974, 135);
3. Ayamonte, prow. Huelva, Hiszpania, stan. osadowe, naczynie bez obręczy? (Pozo 2004, 439,
rys. 4);
4. Bădeni, jud. Iaşi, Rumunia, grób, naczynie bez obręczy (Tentiuc, Bubulici, Simalcsik 2015, 231;
2016, 41, 44, 45, 48, rys. 5);
5. Bădragii Noi/Bădragii Vechi, rai. Edineţ, Mołdawia, skarb, naczynie bez obręczy (A.V. Simo-
nenko 2011, 46, 47; rys. 24: 3; Tentiuc, Bubulici, Simalcsik 2015, 231; 2016, 46–48, rys. 6);
6. Belgrad-Karaburma, okr. loco, Serbia, znal. luźne z cmentarzyska, żelazne elementy uchwytu
(Todorović 1971, 163, ryc. 76: 1);
7. Cagli, prov. Pesaro e Urbino (okolice), Włochy, grób, znalezisko niepewne (Vernarecci 1897, 7);
8. Castelnaudary, dép. Aude, Francja, stan. Parc Logistique Nicolas Appert, stan. osadowe (Feu-
gère 2017);
9. Chisten’koe, Republika Autonomiczna Krymu, Ukraina, grób, znalezisko niepewne (Simonen-
ko 2011, 49; Tentiuc, Bubulici, Simalcsik 2015, 321);
10. Mali Bilač, žup. požeško-slavonska, Chorwacja, grób, żelazny element uchwytu (Dizdar, Po-
trebica 2014, 365–367, tabl. 2: 4);
11. Mana III, rai. Orhei, Mołdawia, grób, naczynie bez obręczy (Tentiuc, Bubulici, Simalcsik 2015,
passim);
12. Manching, Lkr. Pfaffenhofen a.d. Ilm, Niemcy, stan. osadowe, żelazne elementy uchwytu (Ja-
cobi 1974, 135, 297, ryc. 31, tabl. 38: 647, 648);
13. Manching, Lkr. Pfaffenhofen a.d. Ilm, Niemcy, stan. osadowe, studnia V-1982-A (Brestel 2017,
201–208, ryc. 151, tab. 4).
14. Mar’evka, obw. mikołajowski, Ukraina, skarb, naczynie bez obręczy (Simonenko 2011, 46, 47,
rys. 24: 2);
15. Montefortino di Arcevia, prov. Ancona, Włochy gr. 8 (Brizio 1899–1901, 670; tab. IV: 21);
16. Narbonne, dép. Aude, Francja, stan. „Gendarmerie”, stan. osadowe (Sanchez 2009, 103, rys.
69: 1);
17. Narbonne, dép. Aude, Francja, stan. „Gendarmerie”, stan. osadowe (Sanchez 2009, 103, rys.
69: 2);
18. Novočerkassk, obw. rostowski, Rosja, naczynie bez obręczy, znal. bez kontekstu (Raev 1988,
passim; Raev, Simonenko, Treister 1990, 131; Simonenko 2011, 46);
19. Numancia, prov. Soria, Hiszpania (okolice), Hiszpania, stan. osadowe (Wielowiejski 1985, 157;
1991, 151);
20. Pécs, kom. Baranya, Węgry, stan. Hőerőmű, gr. 8 (Maráz 2008, 86, rys. 11: 6).
21. Poieneşti, jud. Vaslui, Rumunia, gr. 1094, naczynie bez obręczy (Babeş 1993, 32, 87, 88);
22. Pouilly-sur-Saône, dép. Côte d’Or, znalezisko z Saony, Francja (Bochnak, Opielowska-Nowak
2021);
23. Przemyśl-Kazanów, pow. przemyski, Polska, grób? (Wolski 1953a, passim);
24. Sanzeno, prov. Trento, Włochy, stan. ofiarne, żelazne elementy uchwytu (Nothdürfter 1979,
67, tab. 49: 668);
25 Severnyj, Kraj Krasnodarski, Rosja, grób (Skripkin 1984, 223, rys. 3/III);
26. Sipoteni, rai. Călăraşi, Mołdawia, grób, naczynie bez obręczy (Tentiuc, Bubulici, Simalcsik
2016, passim);
27. Sipoteni, rai. Călăraşi, Mołdawia, grób, naczynie bez obręczy (Tentiuc, Bubulici, Simalcsik
2016, passim);
28. Sisak (Siscia), žup sisačko-moslavačka, Chorwacja, znal. luźne, bez kontekstu (Hoffiller 1908,
120, nr 34);
29. Subotov, obw. czerkaski, Ukraina, grób, naczynie bez obręczy (Maksimov 1972, 57, 97,
tab. XXV: 12);
30. Sotin-Zmajevac, žup. Vukovarsko-srijemska, Chorwacja, gr. 1 (Majnarić-Pandžić 1996, 26, 27,
rys. 2: 1);
31. Tuluza (Toulouse), dép. Haute Garonne, Francja, stan. Estarac, „studnia sepulkralna” 9, stan.
osadowe, naczynie z obręczą (Vidal 1991, 173, rys. 39: 5);
32. Tuluza (Toulouse), dép. Haute Garonne, Francja, stan. Estarac, „studnia sepulkralna” 9, stan.
osadowe, stan. osadowe, naczynie z obręczą (Vidal 1991, 173, rys. 39: 6);
33. Tuluza (Toulouse), dép. Haute Garonne, Francja, stan. Vieille Toulouse, „studnia sepulkralna” I,
stan. osadowe, naczynie z obręczą (Fouet 1958, 122, rys. 5);
34. Tuluza (Toulouse), dép. Haute Garonne, Francja, stan. Vieille Toulouse, „studnia sepulkralna”
XVI, stan. osadowe, naczynie bez obręczy (Vidal 1991, 171, 172, rys. 5);
XVI, stan. osadowe, naczynie bez obręczy (Vidal 1991, 172, rys. 8: 20);
XVI, stan. osadowe, naczynie z obręczą (Vidal 1991, 172, rys. 8: 21);
XVI, stan. osadowe, naczynie z obręczą (Vidal 1991, 172, rys. 8: 22);
XXIII, stan. osadowe, naczynie bez obręczy (Vidal 1991, 179, rys. 19: 297);
XXIII, stan. osadowe, naczynie z obręczą (Vidal 1991, 179, rys. 19: 313);
45. Verna, dép. Isère, Francja, grób (Perrin, Schönfelder [red.] 2003, 44–46, rys. 16b);
46. Veselaja Dolina, obw. odeski, Ukraina, skarb, naczynie bez obręczy (Simonenko 2011, 46;
rys. 24: 1; Mordvinceva, Redina 2013, passim);
47. Villanueva de Córdoba, prow. Córdoba, Hiszpania, skarb (Wielowiejski 1985, 157; 1991, 151);
48. Zubowice, pow. zamojski, Polska, gr. 1 (Gajewski, Gurba 1981, passim);
49. Miejscowość nieznana, Serbia, znalezisko bez kontekstu (Dizdar, Potrebica 2014, 366, 367,
rys. 8: 2).
BIBLIOGRAFIA
ANTYCZNE ŹRÓDŁA PISANE
APPIAN, Wojny z Mitrydatesem

APPIAN Z ALEKSANDRII
2004 Wojny z Mitrydatesem, w: Historia rzymska, t. 1 (L. Piotrowicz, tłum., oprac. i wstęp), Wrocław – Warszawa
(Arcydzieła Kultury Antycznej).
JUSTYNUS, Zarys dziejów…
MAREK JUNIANUS JUSTYNUS
1988 Zarys dziejów powszechnych starożytności na podstawie Pompejusza Trogusa [z dodaniem prologów] (I. Lewan-
dowski, tłum., wstęp i komentarz), Warszawa.
PLUTARCH Moralia. De fortuna Romanorum, 324c.
1962 Plutarch’s Moralia, in fifteen volumes, IV, 263d–351b with an english translation by Frank Cole Babbitt, Trinity
College – Hartfod – Connecticut – Cambridge – London.
LITERATURA
ALEKSIEWICZ M.
1958 Zarys osadnictwa w okresie lateńskim i rzymskim oraz wpływów kultury prowincjonalno-rzymskiej na zie-
mie województwa rzeszowskiego, Rocznik Województwa Rzeszowskiego, 1, s. 5–100.
ANDRZEJOWSKA M., ANDRZEJOWSKI J.
2016 Feliksa Łopieńskiego przygoda z archeologią, w: M. Bryl, A. Badach (red.), Brązy warszawskie: dzieła, twórcy,
kolekcjonerzy i badacze, Warszawa, s. 27–35, 112–118.
BABEŞ M.
1993 Die Poieneşti-Lukaševka-Kultur. Ein Beitrag zur Kulturgeschichte im Raum östlich der Karpaten in den letzten Jahrhun-
derten vor Christi Geburt, Bonn.
BÂRCĂ V.
2006 Istorie şi civilizaţie. Sarmaţii în spaţiul est-carpatic (sec. I A. Chr. – începutul sec. II P. Chr.) = History and civilisation.
The Sarmatians in the East Carpathians Region (1st century BC – beginning of the 2nd century AD), Cluj-Napoca.
BÂRCĂ V., SYMONENKO O.
2009 Călăreţii stepelor. Sarmaţii în spaţiul nord-pontic/(Horsemen of the steppes. The Sarmatians in the North Pontic region)
(The Centre of Roman Military Studies, 3), Cluj-Napoca.
BIALIC D.I.
1979 Osiński Kazimierz Marian, Polski Słownik Biograficzny, 24(2), s. 338, 339.
BOCHNAK T.
2019 Movement or stabilization? The upper San Basin in the second half of the Ist millennium BC, Acta Archaeologica
Carpathica, 54, s. 25–56.
2020 Between Rome and the Celts, Germans, and Sarmatians: Bronze Situlae without Suspension Loops as the Tes-
timony of the Mithridatic Wars?, w: I. Cândea (red.), Tracii şi vecinii lor în Antichitate. Arheologie şi istorie. The
Thracians and Their Neighbours in Antiquity. Archaeology and History. Studies in Honor of Valeriu Sîrbu at his 70th
Anniversary, Braîla, s. 133–159.
BOCHNAK T., OPIELOWSKA-NOWAK Z.

2017 Zubowice, pow. zamojski, stan. 1 – brązowa situla z grobu kultury przeworskiej świadectwem kontaktów
wzdłuż tzw. „szlaku bastarneńskiego”?, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, 38,
s. 155–184.
2021 „Designed in Italy. Assembled in Gaul” – à propos de la situle en bronze provenant de la Saône à Pouilly-
sur-Saône et de ses analogies paneuropéennes, w: N. Delferrière, A. Esposito, A. Fochesato (red.), Itinéraires
d’hommes, trajectoires d’objets. Mélanges offerts à Daniele Vitali, Dijon, s. 170–202.
BOLLA M., BOUBE C., GUILLAUMET J.-P.
1991 Les situles, w: M. Feugère, C. Rolley (red.), La vaisselle tardo-républicaine en bronze, Actes de la table-ronde CNRS
organisée à Lattes du 26 au 28 avril 1990 par l’UPR 290 (Lattes) et le GDR 125 (Dijon), Dijon, s. 721.
BONNAMOUR L.
1970 Une situle en bronze trouvée dans la Saône à Damerey, Revue archéologique de l’Est et du Centre-Est, 21, s. 411–
420.
BRESTEL T.J.
2017 Die Ausgrabungen in Manching-Süd von 1990–2009. Studien zur Siedlungsstruktur und Befestigungsanlage des Op-
pidums. Text und Tafeln (Ausgrabungen in Manching, 21), Wiesbaden.
2020 A bronze situla from Manching and some thoughts on the typology of H.J. Eggers, Later Prehistoric Finds Group
Newsletter, 15, s. 10–14.
BRIZIO E.
1899–1901 Il sepolcreto gallico di Montefortino presso Arcevia, Monumenti Antichi dei Lincei, 9, s. 617–792.
BYKOWSKI K.
1976 Uwagi o szkieletowym obrządku pogrzebowym ludności kultury przeworskiej w okresach późnolateńskim
i rzymskim, Studia Archeologiczne, 7, s. 139–163.
CZOPEK S.
1999 Pradzieje Polski południowo-wschodniej, Rzeszów.
2009 The Role of the Dniestr Route – the San River In the Bronze and Early Iron Ages, Baltic-Pontic Studies, 14,
s. 475–489.
2011 Rola szlaku Dniestr – San w epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza, w: M. Ignaczak, A. Kośko, M. Szmyt
(red.), Między Bałtykiem a Morzem Czarnym. Szlaki międzymorza IV–I tys. przed Chr., Poznań, s. 453–463.
DĄBROWSKA T.
1973 Wschodnia granica kultury przeworskiej w późnym okresie lateńskim i wczesnym okresie rzymskim, Materia-
ły Starożytne i Wczesnośredniowieczne, 2, s. 127–253.
1988 Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia – zasięg – powiązania, Warszawa.
1996 Frühe Stufen der Przeworsk-Kultur. Bemerkungen zu den Kontakten mit Südeuropa, w: Z. Woźniak (red.),
Kontakte längs die Bernsteinstraße (zwischen Caput Adriae und den Ostseegebieten) in der Zeit um Christi Geburt.
Materialien des Symposiums – Kraków 26–29. April 1995, Kraków, s. 127–142.
DERGACIOVA L.
2010 Începturile circulaţiei monetare, w: V. Dergaciov (red.), Istoria Moldovei. Epoca preistorică şi antică (până în sec.
V), Chişinău.
DIZDAR M., POTREBICA H.
2014 Mlađe željezno doba, w: S. Mihelić (red.), Trgovina i razmjena u prapovijesti, Zagreb, s. 63–70
DZIK J.
2017 6 monet celtyckich, Odkrywca, 6(221), s. 48–51.
EGGERS H.J.
1951 Der römische Import im freien Germanien. Atlas der Urgeschichte, Hamburg.
FEUGÈRE M.
2017 Situle à col cerclé, type Eggers 20–22 (Artefacts: SIT–3012). Pobrano z: http://artefacts.mom.fr/result.
php?id=SIT-3012 [dostęp: 29.05.2017].
FLORKIEWICZ I.
2009 Monety geto-dackie z obszaru Polski – nowe dane, w: M. Karwowski, E. Droberjar (red.), Archeologia Barba-
rzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Materiały z IV Protohistorycznej Konferencji Sanok,
13–17 października 2008 (Collectio Archaeologica Ressoviensis, 13), Rzeszów, s. 101–121.
FLORKIEWICZ I., KOTOWICZ P.N.
2017 The Tetradrachm from Wysoczany, Sanok district, Podkarpackie voivodeship, Acta Archaeologica Carpathica,
52, s. 313–327.
FOUET G.
1958 Puits funéraires d’Aquitaine: Vieille-Toulouse, Montmaurin, Gallia, 16, s. 115–196.
FREY O.H.
1986 Einige Überlegungen zu den Beziehungen zwischen Kelten und Germanen in der Spätlatènezeit, Marburger
Studien zur Vor- und Frühgeschichte, 7, s. 45–79.
GAJEWSKI L., GURBA J.
1981 Civilisation de Przeworsk dans la région de Lublin, Inventaria Archaeologica, Pologne, 45, s. 274.
HADACZEK K.
1909 Album przedmiotów wydobytych z grobów cmentarzyska ciałopalnego koło Przeworska (z epoki cesarstwa
rzymskiego), Teka Konserwatorska, 3, Lwów.
HOFFILLER V.
1908 Antike Bronzefäße aus Sissek, Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien, 11, Beiblatt,
s. 117–134.
IARMULSCHI V.
2016 A few considerations regarding the chronology of the Poieneşti-Lucaşeuca culture, Praehistorische Zeitschrift,
91, s. 471–494.
IKC
1932 (11 września) Ciekawe wykopalisko po Gotach w Przemyślu, Ilustrowany Kurier Codzienny, 252, s. 4.
IGNACZAK M.
2009 The Role of Baltic – Black Sea Routes in the Development of Lusatian Culture Societies in the Decline Bronze
and Early Iron, w: A. Fośko, V. Klochko (red.), Routes between the seas: Baltic – Boh – Bug Pont from the 3rd to the
middle of the 1st millennium BC (Baltic-Pontic Studies, 14), Poznań, s. 390–400.
2011 Rola szlaków międzymorza w rozwoju społeczeństw kultury łużyckiej u schyłku epoki brązu i w początkach
epoki żelaza, w: M. Ignaczak, A. Kośko, M. Szmyt (red.), Między Bałtykiem a Morzem Czarnym. Szlaki międzymo-
rza IV–I tys. przed Chr., Poznań, s. 387–396.
JACOBI G.
1974 Werkzeug und Gerät aus dem Oppidum von Manching (Ausgrabungen in Manching, 5), Wiesbaden.
Jamka R.
1965 Region przemyski w okresie lateńskim (400–1 r. przed n.e.) i rzymskim (1–400 r.), Sprawozdania z posiedzeń naukowych
oraz działalności Towarzystwa Przyjaciół Nauk i innych towarzystw naukowych i kulturalnych miasta Przemyśla, Prze-
myśl, s. 75–80.
1972 Początki głównych miast wczesnośredniowiecznych w Polsce Południowej w świetle badań archeologicznych, cz. 2: Prze-
myśl, Lublin, Sandomierz, Wiślica i Opole (Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, 303, Prace Archeolo-
giczne, 15), Kraków.
KACZANOWSKI P., MADYDA-LEGUTKO R.
1986 Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem rzymskim w Małopolsce, w: K. Go-
dłowski, R. Madyda-Legutko (red.), Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem wpły-
wów rzymskich w Polsce. Materiały z konferencji, Kraków, 14–16 listopad 1984, Kraków, s. 89–120.
KARWOWSKI M.
2007 Hic Celticorum finis – osadnictwo celtyckie na pograniczu Polski i Ukrainy/Hic Celticorum finis – die keltische
Besiedlung im polnisch-ukrainischen Grenzgebiet, w: M Dębiec, M. Wołoszyn (red.), U źródeł Europy środkowo-
wschodniej: pogranicze polsko-ukraińskie w perspektywie badań archeologicznych / Frühzeit Ostmitteleuropas: Das polnisch-
ukrainische Grenzgebiet aus archäologischer Perspektive (Collectio Archaeologica Ressoviensis, 5), Rzeszów, s. 127–141.
KOKOWSKI A.
2006 Tetradrachma Filipa II Macedońskiego, w: A. Kokowski (red.), Archeologia na drodze – drogi archeologii. Katalog
wystawy. Szósta wystawa Instytutu Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Lublin, s. 31–32.
KOKOWSKI A., KUŚNIERZ J.
2004 Zubowice, pow. zamojski, woj. lubelskie, w: J. Andrzejowski, A. Kokowski, Ch. Leiber (red.), Wandalowie.
Strażnicy bursztynowego szlaku, Lublin – Warszawa, s. 296, 297.
KOLNÍKOVÁ E.
2006 Význam mincí z moravského laténského centra Němčice nad Hanou pre keltskú numizmatiku, Numizmatický
sborník, 21, s. 3–56.
KOPERSKI A. (red.)
2001 Dzieje Przemyśla, t. 1: Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne, cz. 1: Źródła archeologiczne do pradziejowego
i wczesnośredniowiecznego Przemyśla. Katalog, Przemyśl.
2004 Dzieje Przemyśla, t. 1: Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne, cz. 2: Analiza źródeł i synteza, Przemyśl.
KOSTEK J.
Osiński Kazimierz Marian [zwyczajowo: Kazimierz Maria] (1883–1956), w: A. Siciak (red.), Tekstowa kartoteka
osobowa przemyślan. Pobrano z: http://www.pbp.webd.pl/tkop1/osinskikaz2.pdf
KOSTRZEWSKI J.
1939 Od mezolitu do okresu wędrówek ludów, w: S. Krukowski, J. Kostrzewski, R. Jakimowicz (red.), Prehistoria
ziem polskich, Encyklopedia Polska, t. 4, cz. 1, dział 5, Warszawa, s. 118–359.
KRZEMIŃSKA M., KRZEMIŃSKI M., ROGÓŻ J.
2014 Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe na Kazanowie w Przemyślu w świetle odkryć 2013 roku [niepubliko-
wany poster na XXX Rzeszowskiej Konferencji Archeologicznej, Rzeszów, 25, 26.03.2014].
KUNYSZ A.
1961 Działalność Działu Archeologicznego Muzeum Okręgowego w Rzeszowie za lata 1958 i 1959, Wiadomości Ar-
cheologiczne, 27, s. 125–127.
1981 Przemyśl w pradziejach I wczesnym średniowieczu, Przemyśl.
KUNYSZ A., PERSOWSKI F.
1966 Przemyśl w starożytności i średniowieczu (od czasów najdawniejszych do roku 1340), Rzeszów – Przemyśl.
LABROUSSE M., VIDAL M., MULLER A.
1976 Le puits funéraire XVI de Vieille-Toulouse, Actes du 96e Congrès Natinal des Sociètès Savantes, Toulouse 1971,
Archéologie, 1, Paris, s. 63–95.
LEVINSKIJ A.N.
1999 Stolničenskij klad: kul’turno-hronologičeskaâ interpretaciâ monet tipa Huš’-Vovrieš, Stratum plus, 6, s. 92–99.
LEVINSKIJ A.N., ČOKANU M.M.
2003–2004 Novyj klad tetradrahm tipa Huš’-Vovriešt’ i vopros o načale varvarskogo načala čekana monet Filippa,
Stratum plus, 6, s. 374–392.
ŁUCZKIEWICZ P.
2016 Along the “Bastarnian” Route? An Imitation Tetradrachm of Philip II from Eastern Poland, w: M. Karwowski,
P. Ramsl (red.), Boii – Taurisci. Proceedings of the International Seminar, Oberleis-Klement, June 14th−15th, 2012,
Wien, s. 173–180.
ŁUCZKIEWICZ P., TERPILOVSKIJ R.
2012 Grób wojownika z młodszego okresu przedrzymskiego z miejscowości Mutyn na północno-wschodniej Ukra-
inie, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, 33, s. 155–174.
MACHAJEWSKI H.
2006 Cmentarzysko ludności kultury jastorfskiej z fazy marianowickiej oraz grób z młodszego okresu przedrzym-
skiego w Troszynie, pow. Kamień Pomorski, stan. 10, w: W. Nowakowski (red.), Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu,
Koszalin, s. 86–105.
2007 Grób wojownika z młodszego okresu przedrzymskiego z Troszyna, powiat Kamień Pomorski, stan 10, w:
M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk (red.), Wojskowość ludów Morza Bałtyckiego. Mare Integrans. Studia nad dzie-
jami wybrzeży Morza Bałtyckiego. Materiały z II Międzynarodowej Sesji Naukowej Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego.
Wolin 4–6 sierpnia 2006, Toruń, s. 28–43.
2013 The Jastorf Culture in Northwest Poland, w: M. Grygiel, H. Machajewski, A. Michałowski, Z. Woźniak, The
Jastorf Culture in Poland, Oxford, s. 47–60.
2014 On the study of the Jastorf Culture in Northwest Poland, w: J. Brandt, B. Rauchfuβ, V. Schwartz (red.), Das
Jastorf-Konzept und die vorrömische Eisenzeit im nördlichen Mitteleuropa, Hamburg, s. 267–286.
MACHAJEWSKI H. (red.)
2004 Kultura jastorfska na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej, Poznań.
MACHAJEWSKI H., ROZEN J.
2016 Osada kultury jastorfskiej oraz cmentarzysko kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego,
Światowit (Supplement Series M, Via Archaeologica Massoviensis, 1), s. 45–206.
MACIAŁOWICZ A.
2004 Dwie interesujące misy z cmentarzyska kultury przeworskiej w Suchodole – ślad kontaktów wzdłuż tzw.
szlaku bastarneńskiego?, Barbaricum, 7, s. 43–60.
2016 Bastarnae and Scirii: shadows on the Black Sea, w: A. Rzeszotarska-Nowakiewicz (red.), The Past Societies.
Polish lands from the first evidence of human presence to the early Middle Ages, t. 4: 500 BC–500 AD, Warszawa,
s. 136–140.
Maciałowicz A., Rudnicki M., Strobin A.
2016 With gold and sword. Contacts of Celts and early Germanics in central Europe. The historical background:
3rd–1st c. BC, w: A. Rzeszotarska-Nowakiewicz (red.), The Past Societies. Polish lands from the first evidence of
human presence to the early Middle Ages, t. 4: 500 BC–500 AD, Warszawa, s. 134–161.
MAJEWSKI K.
1949 Importy rzymskie na ziemiach słowiańskich, Wrocław.
MAJNARIĆ-PANDŽIĆ N.
1966 Cornacum (Sotin) and Cibalae (Vinkovci) as Examples of the Early Romanization of La Tène Communities
in Southern Pannonia, w: Z. Woźniak (red.), Kontakte längs der Bernsteinstrasse (zwischen Caput Adriae und den
Ostseegebiet) in der Zeit um Christi Geburt, Kraków, s. 23–33
MAKSIMOV E.V.
1972 Srednee Podneprov‘e na rubeže našej èry, Kiev.
MARÁZ B.
2008 Archäologische Angaben zur mittleren und späten La-Tène-Zeit in Südostdanubien, Communicationes Archæo-
logicæ Hungaricæ, s. 65–93.
MARČENKO I.I.
1996 Siraki Kubani (po materialam kurgannyh pogrebenij Nižnej Kubani), Krasnodar.
METZLER J. i in.
2016 L’espace public du Titelberg, t. 1: Dossiers d’archéologie, 17, Centre National de Recherche Archéologique, Luxem-
bourg.
MIHAILESCU-BIRLIBA V.
1990 Dacia răsăriteană în secolele VI–I î.e.n. Economie şi monedă, Iaşi.
MIKOŁAJCZYK A.
1982 Północne znaleziska monet geto-dackich, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi
(Seria Numizmatyczna i Konserwatorska, 2), s. 5–27.
MORDVINCEVA V., REDINA E.
2013 Der Depotfund von Veselaja Dolina, w: Die Krim. Goldene Insel im Schwarzen Meer. Griechen – Skythen – Goten.
Begleitbuch zur Ausstellung. LVR-LandesMuseum Bonn: 4. Juli 2013 – 19. Januar 2014, Bonn, s. 394–401.
NOTHDÜRFTER J.
1979 Die Eisenfunde von Sanzeno im Nonsberg (Römisch-Germanische Forschungen, 38), Mainz a R.
PERRIN F., SCHÖNFELDER M. (red.)
2003 La tombe à char de Verna (Isère): témoignage de l’aristocratie celtique en territoire allobroge, Lyon.
PORADYŁO W.
1997 Wyniki badań ratowniczych na stanowisku 62 w Medyce, woj. przemyskie na tle zagadnień okresu lateńskie-
go w górnym i środkowym dorzeczu Sanu, Rocznik Przemyski (Archeologia, 33), s. 69–92.
1999 Osada z przełomu er w Medyce, woj. przemyskie, w: S. Czopek, A. Kokowski (red.), Na granicach antycznego
świata, Rzeszów, s. 107–116.
POZO F.S.
2004 Bronces romanos de Aratispi (Villanueva de Cauche-Antequera, Málaga). Notas sobre la vajilla y el mobiliario
doméstico Romano, Mainake, 26, s. 431–455.
PREDA C.
1973 Monedele geto-dacilor, Bucureşti.
PRZYBYŁA M.
2004 Nowe znaleziska kultury lateńskiej z obszaru Pogórza Rzeszowskiego, w: J. Gancarski (red.), Okres lateński
i rzymski w Karpatach polskich. Materiały z konferencji, Krosno, s. 219–235.
RAEV B.
1988 Bronzovyj šlem iz kolekcii Novočerkasskogo muzeja, Kratkie Soobščenija Instituta Arheologii, 194, s. 36–39.
RAEV B., SIMONENKO A., TREISTER M.
1991 Etrusco-Italic and Celtic Helmets in Eastern Europe, Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz,
38, s. 465–496.
ROYMANS N.
2004 Ethnic Identity and Imperial Power. The Batavians in the Early Roman Empire (Amsterdam Archaeological
Studies, 10), Amsterdam.
RUDNICKI M.
2003 Celtic coin finds from a Settlement of the La Tène period at Pełczyska, Wiadomości Numizmatyczne, 47, s. 1–24.
SADOWSKI S.
2006 Rozpoznawcze badania wykopaliskowe na wielokulturowym stanowisku nr 1 w Zubowicach, pow. zamojski,
Archeologia Polski Środkowowschodniej, 8, s. 77–84.
SANCHEZ C.
2009 Narbonne à l’époque tardo-républicaine (IIe–Ier s. av. n.é.), chronologies, commerce et artisanat céramique (Supplément
à la Revue Archéologique de Narbonnaise, 38), Montpellier.
SIMONENKO A.V.
2011 Rimskij import u Sarmatov cevernogo Pričernomor’â, Sankt Peterburg.
SIMONENKO A., MARCENKO I.I., LIMBERIS N.JU.

2008 Römische Importe in sarmatischen und maiotischen Gräbern (Archäologie in Eurasien, 25), Mainz.
SKRIPKIN A.S.
1984 Dva pogrebenija rannego železnogo veka iz Prikuban’ja, w: Drevnosti Evrazii v skifo-sarmatskoe vremea, Moskva,
s. 218–224.
ŠCUKIN M.B.
1989 Fibuly tipa Aleziâ iz Srednego Podneprov’â i nekotorye problemy rimsko-varvarskih kontaktov na rubež,
Sovetskaâ arheologiâ, 3, s. 61–70.
SUEUR Q.
2018 La vaisselle métallique de Gaule septentrionale à la veille de la conquête: typologie, fonction et diffusion (Monographies
Instrumentum, 55), Drémil-Lafage.
TENTIUC I., BUBULICI V., SIMALCSIK A.
2015 A cremation burial of a horseman near the village of Mana (the Orhei district), Tyragetia. Arheologie Istorie An-
tică (Serie Nouă, 9[24], 1), s. 221–248.
2016 Despre mormântul de incineraţie în situlă de bronz de la Sipoteni (sec. II–I a. Chr.), Tyragetia. Arheologie Istorie
Antică (Serie Nouă, 10[25], 1), s. 39–74.
TESKA M.
2014 Na bastarneńskim szlaku. Elementy kultury jastorfskiej z dorzecza Bzury, w: L. Tyszler, A. Marciniak-Kajzer,
M. Olędzki (red.), Brzeziny. Dzieje miasta i regionu (Studia Brzezinensia, 1), s. 159–176.
TODOROVIĆ J.
1972 Praistorijska Karaburma I, Nekropola mlađeg gvozdenog doba (Musej Grada Beograda Monografija, 3), Beograd.
TYNIEC A., ZOLL-ADAMIKOWA H.
1990 Stan i potrzeby badań nad wczesnośredniowiecznymi cmentarzyskami Małopolski, w: Z. Kurnatowska (red.),
Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce, Poznań – Wrocław – Warszawa, s. 212–223.
UJES D.
2002 Coins of the Macedonian Kingdom in the Interior of Balkans Their Inflow and Use in the Territory of the Scor-
disci, Histoire & Mesure, 17(3–4), s. 7–41.
VERDIN F., BARDOT X.
2007 Les puits de l’oppidum de l’Ermitage (Agen, Lot-et-Garonne), w: M. Vaginay, L. Izac-Lambert (red.), Les âges
du Fer dans le Sud-Ouest de la France. XXVIIIe colloque de l’AFEAF Toulouse, 20–23 mai 2004 (Aquitania. Supplé-
ment, 14[1]), Bordeaux, s. 237–257.
VERNARECCI A.
1897 Regione VI (Umbria), Notizie degli scavi di antichità communicate alla R. Accademia dei Lincei per ordine di S. E. Mi-
nistro della pubb. Istruzione, Anno 1897, s. 7.
VIDAL M.
1991 La vaisselle tardo-républicaine en bronze en Gaule du sud-ouest. Étude chronologique et jonction dans les
contextes clos, w: M. Feugère, C. Rolley (red.), La vaisselle tardo-républicaine en bronze, Actes de la table-ronde
CNRS organisée à Lattes du 26 au 28 avril 1990 par l’UPR 290 (Lattes) et le GDR 125 (Dijon), Dijon, s. 169–192.
VULPE A., CAPITANU V.
1971 Une tombe isolée de l’époque de Latene à Răcătău, Apulum, 9, s. 155–164.
WEGEWITZ W.
1984–1985 Bestattungen in importiertem Bronzegeschirr in den Urnen-friedhöfen der jüngeren vorrömischen Eisen-
und der älteren römischen Kaiserzeit im Gebiet beiderseits der Niederelbe, Hammaburg, N.F., 7, s. 69–132.
WIELOWIEJSKI J.
1960 Przemiany gospodarczo-społeczne u ludności południowej Polski w okresie późnolateńskim i rzymskim, Ma-
teriały Starożytne, 6, s. 7–426.
1985 Die spätkeltischen und römischen Bronzegefasse in Polen, Bericht der Römisch- Germanischen Kommission, 66,
s. 123–340.
1991 Chronologie und Zustrom von Bronzegefässen aus der späten römischen Republik nach Mitteleuropa, Acta
Archaeologica Carpathica, 30, s. 141–166.
WOLSKI K.
1952a Gródek w Pawłokomie nad Sanem, Z Otchłani Wieków, 21(4), s. 128–131.
1952b Osada i cmentarzysko we wsi Rzeplin w powiecie jarosławskim, Z Otchłani Wieków, 21(1), s. 28.
1953a Brązowe naczynie rzymskie z Przemyśla, Z Otchłani Wieków, 22(1), s. 23–25.
1953b Dubiecko nad Sanem, pow. Przemyśl, Z Otchłani Wieków, 22(1), s. 37.
1953c Siekierki krzemionkowskie z dorzecza średniego Sanu, Z Otchłani Wieków, 22(6), s. 239.
1953d Prace Oddziału Przemyskiego P.T.P., Z Otchłani Wieków, 22(1), s. 43.
1957 Inż. Kazimierz M. Osiński (14 XII 1883 – 4 II 1956), Rocznik Przemyski, 9, s. 240–243.
WOŹNIAK Z., POLESKA P.
1999 Zabytki typu jastorfskiego z zachodniej Małopolski, w: J. Andrzejowski (red.), Comhlan. Studia z archeologii
okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Europie Środkowej dedykowane Teresie Dąbrowskiej w 65. rocznicę urodzin,
Warszawa, s. 379–394.
ZOLL-ADAMIKOWA H.
1966 Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe Małopolski, cz. 1: Źródła (Prace Komisji Archeologicznej, 6).
ŻAKI A.
1958 Topografia wczesnośredniowiecznego Przemyśla. Preliminaria badawcze, Acta Archaeologica Carpathica, 1,
s. 75–98.
HABENT SUA FATA SITULAE – A BRONZE VESSEL FROM PRZEMYŚL-KAZANÓW
Summary
In 1939 in the suburbs of Przemyśl, a city located in south-east Poland, a bronze situla was found.
The article presents unclear circumstances of the vessel’s discovery. It is possible that the bucket was found in
a burial from late Pre-Roman Period. However, the context of the find is uncertain like information about locali-
zation. The situla from Przemyśl-Kazanów is very unique and shows signs of having being repaired many times
in antiquity. The early repair, rivets of equal size were used and the later repair was much less careful. These re-
pairs confirm the intensive use of the pail, and the diversity of reparations indicates that they were carried out in
different workshops or in different cultural environments. In the literature, the situlas of this type are referred to
as Roman imports, most often type E. 39–40. However, we believe that situla represents a type of bucket without
riveted handle attachments and we can interpret them like the product of Celtic-tradition workshops in Roman
provinces. It is possible that the vessel from Przemyśl-Kazanów had an iron hoop attached to the neck. Such pail
are known to be from western, central or south-eastern Europe and the closest analogy in Poland was found in
Zubowice, distr. Zamość. Both pails – from Zubowice and Przemyśl-Kazanów can certify the functioning of the
so-called Bastarnian route – from Prut and Siret rivers. This interesting relic combines the traditions of Celtic
workshops with the model of Italian situlas and still holds many secrets to this day.
Adresy autorów:
dr hab. Tomasz Bochnak, prof. UR
Instytut Archeologii, Uniwersytet Rzeszowski
ul. S. Moniuszki 10, 35-015 Rzeszów
e-mail: tbochnak@ur.edu.pl
orcid.org/0000-0002-0327-9575
mgr Zuzanna Opielowska-Nowak

zopielowska@gmail.com
orcid.org/0000-0002-0910-9358

06 Ze Swiata Dawnych Barbarzyncow Bochnaketall

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

06 Ze Swiata Dawnych Barbarzyncow Bochnaketall

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

„Habent sua fata situlae”

TOMASZ BOCHNAK (Rzeszów)

Wśród rozległych zainteresowań Profesora Henryka Machajewskiego ważne miejsce zaj-

korekt lub uściśleń. Wykażemy też, że brązowe naczynie z Przemyśla-Kazanowa najprawdopodobniej

Znalezisko to szybko trafiło do obiegu naukowego; już w 4–5 zeszycie (sierpień–październik)

Ryc. 2. Reprodukcja notatki z 252 numeru IKC z 1932 r., http://mbc.malopolska.pl/dlibra/publication?id=71788&tab=3

Obecnie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu nosi jego imię.

W dotychczasowej literaturze situla z Przemyśla-Kazanowa określana jest najczęściej jako naczy-

Uniwersytetu Badawczego z Moskwy (Vysšaâ škola ekonomiki, Nacional’nyj issledovatel’skij universitet).

uważa, że wspomniane okazy są importami, które napłynęły na ziemie południowo-wschodniej Pol-

ANTYCZNE ŹRÓDŁA PISANE

APPIAN, Wojny z Mitrydatesem

BOCHNAK T., OPIELOWSKA-NOWAK Z.

SIMONENKO A., MARCENKO I.I., LIMBERIS N.JU.

HABENT SUA FATA SITULAE – A BRONZE VESSEL FROM PRZEMYŚL-KAZANÓW

mgr Zuzanna Opielowska-Nowak

You might also like