ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS

FOLIA AR C H A EO LO G IC A 25, 2007

Teresa D brow ska

O RO ZPLA NO W A NIU CM ENTARZYSK KULTURY PR ZEW O R SK IEJ

Dziki badaniom wykopaliskowym prow adzonym w ostatnim pidzie-

sicioleciu doczekalim y si kilku cakowicie przebadanych cm entarzysk kul-
tury przew orskiej. D aje to nowe moliwoci poznaw cze i d o b re perspektywy
na przyszo, poniew a cm entarzyska kultury przew orskiej rzadk o przekra-
czaj liczb kilkuset grobw i przebadanie caoci, nic nastrczajce wikszych
problem w technicznych, m oe sta si staym naw ykiem badaw czym . Wiele
z tych w caoci przebadanych obiektw zostao w m inionych latach op ub li-
kow anych, co znacznie rozszerzyo dotychczasow e podstaw y w nioskow ania.
S to cm entarzyska z rnych terenw kultury przew orskiej ze lska, K u -
jaw , M azow sza i Polski rodkow ej, odkryte w Ciccierzynie, pow. K obuck,
Inow rocaw iu, stan. 58, N adkolu, pow. W grw, N icdanow ie, pow. Nidzica,
K am ieczyku, pow. W yszkw, K ruszy Zam kowej, pow. Inow rocaw , W arsza-
wie-W ilanowie i W esokach, pow. Kalisz (M a r t y n i a k , P a s t w i s k i , P a z d a
1997; C o f t a -B r o n i e w s k a , B e d n a r c z y k 1998; A n d r z e j o w s k i 1998; Z i e -
m l i s k a -O d o j o w a 1999; D b r o w s k a 1997; M a r c i n i a k 1957; D b r o w -
s c y 1967). N a niektrych cm entarzyskach przew orskich z K ujaw o d kryto te
budow le supow e i grodzenia kam ienne okrelane ja k o pozostaoci miejsc
sakraln y ch (K o k o w s k i 1989, s. 121-124; C o f t a -B r o n i e w s k a 1989,
s. 125-144, 156-160; C o f t a -B r o n i e w s k a , B e d n a r c z y k 1998, s. 91-92), co
m usiao m ie wpyw n a rozplanow anie nekropoli. Poniew a jed nak s to
sytuacje wyjtkowe, nic odnotow yw ane na innych terenach kultury przew ors-
kiej i dopiero anonsow ane, kwestii tych nie bd tu porusza.
O rozplanowaniu cmentarzysk przywyko si najczciej mwi przy
rozpatrywaniu chronologii obiektw - stratygrafia pozioma jest wtedy nie-
zwykle przydatna (por. np. H a c h m a n n 1951; 1961; M a r c i n i a k 1957
i inni). Jednak w niniejszym opracowaniu chc zwrci uwag na inny
aspekt tego zagadnienia - na sposb lub sposoby zagospodarowywania
przestrzeni przeznaczonej do grzebania zmarych. Sprawy te interesoway
mnie od dawna ( D b r o w s k a 1973, s. 520-522, ryc. 112; 1979; 1982; 1997,
s. 119-120, tabl. 185-186), teraz na podstawie liczniejszego m ateriau mog
do nich powrci.
 W wikszoci przypadkw cmentarzyska przeworskie, a zwaszcza tc
posadowione na terenie Polski zachodniej i rodkowej, to obiekty jedno-
kulturowe. Tylko na nielicznych spotyka si wczeniejsze groby kultury
pomorskiej, ale ich zwizek z pniejszymi przeworskimi uytkownikami
obiektu nie zawsze jest jasny (np. w Wymysowie - J a s n o s z 1952; por.
D b r o w s k a 1982, s. 284-285; 1988, s. 84-104). Z tego te terenu po-
chodz obiekty datow ane na cay czas trwania kultury przeworskiej, tj.
od modszego okresu przedrzymskiego po pny okres rzymski. Inna jest
sytuacja na wschodzie, gdzie kultura przeworska trwa krcej i mamy do
czynienia z porzucaniem cmentarzysk w fazie B2 lub B2/C1 lub z dal-
szym ich uytkowaniem przez now ludno kultury wiclbarskiej ( A n d -
r z e j o w s k i 1989). Oczywicie nad spraw przyczyn tej kontynuacji lub jej
braku, zwizanej z relacjami pomidzy nowo przyby ludnoci a daw-
nymi mieszkacami tych ziem, nie pora si tu zastanawia. Natom iast ze
wschodniej strefy kultury przeworskiej pochodzi niewtpliwie najwicej
w caoci przebadanych cmentarzysk i one stanowi bd podstaw wik-
szoci moich uwag.
Okres, w ktrym powstao najwicej nowych cmentarzysk to oczywi-
cie pocztki omawianej kultury, odpowiadajce w zalenoci od terenu
fazie A l lub A2 modszego okresu przedrzymskiego oraz schyek fazy BI
i faza B2, czasy wyranego wzrostu demograficznego ( K u r n a t o w s k i
1992, s. 77-79). Odstpstwa od tej chronologii tylko potwierdzaj te
reguy. Rozwj przestrzenny cmentarzysk kultury przeworskiej najlepiej
obserwowa na nekropolach z modszego okresu przedrzymskiego
i z wczesnego oraz z pocztkw pnego okresu wpyww rzymskich,
poniewa w okresie pniejszym jest to znacznie utrudnione z powodu
zmian w obrzdku pogrzebowym, zwizanych z porzucaniem jednostkowej
formy grobu.
G rupa ludzka grzebica swych zmarych na wsplnym cmentarzu nie
bya zbyt liczna i sdzi m ona, e skadaa si z paru wielopokole-
niowych rodzin, a dopiero wraz ze wzrostem demograficznym moe
z nieco wikszej wsplnoty. Tak wic wsplny cmentarz by zazwyczaj
uytkowany przez kilka, kilkanacie, a tylko wyjtkowo przez jeszcze
wicej pokole.
W rd nadajcych si do tego typu rozwaa cakowicie przebadanych,
m ao zniszczonych obiektw spotyka si dwa rodzaje cmentarzysk: stosun-
kowo niewielkie obiekty, uytkowane krtko w modszym okresie przed-
rzymskim (Warszawa-Wilanw, Krusz Zamkowa) lub od koca fazy BI
po faz B2/C1 (Nadkole), oraz nekropole trwajce znacznie duej, bo od
modszego okresu przedrzymskiego po wczesny okres rzymski (Ciecierzyn,
Niedanowo, Kamieczyk), a nawet po czasy jeszcze pniejsze, jak mona
to obserwowa w przypadku Zadowic czy Wymysowa ( K a s z e w s k a 1975;
D b r o w s k a 1988, s. 268, tam wczeniejsza literatura; J A s n o s z 1952, por.
take L i a n a 1970, tabl. VII, oraz D b r o w s k a 1982, s. 284). Pierwsze
trway wic ok. 100-150 lat, co odpowiada 5-8 pokoleniom, drugie 300
i wicej lat, suc nie mniej ni 15 pokoleniom.
W miar upywu czasu teren cmentarza rozrasta si stopniowo w jednym
lub w kilku kierunkach. Groby najmodsze sadowione byy przewanie na
jego skraju lub skrajach. Taki niezakcony rozwj przestrzenny obserwujemy
np. na krtkotrwaych cmentarzyskach w Warszawie-Wilanowie (ryc. 1),
Kruszy Zamkowej i czciowo w Nadkolu, na ktrych grzebano zmarych
nie duej ni 100-150 lat. Wszdzie tam obiekty najmodsze w zasadzie
znajduj si poza zasigiem terenu, na ktrym grzebano zmarych w fazie
lub fazach najstarszych.

0 10 m

Ryc. 1. W arszawa-W ilanw. Plan cmentarzyska. 1 - groby z fazy A l; 2 - z fazy A2; 3 - z fazy
A 3. W edug J. Marciniaka (1957), z modyfikacjami autorki
Abb. 1. Plan des Grberfeldes. 1 - Grber aus der Stufe A l; 2 - Grber aus der Stufe A2;
3 - Grber aus der Stufe A 3. Nach J. Marciniak (1957) mit M odifizierungen der Verfasserin
 To samo m ona zaobserwowa na niektrych dugotrwaych obiek-
tach, np. w Niedanowie na cmentarzysku kultury przeworskiej, liczcym
355 grobw datowanych od koca fazy A2 po pocztek (?) fazy B2b.
Przeworska cz cmentarzyska niedanowskiego m a bardzo czyteln stra-
tygrafi. Mniej jasna, najpewniej z racji trudnoci przy wydzielaniu faz
chronologii wzgldnej, jest planigrafia posadowionego w bezporednim
ssiedztwie cmentarzyska wielbarskiego, bdcego kontynuacj wczeniej-
szego, przeworskiego cmentarza. Najwczeniejsze groby ludnoci kultury
przeworskiej znajdujemy w czci rodkowo-wschodniej obiektu, skd roz-
szerzano teren grzebalny na pnoc i zachd. Groby najmodsze z po-
cztkw fazy B2b le cakowicie poza zasigiem grobw najstarszych
z fazy A2 i fazy A3 na poudniowych skrajach cmentarzyska. Nie stwier-
dzono te - poza jednym - przypadkw niszczenia grobw starszych
przez modsze pochwki (ryc. 2). Tylko ciaopalny grb 313 z fazy B2a,
usytuowany w poudniowej strefie cmentarza, wkopany zosta w nieco
wczeniejszy pochwek szkieletowy ( Z i e m l i n s k a - O d o j o w a 1999, s. 128,
tabl. 234-236).
Drugim obiektem o podobnej planigrafii jest cmentarzysko w Ciecierzynic.
Autorzy opracow ania wydzielili fazy chronologiczne nekropoli sukcesywnie
poszerzanej z pnocnego zachodu na poudniowy wschd. W czci pnoc-
nej znajduj si groby z fazy A l, na ich skrajach i midzy nimi usytuowane
s groby z faz A2 i A3, dalej na poudnie, jeszcze na skraju pochwkw
z fazy A3, zaczto grzeba zmarych w fazie BI. Dalsze groby z pocztkw
wczesnego okresu rzymskiego cign si ku poudniowemu wschodowi; wrd
nich znajduj si nieliczne, wyranie rozrzucone najpniejsze groby z fazy
B2a. Jedynym odstpstwem od tej reguy jest sygnalizowany w opracowaniu
przypadek odkrycia wczesnego grobu z fazy A l (grb 191), pooonego
w poudniowej czci cmentarzyska w otoczeniu grobw z fazy Bl. I tu
brak informacji o wkopywaniu grobw najpniejszych we wczesne (ryc. 3).
W Kamieczyku, gdzie rozkopano 396 grobw sytuacja jest nieco inna.
Najstarsze pochwki cigny si szerokim i do dugim pasem wzdu
pnocnego skraju obiektu, z pnocnego zachodu na poudniowy wschd.
W m iar upywu czasu cz ta bya powoli opuszczana, od fazy BI
zajmowano sukcesywnie tereny lece dalej na poudnie, gwnie na pou-
dniowym wschodzie. W fazie B2a poszerzono teren cm entarza o obszary
poudniowo-zachodnie, osigajc w zasadzie maksymalny zasig obiektu z tej
strony. W fazie B2b chowano zmarych ju nie tylko na poudniowych
skrajach cm entarza, ale i wzdu pnocnej granicy uytkowanej wwczas
nekropoli, co nie byo zbiene z pnocnym kracem caego cmentarzyska.
I na tej wanie niewielkiej czci, wsplnej dla wczesnych grobw z modszego
okresu przedrzymskiego i pniejszych z fazy B2, znajdujemy przypadki
wkopywania najpniejszych grobw (groby 77, 104, 176b, 178b, 212, 363)
 1
2
.
3
4
. 5
6 S

: #
- '
? '

Ryc. 2. N iedanow o, woj. warmiskie-mazurskie. Plan cmentarzyska. 1 groby z fazy A2; 2 groby z fazy A3; 3 - z fazy B2; 4 - pozostae groby
kultury przeworskiej z M OPR; 5 - groby kultury przeworskiej z W OR; 6 - groby kultury wielbarskiej. W edug W. Z ie m l i s k i e j - O d o j o w e j ( 1 9 9 9 ) ,
z m odyfikacjami autorki
Abb. 2. Plan des Grberfeldes. 1 - Grber aus der Stufe A2; 2 - Grber aus der Stufe A3; 3 - Grber aus der Stufe B2; 4 - sonstige Grber der
Przeworsk-Kultur; 5 - Grber der Przeworsk-Kultur; 6 - Grber der W ielbark-Kultur. N ach W . Z i e m l i s k a - O d o j o w a ( 1 9 9 9 ) m it M odifizierungen
der Verfasserin
Ryc. 3. Ciecierzyn, woj. opolskie. Plan cmentarzyska. 1 - groby z fazy A l; 2 - groby z fazy
A2; 3 - groby z fazy A3; 4 - z fazy BI; 5 - z fazy B2. W edug G . M a r t y n i a k ,
R. P a s t w i s k i e o o i S. P a zd y (1997), z modyfikacjam i autorki
Abb. 3. Plan des Grberfeldes. 1 - Grber aus der Stufe A l; 2 - Grber aus der Stufe A2;
3 - Grber aus der Stufe A3; 4 - Grber aus der Stufe B l; 5 - Grber aus der Stufe B2. Nach
G . M a r ty n ia k , R. P a stw i sk i, S.' P a zd a (1997) mit M odifizierungen der Verfasserin

w pochwki z modszego okresu przedrzymskiego (groby 75, 101, 176a, 208,

360) i z pocztkw okresu rzymskiego (grb 178a). Poza zasigiem tej
czci cmentarzyska znajdujemy groby z fazy B1/B2 oraz nieco pniejsze
(groby 15a, 324), wkopane w niewiele wczeniejsze groby z fazy BI (groby
15b, 319). Jednak najwicej przypadkw uszkodze jednego grobu przez
drugi zaobserwowano w centralnej czci cmentarzyska, co zakcao jego
ukad. Naley to tumaczy ponownym uytkowaniem najwczeniejszej czci
nekropoli, na ktrej nie grzebano zmarych od co najmniej 200 lat (ryc. 4).
Ryc. 4. K amieczyk, woj. mazowieckie. Plan cmentarzyska. 1 - groby z faz A2-A3; 2 - groby
z fazy B2; 3 - groby z fazy B2 wkopane we wczeniejsze pochw ki z faz A 2, A 2/A 3 i BI;
4 - groby z fazy B1/B2 i B2 wkopane w groby z fazy BI; 5 - zasig grobw z modszego
okresu przedrzymskiego; 6 - zasig grobw z fazy B2
Abb. 4. Plan des Grberfeldes. 1 - Grber aus den Stufen A2-A3; 2 - Grber aus der Stufe B2;
3 - Grber aus der Stufe B2, in die Bestattungen der Stufen A 2, A 2/A 3 und B l eingegraben
wurden; 5 - die Grenze der Grber aus der jngeren vorrmischen Eisenzeit; 6 - die Grenze
der Grber aus der Stufe B2

Podobn sytuacj obserwowa mona na czciowo zniszczonym cmentarzys-

ku w Karczewcu, pow. Wgrw, gdzie groby najwczeniejsze z fazy A2,
wikszo grobw z fazy BI i wszystkie groby z fazy B2 wystpiy obok
siebie w zachodniej czci stanowiska, a skraj poudniowy by najpewniej
zajty przez pochwki z fazy A3. W czci zachodniej odnotow ano te oba
przypadki wkopania w groby z fazy A2 znacznie pniejszych obiektw
z fazy B2 ( D b r o w s k a 1973, s. 521-522, ryc. 112). Przypadki wkopywania
grobw pnych lub najpniejszych w obiekty wczesne zauwaano take
i na innych, wyrywkowo badanych cmentarzyskach przeworskich, co przy-
czynio si do wysuwania sugestii o moliwoci datow ania cmentarzysk
z okresu wpyww rzymskich na podstawie niewielkich bada wykopa-
liskowych (N i e w g o w s k i 1972, s. 34-36).
Zaobserwowana w Kamieczyku i na innych stanowiskach sytuacja kae
si zastanowi nad przyczyn ponownego chowania zmarych po upywie
kilku stuleci w uywanej niegdy czci cmentarza. Kamieczyk jest z racji
penego przebadania dobrym obiektem dla tych docieka. Brak, po tak
znacznym upywie czasu, widocznych na powierzchni ladw mogi, ktre
na cmentarzyskach kultury przeworskiej nie byy oznaczane konstrukcjami
kamiennymi, a tylko, by moe, jakimi nasypami ziemnymi lub innymi
oznaczeniami z tworzyw organicznych, jest oczywisty. Jednak i w takich
przypadkach owe pow roty musiay by dodatkow o zwizane z ogranicze-
niem moliwoci dalszego poszerzania terenu grzebalnego. Mogy to by
nieuchwytne dzisiaj niedogodnoci, np. zalesienie ssiedniego obszaru czy
wiksze, nieistniejce obecnie spadki terenu, co przy upodobaniach do
zakadania cmentarzy mazowieckich na stosunkowo paskich miejscach byo
rwnie istotne. M g mie te pewne znaczenie charakter podglebia - prefe-
rowanie piaszczystych ach , czsto otoczonych mniej korzystnymi wir-
kowatymi, twardymi utworami.
Oprcz tych racjonalnych przyczyn mogy jeszcze istnie powody innego
rodzaju, zwizane np. z istnieniem witego krgu , wyznaczajcego teren
grzebalny. Trudno jednak przypuszcza, aby zaoyciele cmentarza mogli
z gry okreli zasig potrzebnego w przyszoci obszaru. Nieznane im
byy przecie przysze losy wsplnoty w skali kilku lub kilkunastu pokole,
zwaszcza zwizane z jej liczebnoci i czasem eksploatacji gospodarczej
pobliskiej ekumeny. Trzeba raczej przyj, e o rozplanowaniu i zasigu
nekropoli decydoway warunki terenowe, zgodnie z ktrymi obiekt by
wedle potrzeb poszerzany i rozbudowywany. Przy dugo uytkowanych
cmentarzach mogy si czciej zdarza przypadki wymuszonego powrotu
na miejsca dawniej opuszczone, podobnie jak to obserwujemy i dzisiaj.
Wtedy prawdopodobiestwo uszkodzenia starego, niewidocznego ju grobu
byo na pewno zwielokrotnione.
O tym, e wkopujcym si w dawny grb towarzyszya wiadomo tego
faktu wiadcz opisane ju kiedy uszkodzone groby z Kamieczyka, ktrych
zawarto wybrano i ponownie pieczoowicie woono do starego grobu.
Robiono to tak starannie, e w wypenisku jam y nie zauwaa si czsto
wkopu i tylko inwentarz pniejszego pochwka wskazuje na naruszenie
grobu (D b r o w s k a 1979). Jeszcze bardziej skomplikowan sytuacj od-
notow ano ostatnio na cmentarzysku w Oblinie, pow. Garwolin, gdzie jam a
grobu starszego z przeomu fazy A3/B1 zostaa przekopana i dopiero pod
ni, ju w calcu, odkryto modszy pochwek z fazy B2. O starannoci
/w izanych z tym poczyna wiadczy fak t zgrom adzenia wikszoci bardzo
licznych d arw w nalenych im zespoach: tylko jed n a z fibul, uam ek oseki
i szka z m odszego grobu z okresu wpyww rzym skich pozostay w wype-
nisku wyej posadow ionego, uszkodzonego grobu z fazy A3/B1, przez ktry
si przekopyw ano (CZARNECKA 1999).
Oczywicie w sytuacjach wkopania jednego grobu w drugi naley bra
pod uwag nic tylko moliwo przypadkowych uszkodze wynikych z racji
ponownego uytkowania starej czci cmentarza, ale i dziaa intencjonal-
nych, majcych na wzgldzie celowe umieszczenie zmarego obok grobu
przodka lub innego, wybitnego czonka rodu (CZARNECKA 1999, s. 165-177).
Cho za intencjonalne atwiej uzna te obiekty, w ktrych m amy do czynie-
nia z dwom a grobami chronologicznie sobie bliskimi, nie m ona wyklucza
i takiej moliwoci. Poniewa jednak na wielu nekropolach brak podobnych
uszkodze, a dotyczy to nie tylko krtkotrwaych cmentarzysk (np. War-
szawy-Wilanowa czy Kruszy Zamkowej), ale i obiektw duej uytkowanych
(np. Ciccicrzyna czy Nicdanowa), naley przyj, e zwyczaj grzebania osb
pniej zmarych we wczeniejszych grobach nic by regu. Doda te trzeba,
e wymienione wyej cmentarzyska to obiekty o bardzo czytelnej stratygrafii
poziomej, rozwijajce si bez zakce od czci najstarszej ku peryferiom.
Tak wizj stopniowego, czasowo-przcstrzennego rozwoju wielu cmen-
tarzysk kultury przeworskiej zaciemniaj zawarte w niektrych opracowa-
niach uwagi o istnieniu skupisk grobw oddzielanych pustymi przestrzeniami
- swego rodzaju kwater rodzinnych . Nad przeznaczeniem pustych przes-
trzeni midzy grobami - mniejszych lub wikszych placykw - zastanawiaa
si ostatnio K. CZARNECKA (1999, s. 168), prbujc je czy ze spra-
wowaniem bliej nieokrelonych obrzdw zwizanych z kultem zmarych.
W ypada tu doda korespondujc z tym ujciem obserwacj dotyczc
cmentarzyska w Niedanowie, gdzie wok grobu nr 200 pod krgiem ka-
miennym z pocztku okresu rzymskiego, a do koca uytkowania cmen-
tarza przeworskiego, tj. przez okoo 100 lat, pozostawiono woln przestrze
(Z i e m l i n s k a -O d o j o w a 1999, s. 126, tabl. 58). W literaturze spotyka si
te inne sugestie, przypisujce skupiska bogatych, chronologicznie zr-
nicowanych pochwkw najbardziej znaczcym rodzinom czy rodom. Byy
one wysuwane nie tylko w stosunku do omawianych obecnie cmentarzysk
przeworskich, ale i innych nekropoli z okresu rzymskiego (ostatnio por.
np. M a c h a j e w s k i 2001).
Sprbujmy zatem przyjrze si wydzielanym na niektrych cmentarzys-
kach skupiskom grobw. Zacz trzeba od stwierdzenia, e wyznaczenie
takiego skupiska, jego zasigu i liczby grobw jest zawsze trudne i obarczone
du doz subiektywizmu. Posu si tu najnowszymi propozycjami doty-
czcymi Ciecierzyna (ryc. 5). Groby z owych skupisk pochodz z rnych
faz chronologicznych, ale tylko wyjtkowo spotyka si skupiska, w ktrych
Ryc. 5. Ciecierzyn, woj. opolskie. Plan cmentarzyska z wydzielonymi, domniemanymi kwaterami
rodzinnymi. Wedug G . M a r t y n i a k , R. P a s t w i s k i e g o i S. P a z d y (1997)
Abb. 5 . Plan des Grberfeldes mit vermutlichen Familienquartieren. N ach G . M a r t y n i a k ,
R. P a s t w i s k i , S . P a z d a (1 9 9 7 )

znajduj si groby z wszystkich kolejnych lub prawie wszystkich okresw.

Skupisk takich brak zazwyczaj na cmentarzyskach stale poszerzanych o nowe
tereny, np. w Niedanowie czy Ciecierzynie. Na obu zasig grobw najwcze-
niejszych - bd to groby z fazy A l i A2-A3 - wyklucza si z zasigiem
grobw najpniejszych, z fazy B2 ( Z i e m l i s k a - O d o j o w a 1999,
tabl. C C X X X IV -CC X X X V I; M a r t y n i a k , P a s t w i s k i , P a z d a 1997,
ryc. 13). N a krcej uytkowanym cmentarzysku w N adkolu zasig grobw
z fazy Bl-B2a wyklucza si te z zasigiem pniejszych grobw z przeomu
wczesnego i pnego okresu rzymskiego ( A n d r z e j o w s k i 1998, rys. 11-12).
Owe kwatery rodzinne czytelne s wic tylko w pewnych, krtszych ni
funkcjonowanie caej nekropolii, okresach.
Take raczej innych wyjanie naley szuka dla pooonych obok (lub
wkopanych w siebie) znacznie odlegych w czasie grobw. T rudno byoby
sobie wyobrazi, aby np. w lecych na skraju cmentarzyska w Kamieczyku
grobach 208 i 212 z fazy A2/A3 i B2b pochowano po 200 latach, od chwili
zoenia do ziemi poprzedniej osoby, kogo jej bliskiego (D B R O W S K A 1997,
tabl. CX II, 212, 216, CIX, 208, CX, 209).
To samo dotyczy najpewniej niewielkich czci cmentarzysk, na ktrych
wystpuj groby ze wszystkich faz uytkowania nekropoli, jak m a to miejsce
np. w Kamieczyku. Odkryto tam, w sabo wydzielajcym si skupisku,
pochwki datowane od fazy A2 po faz B2/C1. D oda trzeba, e tylko
jeden z tych grobw pochodzi z fazy BI (grb 178a), brak te byo bliskich
czasowo pochwkw z przeomu faz B1/B2; najliczniej reprezentowane byy
groby najwczeniejsze (A2-A3) i najpniejsze (B2-B2/C1). Wysunam ju
wyej koncepcj, e moe to by wynikiem ponownego grzebania zmarych
w dawnej czci cmentarza. Jest to tym bardziej prawdopodobne, e ta
domniemana kwatera rodzinna , zaoona w fazie A2, powstaaby na skraju
wczesnego cmentarza, w pewnym oddaleniu od pozostaych grobw (ryc. 6).
N atom iast cmentarzyskiem, na ktrym groby z kolejnych faz, od A3 po B2,
pooone s obok siebie, jest Oblin, ale tam maksymalny zasig nekropoli
wyznaczay ju groby najwczeniejsze i teren cm entarza nie ulega adnym
dalszym zmianom (inf. dr K. Czarneckiej).
Podobne trudnoci rysuj si przy prbach wydzielenia na poszczeglnych
cmentarzyskach najstarszego czy najstarszych grobw, poniewa nie sposb
dokadnie ustali, czy wszystkie zespoy datowane na t sam faz s sobie
rzeczywicie wspczesne. Nie wiadomo wic, czy groby od siebie wyranie
oddalone, a pochodzce z tej samej fazy, to zacztek owych kwater rodzin-
nych , czy te s to pochwki kolejno zmarych czonkw wsplnoty, grzeba-
nych z nieznanych nam przyczyn w pewnym oddaleniu. N a tak moliwo
wskazuje plan cmentarzyska w Ciecierzynie, gdzie wspomniany ju jeden
z wczesnych grobw z fazy A l (grb 191), odkryty w znacznej odlegoci od
innych tak datowanych pochwkw, dugo pozostawa w penej od nich izolacji.
Dopiero po ponad 100 latach, w miar rozrastania si cmentarza, otoczyy go
groby z fazy BI i B2a (ryc. 3). Trudno sobie wyobrazi, aby sprawa kwater
rodzinnych na cmentarzyskach kultury przeworskiej m oga by ostatecznie
rozwizana za pom oc metod archeologicznych. Wice oka si, by moe,
przysze badania szcztkw kostnych wyrniajce spokrewnionych osobnikw.
Wydaje si, e pozyskiwanie nowej przestrzeni odbywao si w najprostszy
z moliwych sposobw - poprzez sukcesywne poszerzanie terenu w jednym
lub w kilku kierunkach. Nie przeczy temu planigrafia tych nekropoli, na
ktrych wydzielono kwatery rodzinne , poniewa grzebano na nich zmarych
Ryc. 6. Kam ieczyk, woj. m azowieckie. Skupisko grobw z faz A 2-B 2b na tle pozostaych
pochw kw . 1 - groby z fazy A2; 2 - groby z fazy A3; 3 - groby z faz Bl-B 2a; 4 - groby
z fazy B2b; 5 - groby z fazy B2/C1; 6 - inne groby; 7 - zasig cmentarza w fazie A2;
8 - zasig cmentarza w fazie A3; 9 - zasig cmentarza w fazach B2b-B2/C l
Abb. 6. K onzentration der Grber aus den Stufen A2-B2b und sonstige Bestattungen. 1 - G r-
ber aus der Stufe A2; 2 - Grber aus der Stufe A3; 3 - Grber aus den Stufen Bl-B2a;
4 - Grber aus der Stufe B2b; 5 - Grber aus der Stufe B2/C1; 6 - andere Grber;
7 - Grberfeld in der Stufe A3; 8 - Grberfeld in den Stufen B2b-B2/C l

tylko przez pewien czas, co nie naruszao oglnej struktury przestrzennej

caego obiektu. Natomiast do jej zakce dochodzio w przypadkach powro-
tu na star cz cmentarza, co mona te obserwowa wspczenie. Na
takie moliwoci wskazuje przede wszystkim analiza rozplanowania cmenta-
rzyska w Kamieczyku, a take i wyrywkowe dane z innych, czciowo pozna-
nych obiektw, na ktrych w groby najwczeniejsze wkopywane byy poch-
wki znacznie pniejsze, a czsto najpniejsze. Jak ju wspominaam, trudno
sobie wyobrazi, aby teren przyszego cmentarza, uytkowanego nastpnie
przez parset lat, mg by z gry wytyczony ju w momencie przygotowa
do pierwszego pogrzebu. Pojcie sacrum zwizane z rodow nekropol musia-
o oczywicie towarzyszy wspczesnym nie tylko w czasie pogrzebw
i innych obrzdw zwizanych z kultem zmarych, ale i istnie stale w ich
wiadomoci. Dotyczyo ono najpewniej nie tylko uywanego wwczas
terenu, ale i wczeniejszych czci cmentarza z jeszcze widocznymi grobami,
a nawet z dawnym jego zasigiem zachowanym ju tylko w pamici
wsplnoty.

LITERATURA

An J.
d r z e io w s k i
1989 Zagadnienie kontynuacji cm entarzysk we wschodniej strefie kultury przeworskiej.
[w:] Kultura wielbarska w m odszym okresie rzym skim , t. 2. Lublin, s. 102-125.
1998 Nadkole 2. A C em etery o f the Przeworsk Culture in Eastern Poland. M onumenta
A rchaeologica Barbarica 5. Krakw.
Co ft a -B r o n ie w s k a A.
1989 Sanktuarium cmentarne z pnego okresu lateskiego, [w:] M iejsce pradziejowych
i redniowiecznych p ra ktyk kultowych tv K ruszy Zam kowej, wojewdztwo bydgoskie,
stanow isko 13. Pozna, s. 125-160.
C o f t a -B r o n i e w s k a A ., B e d n a r c z y k J.
1998 M iejsce obrzdowe z doby neolitu i schyku staroytnoci tv Inowrocawiu,
st. 58. Pozna.
Cza r necka K.
1999 O pozornej niezgodnoci stratygraficznej. D w a ciekawe groby z cm entarzyska kultury
przew orskiej w Oblinie, pow. garwoliski. [w:] Comhlan. Studia z archeologii okresu
przedrzym skiego i rzym skiego w Europie rodkowej dedykowane Teresie Dbrowskiej
w 65. rocznic urodzin. Warszawa, s. 165-177.
D br o w sc y I. i K .
1967 C m entarzysko z okresw pnolateskiego i wpyww rzym skich w Wesokach, pow.
Kalisz. Wrocaw.
D br o w sk a T.
1973 C m entarzysko kultury przew orskiej w Karczewcu, pow. Wgrw. M ateriay Staroytne
i W czesnoredniowieczne 2, s. 383-531.
1979 O pozornej niezgodnoci chronologicznej inwentarzy niektrych grobw kultury przew or-
skiej. W iadom oci Archeologiczne 44, s. 144-154.
1982 Zagadnienie cigoci uytkowania cm entarzysk w okresie przedrzym skim . [w:] Prze-
m iany ludnociowe i kulturowe I tysiclecia p.n.e. na ziemiach m idzy Odr a Dnieprem.
W rocaw, s. 281-291.
1988 Wczesne f a z y kultury przew orskiej (chronologia - zasig - pow izan ia). Warszawa.
1997 Kam ieczyk. Ein Grberfeld der Przeworsk-Kultur in Ostmasowien. M onum enta A r-
chaeologica Barbarica 4. Krakw.
Ha chma n n R.
1951 D as Grberfeld von Rondsen (R z d z), Kreis Graudenz (G rudzidz) und die Chronologie
der Sptlatenezeit im stliches Mitteleuropa. Archaeologia Geographica 1, s. 76-96.
1961 D ie Chronologie der jngeren vorrmischen Eisenzeit. Studien zum Stan d der For-
schung im nrdlichen M itteleuropa und in Skandinavien. Bericht der Rm isch-Ger-
m anischen K om m ission 41, s. 1-276.
Ja sn o sz S.
1952 C m entarzysko z okresu pno/ateskiego i rzym skiego w W ym yslowie, pow. Gosty.
Fontes Archaeologici Posnanienses 2, s. 1-282.
R a s z e w s k a E.
1975 W ielookresowe cm entarzysko ciaopalne w Zadowicach, pow. Kalisz. Sprawozdania
A rcheologiczne 27, s. 141-164.
Koko w ski A.
1989 M iejsce p raktyk aobnych ze schyku staroytnoci. Strefa sepulkralna z pnego
podokresu lateskiego, [w:] Miejsce pradziejowych i redniowiecznych praktyk kultowych
w K ruszy Zam kowej, wojewdztwo bydgoskie, stanowisko 13. Pozna, s. 65-124.
K ur na t ow ski S.
1992 Zaludnienie ziem polskich m idzy X III w. p.n.e. a IV w. n.e. - m ateriay rdowe,
prba oceny. Warszawa.
L ia na T.
1970 Chronologia wzgldna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzym skim . Wiadomoci
Archeologiczne 35, s. 429-487.
Ma c h a je w s k i H.
2001 W ygoda. Ein Grberfeld der Oksywie-Kutur in Westpommern. M onum enla Archaeo-
logica Barbarica 9. Warszawa.
M a r c in ia k J.
1957 Cm entarzysko ciaopalne z okresu pno/ateskiego w Wilanowie kolo Warszawy.
M ateriay Staroytne 2, s. 7-174.
M a r t y n ia k G ., P a s t w i s k i R ., P a zda S.
1997 Cmentarzysko kultury przeworskiej w Ciecierzynie, gmina Byczyna, woj. opolskie. Wrocaw.
N ie w g o w sk i A.
1972 M azow sze na przeom ie er. Wrocaw.
Z ie m l i s k a -O d o jo w a W.
1999 Niedanowo. Ein Grberfeld der Przeworsk- und Wielbark-Kultur in Nordmasowien.
M onum enta Archaeologica Barbarica 6. Krakw.

prof. dr. hab. Teresa Dbrowska

Pastwowe M uzeum Archeologiczne
ul. D uga 52
PL - 00-241 Warszawa

T eresa D b r o w sk a

BER DIE H O R IZ O N TA L E STRATIGRAPH IE DER GRBERFELDER

DER PRZEW ORSK-KULTUR
Zusammenfassung

ln den letzten 50 Jahren sind einige vollstndig ausgegrabene Grberfelder verffentlicht

worden, besonders aus der O stzone der Przeworsk-Kultur. D ie m eisten wurden in den Stufen
A l und A 2 bzw. in der Zeit des demographischen Anstiegs gegrndet, d. h. am Ausgang der
Stufe B l und in der Stufe B2. Eine Bevlkerungsgruppe, die einen Friedhof whrend einiger
Generationen, selten lnger, belegte, war nicht gross und bestand vermutlich aus einigen
Familien, erst mit dem demographischen Zuwachs aus einer grsseren Gem einschaft.
 Es sind zwei Typen von Nekropolen zu unterscheiden: relativ kleine und kurz belegte, die
nur aus der jngeren vorrmischcn Eisenzeit (W arszawa-W ilanw, Krusz Zam kowa) oder aus
der Zeit von der Stufe B l bis B2/C1 (Nadkole) bekannt sind, und solche, die von der jngeren
vorrmischen Eisenzeit bis zur frhen Kaiserzeit (Ciecierzyn, N icdanow o, Kamieczyk) oder
noch lnger (Zadowice, W ym ysowo) belegt wurden. D ie Belegunsgszeit der erstgenannten
umfasste etwa 100-150 Jahre, was 5-8 Generationen entspricht, whrend in den anderen ber
300 Jahre, d. h. whrend mindestens 15 Generationen beigesetzt wurde.
M it der Zeit verbreitete sich das Areal eines Grberfeldes in einer bzw. einigen Richtungen.
D ie jngsten Bestattungen befanden sich meistens am Rand der Nekropole, wie in den
kurzbelegten Pltzen in W arszawa-W ilanw, Krusz Zam kowa und teilweise in N adkole, aber
auch in N iedanow o und Ciecierzyn, w o ber mehrere G enerationen bestattet wurde.
In Kamieczyk, w o 396 Grber ausgegraben wurden, liegen im Nordteil die frhen
Bestattungen aus der jngeren vorrmischen Eisenzeit und die sptesten aus der Stufe B2
nebeneinander. Hier wurden relativ die jngsten Grber in die lteren cingetieft, was auf die
W iederbelcgung dieses Teiles nach etwa 200 Jahren hinweist. N ach so langer Zeit gab es sicher
keine kleinen Erdhgcl oder andere organische Markierungen mehr (Steinsetzungen waren in
der Przcworsk-Kultur nicht blich). D as Areal der N ekropole muss demnach irgendwie
beschrnkt gewesen sein, oder ist es zu vermuten, dass die Bestattungsflche sakral abgegrenzt
war. Zutreffender ist es anzunehmen, dass die Gelndebedingungen eine cbtscheidende Rolle
dabei spielten.
D ie M enschen, die ltere Bestattungen gestrt haben, waren sich dessen vllig bewusst,
wofr in Kamieczyk die zusammen mit einem neuen Grab wieder sehr sorgfltig deponierten
lteren Ausstattungen und K nochen sprechen. In Oblin wurde die Grube eines Grabes aus der
Stufe A3/B1 bis zum gewachesenen Boden durchgegraben und erst darunter eine Bestattung
aus der Stufe B2 plaziert. Es handelt sich hier nicht nur um die Strungen innerhalb des
lteren Teiles der Nekropole, sondern vielleicht um die Absicht, einen Verstorbenen bei seinem
Ahnen bzw. einem anderen, sozial hochstehenden Sippenmitglied beizusetzen.
Nur selten, z. B. in Ciecierzyn und Nadkole, kom m en die K onzentrationen von Grbern
aus allen oder fast allen Belegungsphasen vor. In den Familienquartieren wurden die Verstor-
benen also nur whrend bestimmter Belegungsperioden beigesetzt.
Ebenso ist es schwierig, eine oder einige lteste Bestattungen festzustellen, da wir nicht
genau wissen, ob alle in dieselbe Stufe datierten G rabkomplexe tatschlich zeitgleich sind.
Unsicher bleibt, ob voneinander entfernte Grber aus derselben Stufe die Familienquartiere
begrndeten oder sie aus uns unbekannten Grnden weit voneinander entfernt angelegt wurden.
U m ein neues Areal der N ekropole zu gewinnen, blieb hchstwahrscheinlich die einfachste
Lsung die stndige Vergrsserung in eine oder einige Richtungen. Dafr spricht auch die
horizontale Stratigraphie der Nekropolen mit Familienquartieren, in denen nur eine Zeitlang
die Toten bestattet wurden, was die Struktur des ganzen Objektes nicht strte. Dagegen
entstanden die Strungen, wenn man in den alten Teil der N ekropole zurckkehrte, wofr die
horizontale Stratigraphie in Kamieczyk sowie in eingen anderen, nicht so gut untersuchten
Grberfeldern spricht.
Es ist schwer vorstellbar, dass das ganze Areal eines zuknftigen, ber Jahrhunderte
belegten Friedhofs, von Anfang an, mit der ersten Beisetzung, bestimmt wurde. Offensichtlich
muss der Begriff Sacrum in Bezug auf die Sippennekropole immer im Bewusstsein der
M enschen anwesend gewesen sein und umfasste nicht nur das dam als benutzte Areal, sondern
auch die lteren Teile mit noch sichtbaren und nicht mehr sichtbaren Grbern.