Dokumentacja Archiwalna Osady Z Wczesnej

Jarosław Kopiasz
Dokumentacja archiwalna osady z wczesnej

epoki żelaza na stanowisku 4 w Biskupinie
i jej cyfrowa integracja
Archive documentation of the settlement from the Early Iron Age

on site 4 in Biskupin and its digital integration
Rozpoczynając omawianie problematyki doku- 2000, s. 142; Balcer 2005, s. 103 i n., 118; Piotrow-
mentacji archiwalnej ze stan. 4 w Biskupinie nale- ska 2004, s. 138; 2008, s. 15, 19).
ży zaznaczyć, że w artykule zaakcentowane zosta-
ną głównie kwestie związane z dokumentacją ry- I. CHARAKTERYSTYKA
sunkową i fotograficzną. Poruszona zostanie też
STANOWISKA
tematyka organizacji i metodyki badań, gdyż oby-
dwa czynniki miały wpływ na sposób dokumen- Stanowisko 4 w Biskupinie położone jest na
towania odkrytych reliktów osadnictwa z wczes- półwyspie o powierzchni około 21/4 ha (ryc. 1), któ-
nej epoki żelaza. Zamieszczony na płycie CD cy- rego brzegi oblewają wody Jeziora Biskupińskiego
frowy plan stanowiska (ryc. CD-1) powstał w opar- (Kostrzewski 1936, s. 2, tabl. II ab). Jezioro to sta-
ciu o archiwalne ryciny1, którymi dysponuje nowi element łańcucha akwenów zasilanych rzeką
Muzeum Archeologiczne w Biskupinie. Plan ten Gąsawką, lewego dopływu Noteci. Obszar najbliż-
odzwierciedla obecny etap integracji cyfrowej szego otoczenia półwyspu ma postać rynny, która
dokumentacji obrazującej osadnictwo z wcze- uformowana została wskutek wypłukiwania osa-
snej epoki żelaza w Biskupinie i w przyszłości dów wysoczyzny morenowej przez wody topnieją-
będzie sukcesywnie uzupełniany. Digitalizacja cego lodowca (Nowaczyk 1991, s. 19 i n.; Niewia-
i integracja dokumentacji ze stan. 4 w Biskupinie rowski, Sinkiewicz 1995, s. 11, ryc. 1; Niewiarow-
zapewne spełniać będzie część z postulatów śro- ski 2009, s. 37, 42, ryc. 1, 2).
dowiska naukowego, które krytycznie odnosi się Cechą charakterystyczną osiedla obronnego
do stanu opracowania źródłowego omawianej w Biskupinie jest regularna i zwarta zabudowa
osady2 (Śmigielski 1991, s. 26 i n., 32; Mierzwiński jego wnętrza, wykazująca dążenie budowniczych
do optymalnego wykorzystania powierzchni
1 Ze względu na niepełny i zróżnicowany jakościowo zbiór (ryc. 2, ryc. CD-1). Główną arterię komunikacyj-
rzutów poziomych niezbędne stało się sięgnięcie do uzupeł-
ną stanowiła ulica okrężna usytuowana wzdłuż
niających dokumentację rysunkową źródeł, którymi są: foto-
grafie (w tym fotografie rycin w skali 1:10), Dziennik Polowy wału, po jego wewnętrznej stronie. Ulica ta łączy-
i literatura naukowa, w tym głównie artykuły o charakterze ła ulice poprzeczne, przy których w rzędach usy-
sprawozdawczym. Stanowią one często istotne źródło wypeł-
niające brak odpowiedniej dokumentacji źródłowej.
tuowane były domostwa, charakteryzujące się
2 Jedyną komplementarną publikacją powstałą po zakoń-
czeniu badań w Biskupinie było opracowanie monograficz-

ne wyrobów z kości i poroża (Drzewicz 2004). Niedostatki Równie boleśnie jest odczuwany brak wyczerpujących opra-
w opracowaniach monograficznych ze stan. 4 w Biskupinie cowań poruszających zagadnienia osadnictwa wczesnego
dotyczą nie tylko osiedla obronnego kultury łużyckiej. średniowiecza (Kurnatowska 2010, s. 135, 137).
53
Jarosław Kopiasz
Ryc. 1. Biskupin, stan. 4.

Zdjęcie z balonu wykonane
w 1938 roku (Archiwum
Muzeum Archeologicznego
w Biskupinie)
Fig. 1 Biskupin, site 4.

Photograph taken from
a balloon in 1938 (Archives
of the Archaeological
Museum in Biskupin)
zunifikowanymi rozwiązaniami konstrukcyjny-

mi, zbliżonymi rozmiarami i powtarzalnym sche-
matem rozplanowania wnętrza (Rajewski 1950b,
s. 244, 258–268, ryc. 1, 26–28, 31, 32; Żurowski
1950, s. 294 i n., 347, 349–352, ryc. 2; Niesio-
łowska-Wędzka 1974, s. 125–127; Grossman
2006, s. 97, 99, 103–111, 117, ryc. 3). Wzdłuż uli-
cy okrężnej wzniesiono wał o konstrukcji skrzy-
niowej, który od strony zewnętrznej otoczony był
falochronem złożonym z rzędów skośnie wbi-
tych w dno jeziora bierwion. W okresie istnienia
Ryc. 2. Biskupin, stan. 4. Zdjęcie z balonu ukazujące

centralną i północną część stanowiska z reliktami
falochronu, wałów, ulicy okrężnej, dróg poprzecznych
i domostw (Archiwum Muzeum Archeologicznego
w Biskupinie)
Fig. 2. Biskupin, site 4. Photograph taken from

a balloon showing the central and north part of the
site with relics of the breakwater, ramparts, ring road,
transverse roads and rows of huts (Archives of the
Archaeological Museum in Biskupin)
54
Dokumentacja archiwalna osady z wczesnej epoki żelaza na stanowisku 4 w Biskupinie i jej cyfrowa integracja
starszego osiedla pierwotny

wał na odcinku północnym
i północno-wschodnim zo-
stał zniszczony i zastąpiono
go młodszym. Młodszy wał
starszego osiedla usytuowa-
ny był równolegle do zglisz-
czy starszego wału, po jego
wewnętrznej stronie (ryc. 3,
CD-1). Najbardziej narażony
na oddziaływanie fal jeziora
odcinek wału zabezpieczony
był tzw. łamaczem kry. Kon-
strukcję tę tworzyły poje-
dyncze, skośnie wbite w dno
jeziora bierwiona, usytuo- Ryc. 3. Biskupin, stan. 4. Północno-wschodni fragment osady. Widok od
wane w pewnym oddaleniu strony wschodniej na relikty trzech rzędów wałów grodu z fazy starszej
od północno-zachodniego i młodszej. W pobliżu falochronu widoczny jest fragment pomostu
odcinka falochronu3 (Rajew- (Archiwum Muzeum Archeologicznego w Biskupinie)
ski 1950b, s. 244–253, ryc. 7, Fig. 3. Biskupin, site 4. North-eastern fragment of the settlement. View from
13 –18, 43– 45; Żu rowski the eastern side on relics of three rows of ramparts of the older and younger
1950, s. 300–303, ryc. 8–15; fortified settlement. In the vicinity of the breakwater fragment of the pier
is visible. (Archives of the Archaeological Museum in Biskupin)
Grossman 2006, s. 97, 99,
101, ryc. 4–6, 8). Do wnętrza
starszego grodu prowadził ze stałego lądu drew- obecność dwóch konstrukcji funkcjonujących
niany pomost (ryc. CD-1). W czasie funkcjonowa- w okresie istnienia grodu fazy starszej: pomostu łą-
nia młodszego grodu zastąpiono go nowym po- czącego osiedle ze stałym lądem oraz odcinka fa-
mostem, który na zbadanym odcinku przebiegał lochronu usytuowanego w pobliżu południowego
od grodu w kierunku południowo-wschodnim, fragmentu wału (Rajewski 1939, s. 42 i n.; Żurowski
równolegle do wału (ryc. 4, CD-1). Konstrukcja ta 1950, s. 296).
osłonięta była od strony południowo-zachodniej Następujące z początkiem wczesnej epoki żela-
palisadą (Rajewski 1950b, s. 249, 269 i n., ryc. 12, za niekorzystne zmiany klimatyczne wpłynęły na
38–41; Żurowski 1950, s. 297 i n., ryc. 6, 7). Od- stopniowe podwyższanie się lustra wody w Jezio-
cinki pomostu odkryto także we wschodniej, rze Biskupińskim (Kostrzewski 1936, s. 6, 13;
południowo -wschodniej i północno -wschodniej 1938b, s. 24; Nowaczyk 2005, s. 151; Niewiarow-
partii stanowiska (ryc. 3, 13, 30). Konstrukcja ta ski 1995, s. 225 i n., ryc. 3; 2009, s. 46, 55, ryc. 4;
przylegała do zewnętrznej strony falochronu (Ra- Grossman 2006, s. 116). Gród z fazy młodszej
jewski 1950b, s. 247, ryc. 9, 10; Żurowski 1950, wzniesiono w okresie podwyższania się poziomu
ryc. 63). wody w Jeziorze Biskupińskim. Relikty młodsze-
Osiedle obronne z wczesnej epoki żelaza założo- go grodu zalegały na warstwie przykrywającej
no na wyspie, która od strony południowej oddzie- zgliszcza starszego osiedla obronnego. Szczegól-
lona była od stałego lądu wąskim, płytkim przesmy- nie dobrze widoczne są skutki tych procesów hy-
kiem Jeziora Biskupińskiego. Na ten fakt wskazuje drogicznych w niższej, północnej partii półwy-
spu, gdzie zaobserwować można nakładające się
3 Według Zdzisława Rajewskiego odkryte pozostałości tzw. na siebie paleniska, ulice, podłogi domostw (Ko-
łamacza kry należy łączyć z funkcjonowaniem „drugiej fazy strzewski 1936, s. 13, ryc. 6, tabl. XVI b, XX ab;
osiedla starszego” z wczesnej epoki żelaza. W miejscu tym
wcześniej istniał najstarszy wał grodu z wczesnej epoki żela- Rajewski 1950b, ryc. 31; Grossman 2006, ryc. 11,
za (Rajewski 1950a, s. 246). 16, 20).
55
Jarosław Kopiasz
Młodsze osiedle obronne z wczesnej epoki żelaza le te pochodzą z młodszego osiedla obronnego
w zasadzie nawiązywało rozplanowaniem ulic i do- (Rajewski 1950b, s. 262, 274 i n., 277, ryc. 34,
mostw do planu grodu z fazy starszej. Wewnętrzna 48–51).
powierzchnia grodu uległa jednak zmniejszeniu na W niektórych miejscach ponad nawarstwienia-
skutek wzniesienia najmłodszego wału po we- mi młodszego osiedla odkryto relikty odseparo-
wnętrznej stronie rozsypiska wału starszego (Rajew- wanych od siebie niewielkich, prostokątnych bu-
ski 1950b, s. 281). Stwierdzono również, że w czasie dowli, które tworzyły otwartą osadę. Relikty te
funkcjonowania grodu z fazy młodszej zmniejszyła stanowiły ostatni etap zasiedlenia obszaru sta-
się również powierzchnia domostw. W młodszym nowiska we wczesnej epoce żelaza (Kostrzewski
osiedlu obronnym przestrzeń pomiędzy domostwa- 1936, s. 13, tabl. IV, XII a; Rajewski 1958, s. 11, 21;
mi usytuowanymi w jednym rzędzie nie zawsze Grossman 2006, s. 105, ryc. 10).
przeznaczona była pod zabudowę. Dlatego też na- Analizy dendrochronologiczne wykazały, że
leży przyjąć, że w osiedlu obronnym z młodszej drewno użyte do budowy osiedla obronnego z fazy
fazy istniało mniej budynków mieszkalnych niż starszej (?) zostało ścięte w latach 747–722 p.n.e.
w fazie pierwszej. Oprócz typowych dla starszego Datowanie to potwierdziły badania wykonane me-
i młodszego osiedla budowli z wyodrębnionym todą 14C, w których wyniku uzyskano datę 750±
przedsionkiem natrafiono w Biskupinie na kilka ±30 BC (Ważny 1993, s. 5; 1999, s. 305; Niewia-
znacznie mniejszych konstrukcji, którym przy- rowski 1995, s. 225; Zajączkowski 1995, s. 80 i n;
pisuje się funkcje wyłącznie gospodarcze. Budow- Grossman 2006, s. 92). Najnowsze badania dend-

Fragment pomostu wiodącego
do grodu z fazy młodszej.
Widok od strony południowo-
wschodniej Po lewej stronie
pomostu rzędy słupów
(Archiwum Muzeum
Archeologicznego w Biskupinie)
Fig. 4. Biskupin, site 4. Fragment

of the pier leading into the
younger fortified settlement.
View from the south-eastern
side. On the left of the pier rows
of palisade is visible (Archives
of the Archaeological Museum
in Biskupin)
56
rochronologiczne rozszerzyły przedział czasowy, narodowości niemieckiej (Schleiff 1944, s. 111 i n.;
w którym dokonano ścinki drzew. Ustalono, że Piotrowski 1991, s. 92; 2005b, s. 187; Piotrowska
drewno użyte do budowy osiedla było pozyskiwa- 2004, s. 119).
ne w latach 750–708 p.n.e. Sekwencja datowań Okres powojenny w historii badań w Biskupinie
potwierdziła wcześniejsze ustalenia dotyczące naj- zapisał się jako czas wielu zmian organizacyjnych.
większej intensywności prac związanych z pozy- Wykopaliska w Biskupinie po drugiej wojnie świa-
skiwaniem drewna. Większa część surowca pocho- towej zainicjował w 1946 roku Instytut Badań Sta-
dzi z drzew, które ścięto w latach 739–736 p.n.e. rożytności Słowiańskich przy Uniwersytecie Po-
(Ważny 2009, s. 66, 72; Zajączkowski 2009, s. 22; znańskim, któremu podlegała Ekspedycja Bisku-
Grossman 2013, s. 753). Schyłek osadnictwa spo- pińska. Podobnie jak w okresie przedwojennym
łeczności „łużyckiej” na omawianym stanowisku pracami początkowo kierowali Józef Kostrzewski
datuje „czuły” chronologicznie skarb przedmio- i Zdzisław Rajewski (Piotrowski 1991, s. 93; 2006,
tów żelaznych (Rajewski 1965, s. 74). Znalezisko to s. 220; Piotrowska 1999, s. 19; 2004, s. 120; Taba-
należy funkcjonalnie wiązać z osadą otwartą po- czyński 2005, s. 57; Zajączkowski 2005, s. 300).
wstałą na zgliszczach osiedla obronnego z fazy Z inicjatywy Zdzisława Rajewskiego w 1950 roku
młodszej (Rajewski 1958, s. 14). Według eksperty- powstało w Biskupinie muzeum (Rajewski 1956,
zy Wojciecha Blajera (2008) zespół ten należy da- s. 228). W latach 1951–1953 patronat nad bada-
tować najpóźniej na pierwszą połowę VI w. lub niami w Biskupinie przejęło Kierownictwo Badań
VII w. p.n.e., czyli schyłek okresu Ha C lub prze- nad Początkami Państwa Polskiego, a następnie
łom Ha C i Ha D. (Zajączkowski 2009, s. 22; Ko- Instytut Historii Kultury Materialnej PAN. W tym
piasz 2010, s. 234). czasie w Biskupinie umiejscowiono Stację Arche-
ologiczną w ramach IHKM (Malinowski 2005,
II. HISTORIA BADAŃ s. 86).
Z inicjatywy Zdzisława Rajewskiego zorganizo-
Początkowo, w latach 1934–1939, badania w Bi- wano w Biskupinie w latach 1951–1956, 1960 Ar-
skupinie (ryc. 5) prowadzone były z ramienia Insty- cheologiczne Obozy Szkoleniowe4. Zajęcia prowa-
tutu Prehistorycznego Uniwersytetu w Poznaniu dzone były pod kuratelą Państwowego Muzeum
i Działu Przedhistorycznego Muzeum Wielkopol- Archeologicznego w Warszawie oraz Zakładu Ar-
skiego. Badaniami kierował Józef Kostrzewski i je- cheologii Przedhistorycznej Uniwersytetu Jagiel-
go zastępca Zdzisław Rajewski. Charakter osady lońskiego i Instytutu Prehistorii Uniwersytetu Po-
zlokalizowanej w terenie podmokłym, ze znako- znańskiego. Kierownikiem obozu został Zdzisław
micie zachowanymi pozostałościami organiczny- Rajewski. Studenci biorący w nich udział zapozna-
mi (ryc. 2–4), wymagał nawiązania współpracy wali się m.in. z metodyką badań terenowych i ar-
z badaczami reprezentującymi inne nauki. Niemal cheologią doświadczalną (Rajewski 1952, s. 141
od samego początku badań obecni byli w Biskupi- i n; Piotrowski 1991, s. 94 i n.; 2006, s. 220; Pio-
nie przyrodnicy (Kostrzewski 1936, s. 2 i n.; Rajew- trowska 2004, s. 129, ryc. 22–24; Balcer 2005,
ski 1938, s. 3 i n., 9; 1950a, s. 15 i n.; Piotrowski s. 102 i n., ryc. 2, 8, 11; Malinowski 2005, s. 90,
1991, s. 83, 86; Piotrowska 2004, s. 102 i n.; Gediga 91, ryc. 3–8; Kurnatowska 2010, s. 135; Grossman
2005, s. 41; Kurnatowscy 2005, s. 15, 20; Lasota- 2013, s. 751).
-Moskalewska 2005, s. 171 i n.; Noryśkiewicz
2005, s. 159–161; Nowaczyk 2005, s. 140 i n.; Ta- 4 W licznych artykułach poświęconych historii badań wy-
baczyński 2005, s. 55; Grossman, Piotrowski 2009, kopaliskowych w Biskupinie powtarza się błędna informa-
s. 100; Zajączkowski 2009, s. 12). cja dotycząca lat, w których organizowano Archeologiczne
Obozy Szkoleniowe. Na podstawie zachowanej w Archi-
Podczas okupacji niemieckiej badania w latach wum Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warsza-
1940–1943 prowadziła organizacja SS-Ahnenerbe wie dokumentacji należy sądzić, że obozy szkoleniowe w Bi-
pod kierownictwem prof. Hansa Schleiffa. Prace skupinie odbywały się w latach 1951–1956 i w roku 1960
(ustna informacja kustosz Danuty Piotrowskiej), a nie, jak
były wspierane przez wiele organów władz III Rze- wymienia się w niektórych publikacjach, w latach 1951–1956
szy, m.in. przez Komisarza Rzeszy do umacniania i 1960–1963.
57
Ryc. 5. Biskupin, stan. 4. Plan przebadanych wykopaliskowo arów. Nie uwzględniono obszarów badanych tylko
do poziomu zalegania reliktów z wczesnego średniowiecza (za: Paulo 1938, ryc. 1; Drzewicz 2004, ryc. 1;
uzupełnione na podstawie informacji z Dziennika Polowego, oprac. J. Kopiasz)
Fig. 5. Biskupin, site. 4. Plan of 10 × 10 m grid squares. Areas studied only to the level of relics from the Early
Middle Ages weren’t taken into account (as in Paulo 1938, fig. 1; Drzewicz 2004, fig. 1; supplemented data
based on information from the Field Diary, prepared J. Kopiasz)
58
Ryc. 6. Biskupin, stan. 4. Schemat siatki arowej (oprac. J. Kopiasz)
Fig. 6. Biskupin, site 4. Scheme of 10 × 10 m grid squares (prepared J. Kopiasz)
59
Jarosław Kopiasz
Od 1956 roku muzeum w Biskupinie stało się niu, z kierunkiem północ-południe oraz wschód-
oddziałem Państwowego Muzeum Archeologicz- -zachód (Paulo 1938, s. 132, ryc. 1). Zastosowano
nego w Warszawie (Rajewski 1956, s. 228; Maczi- ciągłą, liczbową numerację arów. W toku dal-
jewskij i in. 2005, s. 128). W latach sześćdziesią- szych badań okazało się, że część reliktów osady
tych stopniowo gasł zapał do rozkopywania kolej- (np. tzw. „łamacz kry”, ryc. CD-1) spoczywa rów-
nych obszarów półwyspu (ryc. 5). Odsłonięcie nież poza wyznaczoną „sztywno” siatką arową.
nieprzebadanego wykopaliskowo obszaru z licz- W celu zachowania ciągłości numeracji dla obsza-
nymi reliktami drewnianymi nastręczałoby wie- ru wykraczającego poza zasięg pierwotnej siatki,
le problemów konser watorskich. Badania wyko- przyjęto inny sposób oznaczenia arów, który po-
paliskowe na stan. 4 zakończono w 1974 roku legał na stosowaniu cyfr i liter. Modyfikacja nume-
(Piotrowski 1991, s. 95; 2005b, s. 193; Grossman racji siatki arowej objęła teren znajdujący się
2006, s. 91; 2013, s. 752; Zajączkowski 2009, w północno-wschodniej części stanowiska. Obszar
s. 15). W ciągu kilkudziesięciu lat prac wykopa- położony na zachód od arów nr: 6, 15, 25, 35
liskowych podjętych na stan. 4 w Biskupinie oznaczono arami o numeracji: 6a, 15a, 25a, 25b,
odsłonięto około 75% powierzchni półwyspu 35a (Rajewski 1950b, s. 245 i n., 249). W podobny
(Grossman 2006, s. 91; Drzewicz 2004, ryc. 1). sposób nadawano numery arom po drugiej stronie
Należy jednak wziąć pod uwagę fakt, że część półwyspu, gdzie wzdłuż arów: 110, 123, 136, 150,
arów została przebadana wykopaliskowo tylko do 164, 178 wytyczono ary: 110a, 123a, 136a, 150a,
warstwy II, datowanej na wczesne średniowiecze. 164a, 178a (Paulo 1938, ryc. 1).
Zalegające poniżej warstwy i konstrukcje z wcze- Początkowo na półwyspie zainstalowano jeden
snej epoki żelaza nie były eksplorowane na całym stały reper (Kostrzewski 1936, s. 2). Ostatecznie,
obszarze wykopalisk (ryc. 5). przed II wojną światową na obszarze stanowiska
zainstalowano dwa repery. W czasie wojny zostały
III. ZARYS METODYKI BADAŃ one przez Niemców usunięte (Rajewski 1950a,
s. 5). Informacje o posługiwaniu się w okresie po-
WYKOPALISKOWYCH
wojennym nowym (stałym?) reperem pochodzą
Po pierwszym sezonie badawczym na stan. 4 z lat: 1950, 1956 i 1960 (Dziennik Polowy, s. 114,
w Biskupinie założono w roku 1935 siatkę arową, ryciny bez numeracji na stronach 195, 259). Nie
która dostosowana była do przebiegu granicy wy- wiadomo jednakże, czy reper ten (kilka reperów?)
kopu z roku 1934 (ryc. 6). Wykop zakładano stanowił element systemu państwowej osnowy
w obrębie arów lub ich części. Ar dzielono na geodezyjnej. Stały reper państwowego systemu
cztery, równej wielkości ćwiartki: α, β, γ, δ5 (Ko- osnowy wysokościowej zainstalowano na półwy-
strzewski 1936, s. 2; Rajewski 1938, s. 4; 1950, spie w 1972 roku (Dziennik Polowy, s. 297, 308).
s. 13; Zajączkowski 2009, s. 15). W oparciu o wie- Na stanowisku wyodrębniono sześć jednostek
dzę Walentego Szwajcera, dotyczącą lokalizacji stratygraficznych. W kolejności od góry do dołu są
falochronu osady, siatka arowa swoim zasięgiem to: warstwa I – darń zawierająca przemieszany ma-
obejmowała częściowo ukryty w wodach Jeziora teriał zabytkowy z wczesnej epoki żelaza i z wcze-
Biskupińskiego falochron. Początkowo, obszar snego średniowiecza; warstwa II – próchnicza,
półwyspu podzielony został na 363 ary (Ko- w której na wschodzie i w centrum stanowiska
strzewski 1936, s. 2; Zajączkowski 2005, s. 291; przeważają zabytki wczesnośredniowieczne, na
2009, s. 16; Grossman 2006, s. 94). Wytyczone zachodzie zabytki kultury łużyckiej z wczesnej
granice siatki arowej pokrywały się z podłużną epoki żelaza; warstwa III – namuliskowa, z udzia-
i poprzeczną osią półwyspu i także, w przybliże- łem materiału z wczesnej epoki żelaza i z wczesne-
go średniowiecza; warstwa IV – gliniasta, w której
5 Niekiedy terminy „ćwiartka”, „działka” stosowano za- tkwiły relikty „łużyckiego” grodu z młodszej fazy;
miennie. Nie zawsze wymiary działek lub ćwiartek w ramach warstwa V – miejscami zanikająca, zinterpretowa-
poszczególnych arów były jednakowych wymiarów. Przykła-
dowo ar 101 został podzielony w roku 1948 na trzy działki: na jako piaszczysty muł oddzielający poziom gro-
a, b, c, o szerokościach: 330 i 340 cm (Dziennik Polowy, s. 8). du z fazy młodszej od poziomu grodu z fazy star-
60

Badania wykopaliskowe w 1934
roku (Archiwum Muzeum
Fig. 7. Biskupin, site 4.

Excavation research in 1934
(Archives of the Archaeological
Museum in Biskupin)
szej; warstwa VI – próchnicza, czarnobrunatna, W pobliżu granicy działek i arów pozostawiano

w której odkryto relikty grodu z fazy starszej (Ko- tzw. świadki (murki) profilowe, które tworzyły
strzewski 1936, s. 6; Rajewski 1950a, s. 11–13; Gą- kompleks krzyżujących się profili (ryc. 7, 8; Rajew-
dzikiewicz i in. 1957, s. 210; Mikłaszewska-Balcer ski 1950a, s. 11 i n.; Gądzikiewicz i in. 1957, s. 209).
1991, s. 131; Drzewicz 2004, s. 8; Zajączkowski W uzasadnionych merytorycznie przypadkach
2009, s. 15 i n.). W zależności od lokalizacji wyko-
pu powyższy schemat ulegał modyfikacjom (Ra-
jewski 1938, s. 4; Szafrański 1959, s. 113–116, 118,
ryc. 1).
Eksplorację darni i zalegającej pod nią warstwy
współczesnej próchnicy przeprowadzano za pomo-
cą łopat. Głębiej zalegające warstwy kulturowe ba-
dano przy użyciu mniejszych narzędzi (ryc. 7; Ko-
strzewski 1936, s. 2; Rajewski 1950a, s. 11). Od ro-
ku 1936 na wytypowanych arach eksplorację war-
stwy II prowadzono etapami, tzn. zdejmowano
warstewki o miąższości 5–10 cm. Usiłowano w ten
sposób stwierdzić, czy w warstwie wczesnośrednio-
wiecznej możliwe jest wyodrębnienie młodszych
i starszych jednostek stratygraficznych. Oczekiwa-
no również, że tak dokładnie prowadzona eksplo-
racja wykaże obecność nawarstwień datowanych
na okres wpływów rzymskich. Te szczegółowe ba-
dania nie przyniosły oczekiwanych rezultatów,
gdyż materiał zabytkowy z mechanicznie wyodręb-
nionych warstewek był przemieszany chronologicz-
nie i kulturowo (Gądzikiewicz i in. 1957, s. 209; Ryc. 8. Biskupin, stan. 4. Badania wykopaliskowe
Kostrzewski 1937, s. 4; Rajewski 1950a, s. 13 i n.; w 1934 roku. Szachownicowy układ profili
Dziennik Polowy, s. 127). Podobną metodę eksplo- (Archiwum Muzeum Archeologicznego w Biskupinie)
racji warstw nr II i III stosowano również w okresie Fig. 8. Biskupin, site 4. Excavation research in 1934.
powojennym (Dziennik Polowy, s. 33, 112, 127, A chess arrangement of profiles (Archives of the
173, 286 i n., fot. 1911). Archaeological Museum in Biskupin)
61
Jarosław Kopiasz
ścianki profilowe ukierunkowane były skośnie do wych w obrębie ara był także wysoki poziom wody
siatki arowej (Rajewski 1950a, s. 12). Murki profi- w wykopie archeologicznym. W takiej sytuacji po-
lowe znoszono, gdy zachodziła konieczność odsło- dejmowano decyzję o rozpoczęciu prac na innym
nięcia całości konstrukcji drewnianych zalegają- arze (Dziennik Polowy, s. 239). Pozostawienie wy-
cych pod nimi (Rajewski 1950a, s. 12; Dziennik kopu na tak długi okres mogło doprowadzić do wy-
Polowy, s. 190). płukiwania materiału zabytkowego i spływania
Głębokość docelowej eksploracji warstw kulturo- warstwy kulturowej z wyżej położonych obszarów
wych zależała od stanu zachowania drewnianych i profili. Brak systematycznych badań skoncentro-
reliktów osady. W miejscu, w którym w czasie ba- wanych na wybranym obszarze rodził również pro-
dań natrafiono na bardziej zagęszczone drewniane blemy związane z możliwością liniowego i kątowe-
konstrukcje młodszego osiedla obronnego (warstwa go przesunięcia koordynat ara w stosunku do siatki
III, IV), zaprzestano dalszej eksploracji. Na obszarze wytyczonej kilkadziesiąt lat wcześniej. Rozkopywa-
o mniejszym zagęszczeniu konstrukcji drewnianych nie stanowiska w odseparowanych miejscach i czę-
odsłaniano głębiej posadowione relikty grodu ściowa eksploracja nawarstwień (do II, III warstwy)
z fazy starszej (Rajewski 1950a, s. 13; Zajączkowski oraz powracanie po latach do obszarów wcześniej
2009, s. 16). Odstępstwo od tej reguły miało miejsce tylko częściowo przebadanych okazały się krokiem
w 1959 roku, podczas wykopalisk na arze 100. Po- niefortunnym, gdyż zespoły badawcze często rozpo-
mimo znacznego zagęszczenia konstrukcji drewnia- czynały prace w miejscu eksplorowanym przez in-
nych młodszej fazy grodu zaczęto eksplorować niżej nych badaczy, z innymi umiejętnościami, nawyka-
zalegające relikty z fazy starszej (Balcer 1963, ryc. mi etc. Wydaje się, że niezbyt trafnym posunięciem
12, 17; ryc. CD-1). W okresie powojennym badania było też wyznaczanie do prowadzenia prac wykopa-
wykopaliskowe w obrębie poszczególnych arów
prowadzono niekiedy w kilku sezonach wykopali-
skowych (ryc. 5)6. Do wykopów archeologicznych
zbadanych częściowo (np. do warstwy II) ekipy ar-
cheologów wracały po kilku, a nawet kilkudziesię-
ciu latach7. Czasami wpływ na to miała koniecz-
ność wyznaczenia studentom Archeologicznych
Obozów Szkoleniowych obszaru badań wykopali-
skowych, w celu prowadzenia zajęć z metodyki ba-
dań wykopaliskowych (Balcer 2008, s. 129). Czyn-
nikiem wymuszającym zatrzymanie prac tereno-
6 Ryc. 5 ukazuje jedynie obszary, na których eksplorowano

nawarstwienia położone poniżej warstwy II. Nie są uwzględ-
nione ary lub ich fragmenty, na których eksploracja objęła
tylko warstwy współczesne i wczesnośredniowieczne (czyli
do warstwy II włącznie). Zauważalne różnice pomiędzy za-
kresem badań na ryc. 5 a granicami wykopu i lokalizacją re-
liktów na ryc. CD-1 mylnie sugerowałyby, że na części obsza-
rów (badanych do warstwy II) nie odkryto żadnych pozosta-
łości po osadnictwie z wczesnej epoki żelaza. Umieszczony
na ryc. 5 wykaz lat, w których na poszczególnych arach pro-
wadzono badania wykopaliskowe, powstał m.in. w oparciu
o zapisy zdekompletowanego, powojennego Dziennika Polo-
Ryc. 9. Biskupin, stan. 4. Wały obronne i falochron
wego. Dalsza kwerenda archiwaliów może wpłynąć na więk-
sze uszczegółowienie planu z zakresem prac w poszczegól- północno-wschodniej części stanowiska (Archiwum
nych sezonach badawczych po II wojnie światowej. Muzeum Archeologicznego w Biskupinie)
7 Przykładowo, eksplorację ara 115 (ryc. 5) rozpoczęto
w 1948 roku, kontynuowano w 1952 roku i w latach 1973– Fig. 9. Biskupin, site 4. The Ramparts and the
–1974 (Dziennik Polowy, s. 2, 8, 129, 307–315, 324–328; Bal- breakwater on the north-east part of the settlement
cer 2008, s. 127). (Archives of the Archaeological Museum in Biskupin)
62
liskowych osób, których specjalizacja i zaintereso- rzutów poziomych, jak i przekrojów, motywując to
wania odbiegały od kierunku badań prowadzonych troską o dokładne zaznaczanie na dokumencie nu-
przez Ekspedycję Biskupińską (Balcer 2008, s. 129). merów zabytków specjalnych. Zalecał też druko-
wanie szablonów z odpowiednimi rubrykami do
ich wypełniania, co pozwoliłoby skrócić czas po-
III.1. Dokumentowanie prac trzebny na wykonanie ryciny w terenie. Według
wykopaliskowych autora postulatów pomysły te opracowano w Bi-
Stanowisko 4 w Biskupinie stanowiło od po- skupinie już w 1947 roku na bazie wcześniejszych
czątku badań w 1934 roku wyzwanie dla ekip do- doświadczeń (Rajewski 1975a, s. 531 i n.).
kumentujących relikty osady z wczesnej epoki Stan zachowania drewnianych reliktów osady i za-
żelaza (Kostrzewski 1936, s. 2, 4; Piotrowski 2005b, kres przestrzenny badań wykopaliskowych (ryc. 2)
s. 181, ryc. 1–5). Szczególne uznanie budzi wysiłek wymagały użycia odpowiedniego oprzyrządowania
grona archeologów, którzy wypracowali na po- do sporządzania dokumentacji rysunkowej. Nie-
czątku lat trzydziestych XX wieku metodykę ba- zbędne okazało się zastosowanie do tego celu dużej,
dań odpowiednią dla osad usytuowanych w śro- drewnianej ramy o boku 5,0 × 2,5 m. Rama ta po-
dowisku mokrym, z doskonale zachowanymi re- dzielona była linkami na kwadratowe pola o bokach
liktami konstrukcji drewnianych (ryc. 3, 9) (Gediga 0,50 × 0,50 m (Kostrzewski 1936, s. 2). Poprzez
2005, s. 47; Kurnatowscy 2005, s. 15; Kurnatowska umieszczenie krawędzi ramy wzdłuż granicy ara
2010, s. 133 i n.; Tabaczyński 2005, s. 55). można było w łatwy sposób podzielić dokumento-
wany obszar na osiem fragmentów. Metoda doku-
III.1.1. Dokumentacja rysunkowa mentowania z użyciem prostokątnej ramy zapewne
Trwające kilkadziesiąt sezonów badania wyko- wpłynęła też na szybkość rysowania i precyzję spo-
paliskowe w Biskupinie były znakomitą okazją do rządzania rycin (ryc. 10). Do rysowania z równocze-
wypracowania metod dokumentacyjnych ade- snym skalowaniem używano zapewne przed II woj-
kwatnych do szerokopłaszczyznowych badań na ną światową pantografu8 (Rajewski 1950a, s. 4).
stanowisku z nakładającymi się na siebie reliktami
osadnictwa od wczesnej epoki żelaza po wczesne 8 Lakoniczna wzmianka o pantografie nie pozwala wypowiadać
średniowiecze. Wytyczne dotyczące metodyki spo- się szerzej o zakresie wykonanych prac przy użyciu tego urządze-
rządzania dokumentacji i jej standaryzacji opraco- nia. Zdzisław Rajewski stwierdza m.in., że w roku 1935 Ekspe-
dycja Biskupińska stosowała „różne urządzenia techniczne, uła-
wał m.in. Zdzisław Rajewski. Wskazywał na po- twiające rysowanie planów i profili” (Rajewski 1950a, s. 13).
trzebę dokumentowania w skali 1:10 zarówno Prawdopodobnie autor miał na myśli m.in. użycie pantografu.
Ryc. 10. Biskupin,

stan. 4. Sporządzanie
dokumentacji rysunkowej
w skali 1:10 (Archiwum
w Biskupinie)

Documentation works in
course of which plan in scale
1:10 is drawing (Archives
Museum in Biskupin)
63
Jarosław Kopiasz
Ryc. 11. Sprzęt wykopaliskowy

i kreślarski zespołu badawczego
organizowanego w ramach
Archeologicznego Obozu
Szkoleniowego (Archiwum
w Biskupinie)
Fig. 11. Excavation and drawing

equipment of a research team
organised in frames of the
Archaeological Training Camp
in Biskupin (Archives of the
Archaeological Museum in
Biskupin)

Sporządzanie planów przez
grupę studentów biorących
udział w Archeologicznych
Obozach Szkoleniowych
(Archiwum Muzeum

A research student team during
the Archaeological Training
Camp drawing
documentation activity
Museum in Biskupin)
Nieco więcej wiemy o metodach dokumentacyj- złożonym z 7–9 osób, przydzielano określony ze-
nych stosowanych w okresie powojennym. Przynaj- staw narzędzi i materiałów kreślarskich (ryc. 11).
mniej od początku lat 50. XX w. zestaw podstawo- Oprócz niego każdy student dysponował indywidu-
wych narzędzi używanych w pracach terenowych alnym kompletem sprzętu do prac terenowych (Ra-
w Biskupinie nie odbiegał prawdopodobnie od tego, jewski 1952, s. 141 i n., ryc. 1–4). Podobnie jak
którego używali archeolodzy w okresie przedwojen- w okresie poprzedzającym II wojnę światową, sto-
nym w Biskupinie. Od 1951 roku, kiedy po raz sowano do sporządzania rycin ramy z wewnętrzną
pierwszy zorganizowano Archeologiczne Obozy siatką dzielącą ją na równe pola (Piotrowska 2004,
Szkoleniowe, poszczególnym zespołom studentów, ryc. 22). Kratownice ułatwiały nie tylko rysowanie
64
skomplikowanych konstrukcji drewnianych osiedla na. Sporządzano również dokumentację z po-

„łużyckiego”. Posługiwano się nimi do tworzenia szczególnych ćwiartek w obrębie tego samego ara
planów warstw zalegających powyżej reliktów różnymi technikami kreślarskimi – oprócz uży-
osiedla łużyckiego9 (ryc. 12). cia barwnego wypełnienia zarysów niektórych
reliktów stosowano barwną szrafurę, a także wy-
Dokumentacja rzutów poziomych konywano dokumentację czarno-białą. Tak zróż-
Zachowana archiwalna dokumentacja rzutów nicowaną dokumentację planu ara 103 wykonano
poziomych, którą wykonano przed II wojną świa- w 1956 roku. Prawdopodobnie wyróżniające się
tową, to wyłącznie plansze ukazujące konstrukcje na rycinie barwne drewniane elementy zostały
drewniane i kamienne. Sporządzano ją ołówkiem uznane za pozostałości grodu z młodszej fazy.
na papierze milimetrowym (Kostrzewski 1937, Przypuszczenie to potwierdza rycina obrazująca
s. 4; Rajewski 1950a, s. 12 i nn.). Również większa relikty starszego i młodszego domu nr 3 (ryc. 14)
część rycin z okresu powojennego wykonana zo- zamieszczona w artykule Zdzisława Rajewskiego
stała techniką czarno-białą. Każda plansza papie- (1950b, ryc. 30). Widoczne jest podobieństwo
ru milimetrowego o wymiarach 1 × 1 m przezna- w sposobie odróżniania konstrukcji młodszych od
czona była do dokumentowania drewnianych starszych, polegające na stosowaniu szrafur w pu-
reliktów mieszczących się w granicach jednego blikacji i dokumentacji archiwalnej z ara 103. Bra-
ara (ryc. 13). Pojedyncze ryciny rzutów pozio- kuje jednak legendy objaśniającej znaczenie barw
mych konstrukcji drewnianych kreślono barwny- i kreskowania w dokumentacji archiwalnej.
mi kredkami, jak np. fragment ara 99 dokumen- Dokumentację rzutów poziomych sporządzano
towany w 1958 roku. W przypadku tego ara uży- w dwóch skalach. W skali 1:10 nanoszono na arkusz
cie barw podyktowane było prawdopodobnie papieru milimetrowego zarysy konstrukcji drew-
potrzebą zróżnicowania stanu zachowania relik- nianych. Warstwę IV, czyli glinę spoczywającą na
tów drewnianych, z których część była nadpalo- podłogach domostw i ulic, rysowano w skali 1:20

Przykład planszy ilustrującej
w skali 1:10 konstrukcje na arze
56: falochron i pomost na
północno-wschodnim odcinku
stanowiska. Rycina z 1937 roku
(Archiwum Muzeum

An example of the board
illustrating structures
in 1:10 scale on are 56:
the breakwater and the pier on
the north-eastern part of the
9 Kratownic używano do sporządzania rysunków przekro-
settlement. Drawing made
jów prawdopodobnie na stan. 6 w Biskupinie (Rajewski 1952, in 1937 (Archives of the
ryc. 4). Trudno stwierdzić, czy w ten sposób dokumentowano Archaeological Museum
przekroje także na stan. 4 w Biskupinie. in Biskupin)
65
Ryc. 14. Biskupin, stan. 4. Przetworzona cyfrowo dokumentacja ara 18 ilustrująca fragmenty domów 2
i 3 ze starszego osiedla obronnego. Relikty z młodszej fazy grodu zlokalizowano na podstawie artykułu
Z. Rajewskiego (1950b) (rys. J. Kopiasz)
Fig. 14. Biskupin, site 4. Digital processed documentation of the are 18 illustrating fragments of huts No. 2
and No. 3 of the older defensive settlemet. Relics of the younger fortified settlement were separated after analysis
of the article of Z. Rajewski (1950b) (drawn by J. Kopiasz)
66
(Kostrzewski 1936, s. 2; Rajewski 1938, s. 4, 9; Inny sposób określania wysokości względnej pole-
1950a, s. 239 i n.; Grossman 2005, s. 227 i n., 264, gał na obliczeniu wartości niwelacyjnych prawdo-
ryc. 5:a, b, 6:a, b, 40, 44). Ze względu na sposób podobnie względem wypoziomowanych drewnia-
i zakres eksploracji nawarstwień kulturowych plan nych łat. Wiadomo, że pomiary niwelacyjne zabyt-
odkrytych reliktów nie zawsze ukazuje pozostałości ków ruchomych (prawdopodobnie tylko zabytki
wszystkich poziomów użytkowych, związanych wydzielone) dokonywano w odniesieniu do przy-
z osadnictwem z wczesnej epoki żelaza. Dokumen- mocowanej do darni łaty pomiarowej (Rajewski
tację rysunkową w skali 1:10 sfotografowano w 1939 1938, s. 4, 9; 1950a, s. 11; Piotrowski 1991, s. 85).
roku (Rajewski 1950a, s. 2). Fotografie te pomniejsza- W roku 1935 odstąpiono od pomiarów niwelacyjnych
ły dokumentację rysunkową dziesięciokrotnie, dzię- poszczególnych zabytków ruchomych. W 1947 ro-
ki czemu otrzymywano dokument w skali 1:10010 ku powrócono do trójwymiarowego lokalizowania
(Rajewski 1950b, s. 240). W obliczu wielkich strat zabytków na wybranych obszarach (Rajewski
wojennych, jakie dotknęły m.in. archiwalną doku- 1950a, s. 13 i n.).
mentację rysunkową z Biskupina, archiwizowanie Łaty te umieszczano wzdłuż lub w poprzek
rycin przyczyniło się do utrwalenia obrazów rycin, krawędzi wykopu. Archiwalna dokumentacja
które zaginęły lub uległy zniszczeniu. Zachowane
szklane klisze ukazujące dokumentację rysunkową
są w wielu wypadkach jedynym archiwalnym od-
wzorowaniem przedwojennej dokumentacji rysun-
kowej w skali 1:10. Potwierdzają one wielką dbałość
o plastyczną wizualizację reliktów osady (ryc. 13, 29).
O dużej staranności w sporządzaniu dokumentacji
w pierwszych latach badań w Biskupinie świadczy
też zatrudnienie malarza-rysownika do dokumento-
wania zapewne bardziej skomplikowanych („cie-
kawszych”) szczegółów konstrukcyjnych (Kostrzew-
ski 1937, s. 6; Rajewski 1950a, s. 3).
Od samego początku badań zainicjowanych
w 1934 roku wykonywano pomiary wysokości
względnej. Istniały dwa sposoby mierzenia pozio-
mu położenia reliktów osady. Wyniki pomiarów
niwelacyjnych podane zostały w odniesieniu do
repera (później zapewne do dwóch reperów) lokal-
nego systemu odniesień przestrzennych. Przyjęto
wartość repera (dwóch reperów?) wynoszącą
100 m. Świadczą o tym naniesione na plany w ska-
li 1:10 punkty niwelacyjne reliktów osadnictwa11.
10 Fotografowanie dokumentacji rysunkowej w skali 1:10 nie
miało tylko walorów archiwizacyjnych. Zdjęcia te pomocne

były w wykonywaniu planu stanowiska w skali 1:100. Foto-
grafie rycin umieszczono pod specjalnym płótnem i oświe- Ryc. 15. Biskupin, stan. 4. Fragment ara 77
tlano z dołu, aby następnie obrysowywać tuszem zarysy kon-
z widocznymi łatami służącymi do wykonywania
strukcji widoczne na zdjęciu (Rajewski 1950b, s. 240).
11 Np. wysokość 97,99, która najprawdopodobniej oznacza pomiarów niwelacyjnych. Rok 1934 (Archiwum
położenie 2,01 m poniżej poziomu reperu o przyjętej warto- Muzeum Archeologicznego w Biskupinie)
ści 100 m. Istniejący obecnie na półwyspie biskupińskim re-
per wskazuje wysokość 80,766 m n.p.m. (informacja uzyska-
Fig. 15. Biskupin, site 4. Fragment of are 77 with
na na podstawie dokumentacji opisu topograficznego punk- visible batten being used to prepare surveying
tu geodezyjnego Wydziału Geodezji, Kartografii, Katastru measurements. Year 1934 (Archives of the
i Nieruchomości Starostwa Powiatowego w Żninie). Archaeological Museum in Biskupin)
67
Jarosław Kopiasz
fotograficzna potwierdza informacje o zastosowa- s. 113 i n.). Niektóre pomiary niwelacyjne, np. ulic
niu od pierwszego sezonu badań takich drewnia- poprzecznych nr 8, 9 na arach: 167–169, które ba-
nych łat (ryc. 15). Według Zdzisława Rajewskiego dano w 1955 roku, nie były odnotowane w doku-
łaty umieszczane wzdłuż krawędzi wykopu zakła- mentacji rysunkowej, lecz zamieszczono je
dano wokół bardziej szczegółowo badanych arów w Dzienniku Polowym (szkic na s. 150). Podobnie
(Rajewski 1950, s. 5). W okresie powojennym moż- postępowano podczas wykopalisk prowadzonych
na zaobserwować kontynuację metod mierniczych w obrębie ara 212, który badano w 1948 roku. Jed-
stosowanych w latach 30. XX w. Na powszechne nakże zapisane w Dzienniku Polowym zestawienie
stosowanie w okresie powojennym wypoziomo- wartości wysokości względnych jest bezużyteczne,
wanych łat, które montowano wzdłuż wykopu, gdyż brakuje szkicu uwzględniającego położenie
wskazują notatki z 1955 i 1956 roku, zamieszczone drewnianych reliktów z oznaczoną wysokością
w Dzienniku Polowym, oraz fotografie archiwalne (Dziennik Polowy, s. 6 i n.). Również archiwalna
(Dziennik Polowy, s. 147, 155, 179). Niewykluczo- rycina rzutu poziomego ara 212 nie nosi śladów
ne, że łaty miernicze pomocne były przede wszyst- numeracji słupów. Pomiary wysokościowe odno-
kim przy sporządzaniu planów w skali 1:10. Do towywano także na luźnych notatkach lub szki-
trójwymiarowej lokalizacji zabytków posługiwano cach, których nie wpięto do dokumentacji rysun-
się nie tylko poziomą łatą mierniczą. Do tego celu kowej lub do Dziennika Polowego. Za przykład
służyły również zrównane w poziomie kołki, wy- może posłużyć sposób dokumentowania warstwy
znaczające narożniki arów. Nanoszone wartości IV (gród z fazy młodszej z wczesnej epoki żelaza)
względne odnosiły się do płaskiej powierzchni koł- w ramach ara 126, który eksplorowano w 1949 ro-
ków arowych (Dziennik Polowy, s. 195, badania na ku. W Dzienniku Polowym (s. 55) natrafiamy na
arze 103 w roku 1956). informację o wykonaniu pomiarów w 26 miej-
Wśród rycin z jakimikolwiek danymi, dotyczący- scach w obrębie tego ara. Archiwalna dokumenta-
mi poziomu zalegania reliktów osady, przeważają cja z tego obszaru, która ilustruje również relikty
egzemplarze z wysokościami względnymi. Do rzad- z warstwy IV, nie zawiera żadnych danych o wyso-
kości należą plany arów, na które naniesiono war- kości zalegania konstrukcji.
tości wysokości bezwzględnej (plansze rycin z arów: Analiza wartości niewelacyjnych względnych,
99, 101, 112, 145, 159, 167–169, 173, 181, 197, 203, które zamieszczono na planach arów, wskazuje, że
213). Zachowana archiwalna dokumentacja rysun- stosowano odmienne punkty odniesienia. W przy-
kowa z północno-zachodniej i południowej części padku dokonywania pomiarów reliktów zalegają-
przebadanej osady prawie zupełnie nie zawiera da- cych pionowo (np. niektóre łątki na arze 102) sto-
nych wysokościowych odkrytych reliktów12. Być sowano skomplikowany zapis pomiarów wysoko-
może problemy z trójwymiarowym dokumentowa- ściowych (?), który trudno obecnie zinterpretować.
niem reliktów miały związek ze słabym stanem Względne wartości niwelacyjne stosowano czasa-
technicznym sprzętu geodezyjnego, będącego mi po to, by wskazać, że niektóre drewniane ele-
w dyspozycji Ekspedycji Biskupińskiej. Na duże menty leżą powyżej starszych konstrukcji, czyli
trudności związane z nieprawidłowością pomiarów związane są z młodszą fazą osiedla obronnego
uzyskiwanych z teodolitu i niwelatora wskazują in- wczesnej epoki żelaza lub z osadnictwem wcze-
formacje z badań z 1950 roku (Dziennik Polowy, snośredniowiecznym13. Archiwalna dokumentacja
12 Należy dodać, że w trakcie powojennych prac w Biskupi- 13 Np. zapis: „+0,30 m od podłogi” opisujący położenie ele-
nie znacznie częściej koncentrowano się na wykonywaniu mentów drewnianych (młodszej fazy osiedla obronnego?)
pomiarów niwelacyjnych warstw i konstrukcji wczesnośre- dokumentowanych w obrębie ara 53. Na rycinie dokumentu-
dniowiecznych niż reliktów z wczesnej epoki żelaza. W Dzien- jącej część ara 269 położenie reliktów powyżej poziomu „+0”
niku Polowym zachowało się wiele szkiców i informacji oznacza wczesnośredniowieczną chronologię. Na jednej z ry-
o sporządzaniu pomiarów, planów warstwicowych etc., któ- cin ara 68 oznaczenie poziomu odkrycia reliktów („+15 cm
re dotyczą reliktów osadnictwa wczesnośredniowiecznego zwalisko”) nie zawierało żadnych informacji o punkcie od-
(Dziennik Polowy, s. 12, 113–115, 147, 163 i n., 166, 167, 179, niesienia dla tych wysokości. Enigmatyczne opisy stosowano
225, 228, rycina bez numeracji na s. 258; badania z lat: 1949, również podczas sporządzania dokumentacji na niwelacyj-
1950, 1955–1957, 1960). nych arach: 82, 122, 182.
68

Relikty osiedla obronnego
z fazy młodszej z wczesnej epoki
żelaza z południowo-
-zachodniej części stanowiska.
W głębi widoczne są
pozostałości grodu
wczesnośredniowiecznego
(Archiwum Muzeum
Fig. 16. Biskupin, site 4. Relics of

the younger fortified settlement
dated back to the Early Iron Age.
View from southern-west part
of the site. Back inside remains
of the Early Medieval stroghold
are visible (Archives of the
Archaeological Museum
in Biskupin)
rysunkowa charakteryzująca się bogatą siecią 228, 229, 248–251, 267–270, zbiegają się funkcjo-
punktów niwelacyjnych należy do rzadkości14. Do nalnie zbliżone konstrukcje, którymi są odcinki pa-
tego zbioru zaliczają się ryciny dokumentujące lisad. Starsze z nich związane były z istnieniem dro-
konstrukcje, które odkryto na arach: 86, 87, 101–103, gi dojazdowej do grodu z fazy młodszej, z wczesnej
115, 125–128, 138, 139 (ryc. CD-1). epoki żelaza. Wczesnośredniowieczne odcinki pali-
Brak trójwymiarowego dokumentowania relik- sad położone były bardziej na południowy-zachód
tów powoduje trudności interpretacyjne związane i południe (m.in. na arach: 228, 246–249, 267) od
z odróżnieniem konstrukcji wczesnośredniowiecz- drogi dojazdowej z towarzyszącą palisadą (miejsca-
nych od wcześniejszych15. Szczególnie jest ten fakt mi podwójną) z wczesnej epoki żelaza (ryc. 16).
odczuwalny w przypadku dokumentacji rysunko- Według Zdzisława Rajewskiego są one reliktami
wej z południowej i środkowej części stanowiska, pierwszego grodu z wczesnego średniowiecza (1950a,
gdzie natrafiono na drewniane relikty zabudowy s. 269, ryc. 38; 1965, s. 104, ryc. na s. 106). Umoc-
z wczesnej epoki żelaza i wczesnego średniowiecza nieniom wczesnośredniowiecznego grodu towarzy-
(Szafrański 1959; Rajewski 1939, s. 44 i n.; 1965, szyły od strony południowej inne konstrukcje, nie-
s. 104, 107; Piotrowski 1995, s. 98; Kurnatowska kiedy interpretowane jako faszyna i zasieki, czasem
2010, s. 136 i n., ryc. 1, 2). Na południowym i po- o trudnej do określenia funkcji, które mogą mieć
łudniowo-zachodnim skraju stanowiska, na arach: związek z wczesnośredniowiecznymi umocnienia-
mi grodowymi16. Istotnymi danymi, które w pew-
nym zakresie pomocne byłyby w interpretacji chro-
14 Uwaga ta odnosi się jedynie do zachowanej w formie pa-
pierowej dokumentacji z Biskupina.
nologicznej odkrytych reliktów, mogłyby być po-
15 W zasobach archiwalnych muzeum w Biskupinie znajduje miary niwelacyjne. Jednakże źródłowa dokumen-
się jeszcze jedna kategoria dokumentacji rysunkowej, stwo- tacja rysunkowa z omawianego obszaru nie zawiera
rzona dla identyfikacji obiektów i konstrukcji datowanych
na wczesne średniowiecze. Są nimi robocze plany w skali
żadnych danych wysokościowych, co znacząco
1:50 i 1:100, które ukazują i objaśniają konstrukcje dwóch
wczesnośredniowiecznych wałów, fosy, palenisk, obiektów 16 Według Zdzisława Rajewskiego (1965, s. 104, 107, 111, ryc.
zagłębionych etc. Stanowią one cenne źródło do dalszych na s. 106) we wczesnym średniowieczu na stan. 4 funkcjonowa-
prac nad analizą zasiedlenia półwyspu w czasach formowa- ły w różnych okresach trzy grody. Natomiast Zofia Kurnatow-
nia się państwa polskiego. Szczególnie istotne są informacje ska wypowiada się z większą ostrożnością o możliwości istnie-
dotyczące lokalizacji reliktów zakłócających głębiej zalegające nia trzech grodów. Według badaczki stan opracowania stano-
relikty z wczesnej epoki żelaza. Chodzi przede wszystkim wiska pozwala mówić o dwóch lub co najmniej dwóch grodach:
o pionowo i skośnie osadzone słupy wału wczesnośrednio- wczesnym z okresu przedpaństwowego i młodszym z czasów
wiecznego i wydrążone w podłożu obiekty gospodarcze. wczesnopiastowskich (Kurnatowska 2010, s. 143 i n.).
69
Jarosław Kopiasz
zaniża jej wartość interpretacyjną. Warto zazna- niego pomostu grodu „łużyckiego”. Konstrukcje
czyć, że utrudnieniem w identyfikowaniu reliktów te odkryto na arach 56 i 69. Archiwalna dokumen-
zabudowy obronnej z wczesnego średniowiecza tacja z tego ara nie została uzupełniona odpowied-
w Biskupinie była ich mała czytelność i brak mate- nimi wyjaśnieniami informującymi o odkryciu
riału porównawczego z innych stanowisk. Dopiero wśród reliktów falochronu i pomostu z wczesnej
program badań milenijnych zmienił stan wiedzy epoki żelaza pozostałości umocnień brzegu (?),
na ten temat (Kurnatowska 2010, s. 137). które datowano na wczesne średniowiecze.
Istotnym problemem, na który natrafiono Innym przykładem niedoskonałości dokumen-
podczas cyfrowej obróbki dokumentacji rysun- tacji rysunkowej z Biskupina jest brak konsekwen-
kowej z Biskupina, był brak podstawowych infor- cji w obrazowaniu stanu zachowania konstrukcji
macji o lokalizacji odkrytych pozostałości osady drewnianych – drewna ze śladami działania ognia
względem siatki arowej. Niekiedy brakowało rów- lub drewna zwęglonego. Do takiego wniosku pro-
nież oznaczenia ara. Niedociągnięcia te przeważ- wadzi zestawienie plansz dokumentacji rysunko-
nie dotyczyły plansz obrazujących relikty na nie- wej z sąsiadujących z sobą arów. Na niektórych
wielkiej części ara (ary: 87, 252, 254, 269), które z nich stosowano graficzne symbole śladów dzia-
badano po II wojnie światowej. Identyfikacja ich łania ognia, a na innych rycinach, które obrazują
właściwego położenia i zintegrowanie z całym pla- te same konstrukcje, nie uwzględniono stref poża-
nem możliwe były dopiero po analizie fotografii rów (np. ary: 35 i 36, 37 i 49, 181 i 197, 221 i 222,
i Dziennika Polowego. 233 i 251, 235 i 254; ryc. 17 i CD-1).
Doskonały stan zachowania odkrytej osady Pewne problemy, które uwidoczniły się w czasie
z wczesnej epoki żelaza wymagał od dokumenta- integracji cyfrowej, związane są z kilkukrotnie
listów użycia odpowiednich technik rysunkowych sporządzoną dokumentacją planów tych samych
uzupełnianych adnotacjami, symbolami etc. O ile konstrukcji. Kwestia ta dotyczy rycin z arów 170
nie można mieć zastrzeżeń do graficznej jakości i 184, które eksplorowano w latach 1946 i 1949
większości rycin, szczególnie tych z okresu po- (ryc. CD-1). Zaobserwowane różnice polegają na
przedzającego II wojnę światową, to zbyt nikły odmiennym położeniu konstrukcji drewnianych
zakres objaśnień bywa czasami jej słabszą stroną. ulicy poprzecznej nr 9 i domu nr 64 oraz zróżnico-
Jaskrawym tego przykładem jest rycina obrazują- wanego nachylenia osi tej ulicy w stosunku do linii
ca drewniane relikty falochronu na arze 96. Ele- siatki arowej. Niektóre relikty z ryciny z 1949 roku
mentem konstrukcyjnym falochronu jest wtórnie są przesunięte nawet o 1 m względem ich lokaliza-
użyta drewniana łódź dłubanka (Kostrzewski cji odwzorowanej na dokumentacji z 1946 roku.
1938a, s. 28; Ślaski 1950, s. 160 i n.; Rajewski Natomiast różnica w nachyleniu osi ulicy nr 9 do-
1965, ryc. na s. 63; Piotrowski 1991, s. 89; 2005a, kumentowanej na tych dwóch rycinach wyniosła
s. 198). Na planszy dokumentującej ten ar brako- aż 8°. Na podobne problemy natrafić można, gdy
wało adnotacji o dłubance. Analiza archiwalnej porówna się kilkukrotnie sporządzaną dokumen-
fotografii pozwoliła ustalić jej dokładne położenie tację falochronu i wału południowo-zachodniego
na planie ogólnym stanowiska. Inny przypadek fragmentu osady, z arów: 181, 196, 197, 213. Ob-
braku odpowiednich informacji w dokumentacji szar ten przebadano w latach 1940–194318, 1947,
terenowej17 dotyczy wczesnośredniowiecznych 1948 (ryc. 17). Specyfika tych konstrukcji, wyni-
słupów (Paulo 1938, s. 138; Rajewski 1965, ryc. na kająca ze spiętrzenia nasuniętych na siebie elemen-
s. 106), które odkryto w sąsiedztwie belek wschod- tów drewnianych, uniemożliwia zorientowanie
17 Jedyną informacją o odkryciu konstrukcji wczesnośre-

dniowiecznych na arach 56 i 69, którą zamieszczono w doku- 18 Zapewne po II wojnie światowej, w roku 1947 lub 1948
mentacji opisowej, jest zapis w polowym inwentarzu zdjęć przystąpiono do sporządzania dokumentacji rysunkowej re-
(opis fotografii nr 836 – Internet: http://www.muzarp.poznan. liktów odkrytych przez Niemców w latach 1940–1943. Mogą
pl/zewnetrzne/arena/Biskupin/img_inw/inw0023_pl.html). na to wskazywać wzmianki w artykule Z. Rajewskiego (1950a,
W celu wyróżnienia reliktów wczesnośredniowiecznych od s. 5, 8). Na omawianym wycinku badań obszar eksploracji
datowanych na epokę żelaza, prawdopodobnie zaznaczano je podjętej w czasie II wojny światowej to zachodnia część arów
na planach w skali 1:10 na kolor pomarańczowy. 197 i 213 (ryc. 17).
70
Ryc. 17. Biskupin, stan. 4. Przetworzona cyfrowo i zintegrowana dokumentacja z arów: 181, 197, 213
(rys. J. Kopiasz)
Fig. 17. Biskupin, site 4. Digital processed and integrated documentation of ares: 181, 197, 213
(drawn by J. Kopiasz).
71
Jarosław Kopiasz

Plan wybranych reliktów
związanych z osadnictwem
wczesnośredniowiecznym
w centralno-zachodniej części
stanowiska (Archiwum
w Biskupinie)
Fig. 18. Biskupin, site 4. Plan

of the chosen relics associated
with the early medieval
settlement in central – west
part of the site (Archives of
the Archaeological Museum
in Biskupin)
się, czy za pierwszym razem narysowano wyżej Polowy, s. 13, 34). Autor odnotowuje w nim infor-
położone bierwiona wału, które, być może, nie mację na temat odsłonięcia na arze 134 wykopu
zachowały się do momentu powtórnego rysowa- przedwojennego, na który natrafiono podczas eks-
nia. Prawdopodobnie praktykowana po wojnie ploracji nawarstwień w północnej partii tego ara.
wielosezonowość badań w obrębie tych samych Jednakże przed II wojną światową nie były prowa-
arów (ryc. 5) odbiła się niekorzystnie m.in. na dzone badania na tym arze. Interpretacja tej
precyzji dokonywanych pomiarów. Niewątpliwie wzmianki skłania nas do przekonania, że prawdo-
korzyścią wynikającą z powtórnego dokumento- podobnie w 1949 roku doszło do przesunięcia siatki
wania ara 213 jest możliwość uzupełnienia braku- arowej na badanym obszarze bardziej na północ
jących informacji ryciny „bazowej”, która służyła w stosunku do jej pierwotnej lokalizacji przedwo-
do skompletowania zdigitalizowanego planu sta- jennej. W takim przypadku zachodziłoby prawdo-
nowiska19 (ryc. CD-1). Przytoczone przypadki du- podobieństwo, że w 1949 roku badacze eksplorowa-
żej rozbieżności w lokalizacji tych samych relik- li w rzeczywistości część sąsiedniego ara 121, który
tów odwzorowanych na rycinach wskazują na przebadano w 1938 roku (ryc. 5). Druga informacja
problemy z prawidłowym wytyczeniem siatki aro- odnosząca się do problemów z prawidłowym wyty-
wej na stosunkowo dużym obszarze badań, które czeniem siatki arowej dotyczy spostrzeżenia, że wy-
prowadzono pod koniec lat 40. XX wieku (ryc. 5). kopu w ramach arów 252 i 270 nie udało się dokład-
Informacje umieszczone w Dzienniku Polowym nie nanieść na plan z powodu braku dwóch słup-
uwypuklają również kwestię trudności związa- ków arowych. Naniesione w miejsce brakujących
nych z ustaleniem w 1949 roku dokładnej lokali- słupki mogły, według jednego z autorów Dziennika
zacji koordynat przedwojennej siatki (Dziennik Polowego, być umieszczone z dużym błędem.
Należy zwrócić uwagę, że szczególnie od drugiej
połowy lat 50. XX wieku, gdy badania wykopali-
19 Uzupełniającymi danymi są m.in. warstwy piasku z rozsy-
piska wału wraz z ich pełniejszą lokalizacją, spalone kon- skowe w Biskupinie nie obejmowały tak znacznej
strukcje wału, elementy wału na arze 181 (ryc. 17). przestrzeni jak dekadę wcześniej, można zaobser-
72

Dokumentacja reliktów osiedla
z wczesnej epoki żelaza na arze 115
(Archiwum Muzeum
Ryc. 19. Biskupin, site 4.

Documentation of remains
datected on are No. 115.
Relics of the settlement dated back
to the Early Iron Age (Archives
of the Archaeological Museum
in Biskupin)
wować znaczną poprawę precyzji i jakości sporzą- grodu z wczesnej epoki żelaza. Metodyka prac wy-
dzanej dokumentacji (ryc. 19). W przeciwieństwie kopaliskowych, prowadzonych na tym obszarze,
do dokumentacji sporządzonej w poprzednim dzie- polegała m.in. na eksploracji wyodrębnionych
sięcioleciu ryciny z obszarów badanych od drugiej warstw i dokumentowaniu reliktów na oddzielnych
połowy lat 50. XX wieku wykonywano z uwzględ- planszach. W wyniku integracji dokumentacji i in-
nieniem lokalizacji trójwymiarowej. Na planszach terpretacji22 funkcjonalno-stratygraficznej reliktów
ilustrujących drewniane relikty znacznie częściej stworzono plan, który ukazuje fragment wewnętrz-
zamieszczano również objaśnienia dotyczące rodza- nej zabudowy grodu z fazy starszej i młodszej (ryc. 20).
jów drzewa użytego do wzniesienia osady20, zabyt- Na bazie dokumentacji wykonanej w skali 1:10
ków wydzielonych etc. (ryc. 20). Rodzaje drzewa powstał w 1938 roku plan w skali 1:100. Nie na-
określono na planach pochodzących z następują- niesiono na nim zarysów drewnianych podłóg
cych arów: 87, 88, 101, 102, 115, 125, 138, 139, 23321. w obrębie domostw tak, by stał się on bardziej czy-
Na obszarze tym badania wykopaliskowe prowa- telny (Rajewski 1939, s. 45, ryc. 5; Internet: http://
dzono z przerwami w latach 1956–1974 (ryc. 5). www.muzarp.poznan.pl/zewnetrzne/arena/Bisku-
Z omawianego okresu (druga połowa lat 50. XX w. pin/fot1283_pl.html). W miarę postępu prac wy-
i r. 1960) pochodzą plany arów 87–89, 101–103, kopaliskowych były nanoszone na planie kolejne
które sporządzono w sposób umożliwiający identy- zarysy konstrukcji (Rajewski 1950b, s. 239 i n.).
fikację reliktów z poszczególnych faz zabudowy
22 Większość archiwalnych planów z arów: 87–89, 101–103
20 Na marginesie tej problematyki warto zaznaczyć, że wcze- nie zawiera żadnych informacji o warstwie, w której spoczy-
śniej, już w 1949 roku, sporządzono dokumentację ara 233, wały dokumentowane pozostałości osady. W celu określenia
która zawiera informacje o rodzajach drzewa użytego do bu- położenia stratygraficznego, autor korzystał z Dziennika Po-
dowy wału i drogi okrężnej. lowego, a w szczególności z zamieszczonych w nim fotografii
21 Informacje o rodzajach drzewa zawarte są niekiedy w ry- (ryc. 28). Pomocne okazały się także odnotowane na planach
sunkowej dokumentacji profili (np. na odcinku ara 216). pomiary wysokości względnej i bezwzględnej.
73
Ryc. 20. Biskupin, stan. 4. Przetworzona cyfrowo i zintegrowana dokumentacja z arów: 88, 89, 102, 103.
Widoczne są dwa poziomy wnętrza grodu z wczesnej epoki żelaza, z fazy starszej i młodszej grodu (rys. J. Kopiasz)
Fig. 20. Biskupin, site 4. Digital processed and integrated documentation of ares: 88, 89, 102, 103.
Remains of the older and younger fortified settlement elaborated in an intelligibile way (drawn by J. Kopiasz)
74
Dokumentacja rysunkowa profili w skali 1:10. Większość rycin pochodzi głównie

Niewiele można powiedzieć o dokumentacji z południowej części stanowiska, którą przebada-
przekrojów z okresu przedwojennego, gdyż w ca- no w pierwszym dziesięcioleciu okresu powojen-
łości zaginęła w czasie II wojny światowej 23 nego24 (ryc. 21). Możemy przypuszczać, że w po-
(Rajewski 1950, s. 4). Przedwojenne przekroje spo- czątkowym okresie badań po II wojnie światowej
rządzano, podobnie jak plany, w skali 1:10 (Ra- dążono do odtworzenia zaginionej w czasie wojny
jewski 1938, s. 4, 9). Aby ułatwić pracę dokumen- dokumentacji profili. Świadczy o tym umiejsco-
talistów, rozwieszano na profilu siatkę ze sznur- wienie dokumentowanych profili archeologicz-
ków, które dzieliły rysowane obszary na kwadra- nych, które zlokalizowane były w pobliżu granic
towe pola o boku 20 cm. Stosowano również wykopów sprzed II wojny światowej i z lat 1940–
metodę rycia linii w warstwach. Pochodząca –1943. O prawdopodobnym zamiarze odtworze-
z tego okresu wielobarwna dokumentacja prze- nia dokumentacji profilu z 1939 roku, która za-
krojów sporządzana została za pomocą ołówków ginęła w czasie działań wojennych, informuje
i farb wodnych. Rysunki przekrojów uzupełnia- także Aleksander Gardawski, prowadzący bada-
no szczegółowymi opisami i umownymi znaka- nia w roku 1950 (Dziennik Polowy, s. 115 i n.,
mi. W okresie przedwojennym profile również 122). Wykonana w 1947 roku dokumentacja pro-
fotografowano. Do dokumentowania profili sto- fili na arach: 181, 197, 213, 236 ilustruje straty-
sowano też fotografię wielobarwną i czarno-bia- grafię w pobliżu wykopu archeologicznego z okre-
łą (Paulo 1938, s. 132, ryc. 1; Rajewski 1950a, su niemieckiej okupacji (ryc. 5, 21). Dokumenta-
s. 11–13, 16). cja ta ukazuje nawarstwienia położone nad fa-
Sporządzaniem rysunków profili w 1937 roku lochronem i nad drogą dojazdową prowadzącą
(a także analizą składu warstw) zajmował się geo- do grodu z fazy młodszej, z wczesnej epoki żela-
log Karol Paulo (Paulo 1938, s. 132; Rajewski 1938, za. Dokumentowany w 1950 roku profil w po-
s. 9; Nowaczyk 2005, s. 141, 143, ryc. 1). Doku- łudniowo -wschodniej partii półwyspu (w poprzek
mentowanie profili w skali 1:10 podyktowane było arów: 206, 207, 220–222, 235–237; ryc. 21) rów-
dbałością o dokładną lokalizację zabytków arche- nież zlokalizowany był, w przybliżeniu, wzdłuż
ologicznych i znalezisk faunistyczno-florystycz- granicy wykopu z 1938 roku. Linia profilu prze-
nych. Duży rozmach prac wykopaliskowych pro- biega więc prawie na całym zadokumentowanym
wadzonych w 1937 roku (ryc. 1, 2, 5) zaowoco- odcinku równolegle do wału grodu z wczesnej
wał m.in. obfitą dokumentacją w postaci planów epoki żelaza (ryc. CD-1). Z punktu widzenia me-
profili o łącznej długości 75,5 m. Na marginesie todyki prowadzenia badań archeologicznych
należy dodać, że szczegółowe i wyczerpujące opra- w obu przypadkach lokalizacja linii profilowych
cowanie naukowe wyników badań stratygraficz- nie okazała się trafna. Umiejscowienie profilu
nych z 1937 roku miało duże znaczenie z punktu skośnie lub równolegle do falochronu i wałów wy-
widzenia rozpoznania zachodzących na półwyspie kluczało możliwość właściwego rozpoznania straty-
procesów przyrodniczych i antropogenicznych grafii obwarowań z młodszej i starszej fazy osiedla
(Paulo 1938, s. 134–139). obronnego. Bardziej uzasadnione merytorycznie
Wszystkie zachowane ryciny profili, którymi było dokumentowanie profili wykopów archeolo-
dysponuje Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, gicznych na obszarach, na których przed II wojną
pochodzą z okresu powojennego. Sporządzono je, światową nie prowadzono wykopalisk. Odkryte
analogicznie jak w okresie przedwojennym, w centralnej części południowego skraju stanowi-
ska nawarstwienia, będące świadectwem istnienia
wałów z wczesnej epoki żelaza i z wczesnego śre-
23 Ujawnienie w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu
dwóch szkiców z Biskupina, wcześniej zinwentaryzowa- dniowiecza, dokumentują ryciny profili, które
nych jako część dokumentacji z Ostrowa Tumskiego w Po-
znaniu (Kurnatowska 2010, s. 136), pozwala przypusz-
czać, że nie cała dokumentacja profili z Biskupina z okresu 24 Odtworzona lokalizacja profili (ryc. 21) nie zawsze pokry-
przedwojennego bezpowrotnie przepadła w czasie II wojny wa się z rozmieszczeniem profili, które przedstawiono w pra-
światowej. cy Anny Gadomskiej-Czekalskiej (1950, ryc. 1).
75
Ryc. 21. Biskupin, stan. 4. Schematyczny plan lokalizacji zadokumentowanych profili.
X – nieznana lokalizacja w obrębie ara (rys. J. Kopiasz)
Fig. 21. Biskupin, site 4. Schematic plan of the location of archaeological profiles.
X – unknown location within an are (drawn by J. Kopiasz)
76
wytyczono w poprzek tych konstrukcji (ary: 233, obszar obejmuje bowiem pozostałości osiedla
251, 252, 269, 270; ryc. 21, 23). Ze względu na z wczesnej epoki żelaza (trzy domostwa i trzy uli-
znaczną miąższość nawarstwień, która miejscami ce poprzeczne, ulica okrężna, rozsypiska wału
dochodziła do 3 m, konieczne było odchylenie młodszego (?), wał starszy, falochron) i z wcze-
(o około 40 cm od pionu) powierzchni profilu tak, snego średniowiecza (m.in. trzy odcinki wałów
by nie doszło do osunięcia ściany. z różnych faz osadnictwa, rów zewnętrzny „gród-
W miejscach, w których przed wojną i w czasie ka książęcego”).
jej trwania nie prowadzono badań wykopalisko- Rysunki profili z niektórych wykopów sporzą-
wych, dokumentowano przeważnie profile usytu- dzano kilkakrotnie. Dokumentację stratygrafii
owane wzdłuż granic wykopu. Dokumentację pio- „rowu krzyżowego” wykonano trzykrotnie, a pla-
nową z arów 88, 89, 102, 103 wykonano w oparciu ny profilu północnego w obręcie arów 126–128
o profile krzyżowe usytuowane na granicach arów dwukrotnie. Ryciny te znacznie różnią się między
(ryc. 21; Dziennik Polowy s. 188). Dokumentowa- sobą. Kształt poszczególnych warstw i lokalizacja
no nie tylko ściany profilowe, którymi były grani- konstrukcji drewnianych są odmiennie zobra-
ce wykopu archeologicznego. Sporządzano rów- zowane na każdej z plansz przekroju. Może to
nież rysunki profili tzw. „świadków”, które wyty- świadczyć o przesunięciu linii dokumentowanego
czano wzdłuż lub w poprzek badanego obszaru. profilu. W każdym sezonie badawczym, począw-
Taką metodę zastosowano m.in. w wykopie z lat szy od roku 1948, linia profilowa „rowu krzyżo-
1947 i 1948 w obrębie arów: 126–128, który prze- wego” ulegała przesunięciu bardziej na zachód.
dzielono podłużnym świadkiem (ryc. 21). Zbliżoną Profile, które według badaczy przedstawiały naj-
metodykę prowadzenia badań i dokumentacji za- większą wartość merytoryczną, były zabezpiecza-
stosowano w wykopie założonym w 1955 roku ne przed wpływem niekorzystnych warunków
na arach 145, 159, 173. Wąski wykop przedzielo- atmosferycznych. Mimo starań działania te nie
no dwoma poprzecznymi świadkami (ryc. 21). okazały się skuteczne, gdyż po okresie zimowym
W trakcie prac badawczych prowadzonych od ściany profili osuwały się. Rozpoczynając prace
1948 do 1950 roku w centralno-południowej par- w następnym sezonie (w roku 1950), ekipy ekspe-
tii stanowiska założono wykop profilowy (tzw. dycji zmuszone były do poszerzania wykopu i wy-
„rów krzyżowy”), w celu sporządzenia (wyłącz- tyczenia nowego profilu (Dziennik Polowy, s. 72,
nie?) dokumentacji stratygrafii (ryc. 21). Wykop 74, 75, 77).
o szerokości 2 m przeprowadzono przez ary: 171, Nieznana jest dokładna lokalizacja linii profilu
185, 201, 217 (Dziennik Polowy, s. 8, 122; Rajew- arów: 212, 228, 229 (ryc. 21). Pomimo podjętych
ski 1950a, s. 8). prób skorelowania rysunku profilu z planem kon-
Założenie w latach 1948 i 1949 wykopów pro- strukcji drewnianych na wzmiankowanych arach,
filowych na arach: 251, 252, 269, 270 dało ar- nie udało się określić jego umiejscowienia.
cheologom wgląd w stratygrafię centralno połu- Dokumentacja profili z Biskupina dostarcza
dniowej części stanowiska (ryc. 21; ryc. CD-1). pośrednio pewnych informacji dotyczących kon-
Integracja dokumentacji pionowej z „rowu krzy- cepcji graficznego odwzorowania stratygrafii i jej
żowego” i z wymienionych arów umożliwi rozpo- interpretacji. Ryciny te są świadectwem bardzo
znanie istotnych elementów konstrukcyjnych sta- zróżnicowanego podejścia do sposobu dokumen-
nowiska (wały obronne, falochron, ślady domostw) towania nawarstwień. Profile archeologiczne do-
na znacznym obszarze badań 25. Dokumentowany kumentowano przeważnie kredkami (15 egzem-
plarzy). Rzadziej natomiast wykonywano rysunki
25 Szczególnie wartościowymi informacjami dokumenta- profili za pomocą ołówka (7 rycin). Oceniając do-
cji profili z omawianego obszaru są dane dotyczące zasię-
gu wałów, fosy i innych obiektów datowanych na wczesne
kumentację wielobarwną z Biskupina, należy
średniowiecze. Należy dodać, że ściany profilowe w części
południowej stanowiska (ary: 251, 252, 269, 270) przeci-
nały wał wczesnośredniowieczny niemal prostopadle. Nie- ka książęcego”. Na arze 170 linia profilu została poprowa-
co bardziej na północ (na arach 184, 200) profil został dzona skośnie w stosunku do granic ara i przecinała w po-
przeprowadzony skośnie w stosunku do fosy i wału „gród- przek wał z okresu przedpaństwowego (ryc. 21, ryc. CD-1).
77
78
Ryc. 22. Biskupin stan. 4. Fragment wielobarwnej dokumentacj z arów: 145, 159, 173. U góry widok zeskanowanego profilu bez cyfrowej obróbki.
Poniżej ten sam profil zmodyfikowany (Archiwum Muzeum Archeologicznego w Biskupinie)
Fig. 22. Biskupin, site 4. Fragment of colour profile documentation within ares: 145, 159, 173. At the top view of the scanned profile without digital processing.
Below the same modified profile (Archives of the Archaeological Museum in Biskupin)
pamiętać, że od czasu jej sporządzenia minęło nymi barwami. Podobnej metody rysowania uży-
około 60 lat. Zapewne tak długi okres przechowy- to do zobrazowania nawarstwień na arze 88, 89,
wania wpłynął na jej obecną jakość, nasycenie 102, 103. Niemal całkowicie umowną kolorysty-
barw, zatarcie pewnych szczegółów etc (ryc. 22). kę warstw zastosowano dla innej wielobarwnej
Uzyskanie odpowiednich barw utrudniał stosowa- ryciny profilu „rowu krzyżowego”. Dzięki użyciu
ny papier milimetrowy, którego zróżnicowane bogatej i skontrastowanej kolorystyki rycinę cha-
kolorystycznie tła uniemożliwiały uzyskanie jed- rakteryzuje znaczna wyrazistość. W podobny,
nolitych barw na poszczególnych planszach doku- „syntetyczny” sposób zobrazowano stratygrafię
mentujących jeden odcinek profilu. z arów 252 i 269 (ryc. 23a). Poszczególne jednost-
W czasie sporządzania dokumentacji wielo- ki stratygraficzne, z których część znacznie od-
barwnej starano się zwracać uwagę na kolory- biega kolorystycznie od pierwowzoru, są od siebie
styczne wyodrębnienie różniących się barwą i za- oddzielone liniami. Tym, czym się wyróżnia do-
wartością warstw, szczególnie tych o mniejszej kumentacja z arów 252 i 269 od innych rycin wie-
miąższości. Pracownik naukowy, nadzorujący lobarwnych z Biskupina, są wyczerpujące obja-
pracę kreślarza, opiniował jego rysunek, udziela- śnienia dotyczące kolorystyki i składu warstw
jąc wskazówek dotyczących rozróżnienia w ry- (ryc. 23a). Skrajnie duży schematyzm w doku-
sunku poszczególnych warstw za pomocą odpo- mentowaniu wykazuje rycina ilustrująca nawar-
wiedniego nasycenia barw. Jednocześnie unikano stwienia na arach 170 i 171 (ryc. 23b). Oprócz
uzewnętrzniania cech nieistotnych (Dziennik wyraźnego rozgraniczenia warstw zastosowano
Polowy, s. 115). kolorystyczne kreskowanie i umowną, schema-
Większość rycin wielobarwnych z Biskupina tyczną kolorystykę niektórych jednostek straty-
sporządzona została w zróżnicowany sposób pod graficznych, co sprawia że rycina ta ma cechy
względem odwzorowania nawarstwień. Najbar- wielobarwnego szkicu.
dziej realistyczny sposób dokumentowania profi- Słabą stroną wielobarwnej dokumentacji profili
li reprezentują ryciny ilustrujące nawarstwienia z Biskupina jest częsty brak objaśnień dotyczących
na arach: 145, 159, 173, 187 (ryc. 22) i 206, 207, rodzaju warstw i interpretacji geomorfologicznej.
220–222, 235–237. Ubóstwo lub zupełny brak Do rzadkości należą ryciny z informacjami, które
objaśnień warstw czyni jednak z tych rycin doku- dotyczą składu warstwy i odkrytych konstrukcji
ment nieczytelny i trudny do reinterpretacji. Czę- drewnianych (ryciny z arów: 126–128 – profil pół-
ściowo realistyczny sposób obrazowania zastoso- nocny; 233, 234, 251, 252, 269, 270; 252, 269;
wano podczas dokumentowania jednego z profili z „rowu krzyżowego”). Do ujemnych stron należy
północnych na arach 126–128. W omawianym też stosunkowo częsty brak oznaczenia wysokości
przypadku unikano jednak nadawania barw kon- bezwzględnych.
strukcjom drewnianym i warstwom współcze- Archiwalne, biało-czarne rysunki profili z Bi-
snym. Nieco innymi regułami posługiwano się skupina nie zawsze powinny być traktowane jako
podczas sporządzania jednego z profili „rowu wartościowy materiał źródłowy. Ryciny profili
krzyżowego”. Jak się wydaje, odmienne zabar- z arów: 126–128 (profil północny i środkowy);
wienie dokumentowanych drewnianych reliktów 181, 197, 213, 230; 196, 212 sporządzono w spo-
miało na celu uwypuklić ich chronologiczne zróż- sób przypominający raczej niedokończony, nie-
nicowanie. Realistyczne odwzorowanie warstw dbale opisany szkic. Odwzorowanie stratygrafii na
wpłynęło na brak możliwości precyzyjnego wy- wzmiankowanych rycinach ogranicza się do uka-
odrębnienia niektórych z nich. Niektóre z jedno- zania przebiegu warstw i krótkich odcinków szra-
stek stratygraficznych ukazanych na omawianym fury oraz czasem zbyt lakonicznego, nie zawsze
rysunku stratygrafii „rowu krzyżowego” zostały czytelnego opisu warstw. W przypadku dokumen-
zaznaczone linią przerywaną. tacji z arów 181, 197, 213, 230; 196, 212 część
W celu uzyskania bardziej syntetycznego obra- warstw nie została opisana. Na szerszą skalę nie
zu nawarstwień (a w szczególności granic warstw) stosowano koniecznego w przypadku tego rodzaju
rysunki profili sporządzano niekiedy intensyw- dokumentacji zdefiniowanego kreskowania, znaków
79
Ryc. 23. Biskupin stan. 4. Wielobarwna dokumentacja: a – ary: 252, 269; b – ary: 170, 171
(Archiwum Muzeum Archeologicznego w Biskupinie)
Fig. 23. Biskupin, site 4. Colour profile documentation: a – ares: 252, 269; b – ares: 170, 171
(Archives of the Archaeological Museum in Biskupin)
80
graficznych oraz legendy26 (Ławecka 2003, s. 124, Bardziej uszczegółowione informacje dotyczące
ryc. 5.11). Niekiedy opis warstw został ograniczo- stratygrafii z drugiego z wymienionych obszarów
ny do skrótów, które pochodzą od pierwszych liter dostarczają odrębne interpretacje dla warstw antro-
wyrazu (np. G – prawdopodobnie glina). Części pogenicznie zmienionych i pochodzenia geologicz-
z zakodowanych opisów warstw nie udało się od- nego. Dodatkowym walorem omawianej dokumen-
cyfrować. Opisywana część dokumentacji profili tacji jest stosowanie nomenklatury nawiązującej do
jest nieczytelna i zawiera niekiedy sprzeczne stratygrafii wypracowanej dla całego półwyspu
informacje27. (warstwy: I–VI; Kostrzewski 1936, s. 6).
Na tym tle bardziej pozytywnie wyróżnia się do-
kumentacja przekrojów archeologicznych z połu- III.1.2. Dokumentacja fotograficzna
dniowej i południowo-zachodniej części stanowi- Dokumentacja fotograficzna z Biskupina obra-
ska: z tzw. „rowu krzyżowego” i z arów 196, 212; zuje cały wachlarz możliwości technicznych stoso-
212, 228, 229. W obu przypadkach zastosowano wanych w czasie eksploracji stanowiska archeolo-
ujednoliconą szrafurę definiującą skład warstwy. gicznego. Szczególne uznanie budzi pomysłowość
w zastosowaniu nowatorskich technik fotogra-
26 Legendy, które miały objaśniać rysunki profili dla stan. 4 ficznych z okresu przedwojennego28. Oprócz ujęć
w Biskupinie, zostały sporządzone w roku 1948 i 1949 (Dzien- sporządzanych z powierzchni gruntu w Biskupinie
nik Polowy, ryc. na s. 6, 40). Jedna z nich, definiująca warstwy
pod względem chronologiczno-funkcjonalnym, obowiązywa-
posługiwano się na znaczną skalę metodami po-
ła dla obszarów przybrzeżnych południowo-zachodniej partii zwalającymi zadokumentować odkrywane relikty
stanowiska. Druga z legend miała charakter bardziej uniwer- z wysokości. Początkowo, w 1934 roku fotografię
salny. Objaśnienia warstw antropogenicznie zmienionych po-
zbawione były interpretacji z zakresu ich chronologii i genezy.
z wysokości sporządzano posługując się składaną
27 Jako przykład może posłużyć rycina profilu środkowego drabiną o wysokości 10 m (Kostrzewski 1936, s. 2;
z arów 126–128. Dokumentacja profilu w obrębie ara 126 uka-
zuje zarysy warstw i nie zawsze czytelny ich opis. Na doklejo-
nym arkuszu przedstawiającym profil ara 127 opis wspólnej 28 Mało znany fakt podjęcia prób ze zdjęciami fotostereome-
dla obu odcinków warstwy jest niespójny. Określenie „hu- trycznymi, które przeprowadzono w Biskupinie 1937 roku
mus” zostało zastąpione poprzez „czarnoziem”, a „czarna zie- (Rajewski 1938, s. 9), może być jednym z przykładów nie-
mia gliniasta” miała alternatywne określenie: „ilasta, czarna szablonowego podejścia kierownictwa wykopalisk do sposo-
glina”. Ostatnia z wymienionych warstw z arów 126 i 127 na bów dokumentowania i rozpowszechniania wiedzy o wyko-
planszy ilustrującej profil ara 128 figuruje jako „humus”. paliskach na stan. 4.

Składana drabina służąca do
wykonywania zdjęć z góry
(Archiwum Muzeum
Fig. 24. Biskupin, site 4. Folding

step ladder used to take
photographs from height
Museum in Biskupin)
81
Jarosław Kopiasz
Kobyliński 2005, s. 33; Grossman 2006, s. 94). Fo-

tograf stojący na wierzchołku specjalnie do tego
celu skonstruowanej drabiny (ryc. 24) mógł sfoto-
grafować przestrzeń zajmującą około 40 m2 (Koby-
liński 2005, s. 33). Do wykonywania fotografii
skośnej z góry służyły też dwie platformy drewnia-
ne. Jedna z nich, na stałe związana z podłożem,
mierzyła 10 metrów wysokości. Do tych samych
celów przeznaczona była niższa, przenośna plat-
forma o wysokości 6 metrów29 (Piotrowski 2005a,
s. 33, 35, ryc. 14–19). Fotografie z drabiny wyko-
nywano również po II wojnie światowej. Służyła
do tego celu specjalna, sprowadzona w 1956 roku
ze Żnina drabina (Dziennik Polowy, s. 203, 205).
Prawdopodobnie wykonywano z niej serie zdjęć
skośnych wybranego obszaru, gdyż, jak można są-
dzić na podstawie zachowanych fotografii, drabi-
na nie była rozstawiona bezpośrednio nad wyko-
pem, tylko obok wykopu. Używano jej do doku-
mentowania drewnianych reliktów w obrębie arów
88 i 102 i prawdopodobnie też 89 i 103 (Dziennik
Polowy, s. 203, ryciny na s. 206, 215, 223).
Rozległość badanego obszaru w roku 1935
Ryc. 25. Biskupin, stan. 4. Balon służący do
i w latach następnych (ryc. 5) wymagała użycia wykonywania zdjęć z wysokości (Archiwum Muzeum
bardziej efektywnych metod dokumentowania Archeologicznego w Biskupinie)
fotograficznego z wysokości (Kobyliński 2005,
Fig. 25. Biskupin, site 4. Balloon used to take
s. 33). Inicjatorami użycia balonu z podwieszo-
photographs from the height (Archives of the
nym aparatem fotograficznym byli Zdzisław Ra- Archaeological Museum in Biskupin)
jewski i Wojciech Kóčka (ryc. 25). Pułap balonu
służącego do fotodokumentacji był ograniczany
długością przewodu samowyzwalacza. Zastoso- balon. Pierwsze zdjęcia z balonu dokumentujące
wanie elektromagnetycznego wyłącznika w apa- stan. 4 w Biskupinie pochodzą z roku 1935 (Ko-
racie i lekkiego przewodu umożliwiało wykona- strzewski 1936, s. 2, ryc. 1, tabl. IV–VI, XVII,
nie zdjęć z wysokości dochodzącej do 150 m. XVIIIa, XIX; Jażdżewski 1938, s. 40 i n., ryc. 7, 8;
Balon o średnicy 3,5 m napełniano wodorem. Rajewski 1938, s. 9; 1950a, s. 11–14, ryc. 3, 4, 8;
Jego używanie do celów fotograficznych determi- 1975a, s. 562, ryc. 1; Bukowski 2005, s. 74 i n.,
nowały warunki atmosferyczne, przede wszyst- ryc. 3; Kobyliński 2005, s. 33, 35, ryc. 12–17; Pio-
kim siła wiatru. Zdjęcia z większej wysokości trowski 2005b, s. 29 i nn., ryc. 2–5; Tabaczyński
ograniczał również ciężar linek podtrzymujących 2005, s. 55, ryc. 5, 6). W 1935 roku wykonano 60
zdjęć z balonu z wysokości od 5 do 50 m i kilka
29 fotografii z samolotu z wysokości 200 i 300 m
O istnieniu analogicznej platformy jeszcze pod koniec
lat 40. i w latach 50. XX wieku można się przekonać, analizu- (Kostrzewski 1936, s. 2). Od 1937 r. używano do
jąc archiwalne zdjęcia z tego okresu. Wydaje się jednak mało sporządzania zdjęć z wysokości balonu zaporowe-
prawdopodobne, by mogła ona wówczas być przeznaczona do
dokumentowania badań z wysokości, gdyż usytuowana była
go przekazanego przez marszałka Rydza-Śmigłego
z dala od prowadzonych w tym czasie prac wykopaliskowych (ryc. 26). Balon ten zaopatrzony był w kosz nośny,
(być może z wyjątkiem odkopywania przedwojennych wyko- z którego osoby w nim przebywające dokumento-
pów w celu odtworzenia zaginionej dokumentacji), na północ-
nym krańcu półwyspu. Prawdopodobnie służyła ona do celów wały wykopaliska i otoczenie stanowiska. Dzięki
obserwacyjnych (Piotrowski 1991, s. 93). niemu można było sporządzać zdjęcia z wysoko-
82

Wojskowy balon zaporowy
służący do wykonywania
zdjęć z wysokości
(Archiwum Muzeum
Archeologicznego
w Biskupinie)

Military barrage balloon
used to take photographs
from the height (Archives
Museum in Biskupin)
ści od około 50 do 1100 m30. W latach 1935, wielobarwna. Tą techniką sporządzano dokumen-
1937–1939 dokumentację fotograficzną wykony- tację profili oraz dokumentowano wykopaliska
wano również z samolotów wojskowych 3. i 4. puł- z powierzchni terenu i z balonu. W ciągu kilku lat
ku lotniczego w Poznaniu oraz w Toruniu wykonano kilkadziesiąt fotografii wielobarwnych
(ryc. 27). Fotografowano z wysokości od 200 (Rajewski 1950a, s. 2; Bukowski 2005, s. 75, 77).
i 300 m do nawet 3000 m (Kostrzewski 1936, W roku 1948 Ekspedycja Biskupińska pozyskała
s. 2, tabl. IIab; Jażdżewski 1938, s. 41, ryc. 6; Ra- od wiceministra Obrony Narodowej balon – son-
jewski 1938, s. 9; 1975b, s. 563, ryc. 3–5; Ostoja- dę o średnicy 1 m, który miał zastąpić zniszczony
-Zagórski 1992, s. 45; Bukowski 2005, s. 76 i n., przez Niemców przedwojenny egzemplarz (Rajew-
ryc. 3, 4; Grossman 2005, s. 241, 243–245, ski 1950a, s. 9; Kobyliński 2005, s. 43; Piotrowski
ryc. 18, 19, 21, 22; Kobyliński 2005, s. 35–41, 2005a, s. 40). Powojenny balon nie był w stanie
ryc. 10, 18–20; Piotrowski 2005a, s. 31 i n, 36, unieść zbyt ciężkiego aparatu fotograficznego.
ryc. 10–13, 21–27). W roku 1937 z balonu obser- Również inne problemy techniczne zadecydowały,
wacyjnego wykonano ponad 100 zdjęć Biskupina że nie nadawał się do wykonywania zdjęć z wyso-
i jego okolicy oraz kilka zdjęć lotniczych, a w la- kości31 (Kobyliński 2005, s. 43). W latach 1959
tach 1938–1939 jeszcze kilkanaście zdjęć półwy- i 1960 minister Obrony Narodowej oddelegował
spu i jego najbliższego otoczenia (Rajewski 1938, śmigłowiec wojskowy, w celu fotografowania ob-
s. 9; 1950a, s. 2). Dzięki znakomitej organizacji szaru wykopalisk w Biskupinie i w jego okolicach
wykopalisk i funkcjonującej na półwyspie ciemni (Dziennik Polowy, s. 254; Balcer, Dąbrowski 1962,
fotograficznej zdjęcia można było wywoływać na s. 282; Rajewski 1975b, s. 563, ryc. 6, 7; Piotrowski
miejscu i szybko zweryfikować ich jakość. W ra- 2005, s. 43 i n., ryc. 30–32). Warto dodać, że nalo-
zie potrzeby fotograf mógł ponownie wykonać ty nad obszarem półwyspu dokonywane były re-
ujęcie z bardziej satysfakcjonującymi efektami gularnie w latach 1977–1980, a więc kilka lat po
(Kostrzewski 1937, s. 4, 6; Bukowski 2005, s. 76).
Kolejną innowacją zastosowaną w Biskupinie 31 W Dzienniku Polowym brak wzmianki o użyciu po wojnie
po raz pierwszy w 1936 roku była fotografia balonu do dokumentowania wykopalisk. W udostępnionych
archiwach fotograficznych muzeów archeologicznych w Po-
znaniu i Warszawie również nie odnaleziono zdjęć z końca lat
30 Według Zdzisława Rajewskiego z balonu tego wykonywa- czterdziestych, które można interpretować jako zdjęcia z balo-
no zdjęcia z pułapu do 800 m (Rajewski 1975a, s. 563). nu. Nie ma ich również w zbiorach muzeum w Biskupinie.
83
Jarosław Kopiasz
Ryc. 27. Biskupin, stan. 4. Zdjęcie wykonane z samolotu (Archiwum Muzeum Archeologicznego w Biskupinie)
Fig. 27. Biskupin, site 4. Photograph taken from a plane (Archives of the Archaeological Museum in Biskupin)
zakończonych badaniach wykopaliskowych. Dzia- prawdopodobnych warsztatów, wału etc. (Kostrzew-

łania te podjęte były w ramach ćwiczeń fotograme- ski 1936, tab. X ab, XI ab, XII bc, XIII, XIV a; Ra-
trycznych Zarządu Topograficznego Wojska Pol- jewski 1950b, ryc. 35; Żurowski 1950, ryc. 59–66;
skiego. Fotografie sporządzano z pułapu 1000 m Dziennik Polowy, s. 208, 213, ryc. na s. 211–213,
(Piotrowski 2005a, s. 44, ryc. 32, 37). 251). Wykonywano również zdjęcia in situ poszcze-
Informacje o każdej przedwojennej fotografii ze gólnych zabytków wydzielonych, takich jak drew-
stan. 4 w Biskupinie odnotowywane były w reje- niane wrota, wiosło, drewniana niecka, koło tar-
strze, w którym znalazły się informacje o fotogra- czowe wozu etc. (Kostrzewski 1936, tabl. XLVIII a;
fowanych obiektach (np.: nr chaty) i wymiar kliszy Hensel 1938, ryc. 1; Rajewski 1950b, ryc. 22, 23;
(Internet: http://www.muzarp.poznan.pl/zew- Dziennik Polowy, s. 174, 251, ryc. na s. 175, 252).
netrzne/arena/Biskupin/inw.html). Przed fotogra- Zarówno w okresie przedwojennym, jak i po
fowaniem reliktów zabudowy umieszczano niekie- wojnie fotografowano profile archeologiczne.
dy drewniane drążki wzdłuż zarysów ścian do- W 1949 roku w ten sposób zadokumentowa-
mostw. Dzięki temu można było łatwiej zidentyfi- no m.in. odcinki profili od ara 170 do 270 (Ko-
kować ich elementy konstrukcyjne, tzn. sumiki strzewski 1936, ryc. VIII; Dziennik Polowy, s. 71;
oraz łątki. Należy dodać, że nie stosowano w Bi- ryc. 2041, 2051, ryc. na s. 107, 123).
skupinie strzałek północy (a także skali), co nieraz W drugiej połowie lat 50. XX wieku sporzą-
utrudnia identyfikację położenia dokumentowa- dzano też kompilacje serii zdjęć wykonanych
nych konstrukcji. Na niektórych skośnych zdjęciach z drabiny. Fotografie i ich fragmenty dopasowy-
ukazane są tabliczki z opisami konstrukcji lub nu- wano do siebie pod różnym kątem, tak aby uzy-
meracją arów (np. „łatka”, „odrzwia”, „próg” i in- skany obraz ukazywał większy obszar. Następnie
ne). Część fotografii archiwalnych zarówno z okre- odpowiednio je przycinano i sklejano (ryc. 28).
su przedwojennego, jak i wykonanych podczas W ten sposób zadokumentowano relikty położo-
badań powojennych dokumentuje detale kon- ne nawet na dwóch arach (np. ary 88 i 102, 112,
strukcyjne, którymi są przeważnie fragmenty su- badane w latach 1956, 1959; Dziennik Polowy, ryc.
mików, łątek, ścian z pionowo wbitych desek, na s. 206, 215, 223, 254; Gądzikiewicz i in. 1957,
84
Ryc. 28. Biskupin, stan. 4. Kompilacja kilku fotografii dokumentujących relikty na arach 88 i 102
Fig. 28. Biskupin, site. 4. Compilation of a few photographs recording some relics on ares 88 and 102
(Archives of the Archaeological Museum in Biskupin)
tabl. XXVIII, XXIX; Balcer 1963, ryc. 2). Opisa- niektórych arach prowadzono badania wykopali-
na metoda dokumentacji prawdopodobnie wyni- skowe tylko do poziomu związanym z reliktami
kała z zalecenia Zdzisława Rajewskiego, który osadnictwem wczesnośredniowiecznym, czyli do
nakazał fotografować cały wykop z widocznymi warstwy II włącznie. Dotyczy to następujących
pozostałościami z młodszej fazy osiedla obron- arów lub ich fragmentów: 113, 131–134, 146–148,
nego przed rozkopywaniem głębiej zalegających 161–162, 172, 174, 187, 188 (ryc. 5). Ograniczone do
reliktów (Dziennik Polowy, s. 203). eksploracji II warstwy badania, które obejmowały
środkowo-wschodnią i południowo-wschodnią
III.2. Stan zachowania część stanowiska, miały zapewne na celu rozpo-
dokumentacji znanie zasięgu i charakteru zabudowy grodów
i podgrodzia z wczesnego średniowiecza.
Niestety, znaczna część dokumentacji źródło-
III.2.1. Dokumentacja rysunkowa wej pochodzącej z okresu przedwojennego zagi-
Podczas prac wykopaliskowych na stan. 4 w Bi- nęła, została wywieziona przez Niemców bądź
skupinie odsłonięto przestrzeń obejmującą około uległa zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Pod
169 arów32. Trzeba jednak mieć świadomość, że na koniec sierpnia 1939 roku plany, klisze fotogra-
ficzne, rysunki, katalogi zostały wywiezione do
32 Ustalenie dokładnej powierzchni badań napotyka na
wiele trudności. Jako przykład mogą posłużyć ryciny uka-
zujące zakres badań wykopaliskowych, które zamieszczono 1950, ryc. bez numeracji poprzedzająca artykuły). Brak do-
w artykule Karola Paulo i w publikacji z 1950 roku (Paulo kumentacji rysunkowej, informacji o badaniach w Dzienni-
1938, ryc. 1; Kostrzewski 1950 (red.), ryc. bez numeracji ku Polowym, a także brak znalezisk w inwentarzu zabytków
poprzedzająca artykuły). W pierwszej z ww. publikacji na muzeum w Biskupinie może wskazywać, że na terenie tym
rycinie zaznaczono przebadany w 1934 roku obszar na gra- nie natrafiono na ślady osadnictwa. W takim przypadku
nicy arów 58 i 59 oraz wąski wycinek wzdłuż arów: 128, obszar ten należałoby uznać za znajdujący się poza stanowi-
142, 156, 170, 184, 200, 216, 235, 251. Na rycinie z drugiej skiem. Zdaniem Aleksandra Gardawskiego podczas okupa-
publikacji obszary te nie zostały już ujęte. Nie wiadomo, cji poszerzono tzw. „rów profilowy” z 1939 roku (pas badań
czy do obszaru badań należy włączyć pas wąskiego, wydłu- obejmujący ary: 220, 237, 255, 273) aż po ary 238, 256
żonego wykopu sięgającego od ara 228 po ar 354 (Kostrzewski (Dziennik Polowy, s. 116).
85
Jarosław Kopiasz

Plan w skali 1:10 reliktów
z ara 158. W górnej części
fotografia ryciny
sporządzonej przed
II wojną światową; poniżej
rycina tego samego ara
wykonana po II wojnie
światowej
(Archiwum Muzeum
Archeologicznego
w Biskupinie)
Fig. 29. Biskupin, site. 4.

Drawing documentation
of relics of the settlement
within are 158. In the top
photograph of the drawing
documentation in scale
1:10 elaborated before
the World War II.
Below another drawing
of the same are made after
the World War II (Archives
Museum in Biskupin)
86
Poznania. Nie ocalały z pożogi wojennej bądź zo- eksplorację podjęto w latach 1948–195034. Nie ma
stały wywiezione przez okupanta m.in. plany, również w Dzienniku Polowym żadnych wzmianek
profile, szkice, notatki, część dokumentacji foto- o ewentualnych odkryciach na obszarze badań
graficznej z 1938 i 1939 roku. Zaginęły też po- z 1948 roku, który obejmował wschodni skraj
większenia fotograficzne całego odkrytego terenu arów: 171, 185, 201, 217, 270, 288, 306, 324, 340,
do 1939 roku. Dewastacji i zniszczeniu uległy 354 (Kostrzewski 1950 red., rycina bez numeracji,
również sprzęt oraz przybory niezbędne do pro- przed artykułami). Trudno więc ustalić, czy roz-
wadzenia i dokumentowania badań terenowych: kopane obszary stanowiska w obrębie wymienio-
aparaty fotograficzne, teodolit, a także zaplecze nych arów należy zaliczyć do tych, z których za-
techniczne (Rajewski 1950a, s. 4; Piotrowski, ginęła dokumentacja. W archiwum Muzeum Ar-
1991, s. 93). cheologicznego w Biskupinie brakuje również
W roku 1947 ponownie odsłonięto przebadany dokumentacji ara 100, który przebadano w la-
w latach 1937–1939 obszar o powierzchni 30 tach: 1959, 1966 i 1967 (Balcer, Dąbrowski 1962,
arów z północnej części i 6 arów z południowego s. 282 i n., ryc. 2; Balcer 2008, s. 127). Natomiast
fragmentu wnętrza osady z wczesnej epoki żelaza. tylko częściowo zachowała się archiwalna doku-
W następnym roku odsłonięto jeszcze 6 arów, za- mentacja rysunkowa rzutów poziomych z pięciu
sypanych wcześniej przez Niemców. Prace te były arów: 15, 24, 77, 99, 112. O rozproszeniu części
konieczne, gdyż część planów wywieźli Niemcy dokumentacji z badań powojennych obejmują-
w 1943 roku i należało sporządzić jeszcze raz do- cych ary: 86, 87 i 101 wzmiankuje też Bogdan
kumentację osady na przebadanym przed wojną Balcer (2008, s. 130).
obszarze (Rajewski 1950, s. 5, 9; Grossman 2006, Brakującą dokumentację z okresu przedwojen-
s. 94). Po porównaniu archiwalnej ryciny ara 158, nego uzupełniono w procesie digitalizacji rycina-
który był badany w 1935 roku (ryc. 5) i ponownie mi z planu ogólnego sporządzonego w skali 1:100.
odsłaniany po wojnie, okazało się, że zauważalne Nie zawsze jednak plan ten uwzględniał wszystkie
są znaczne różnice. Rozbieżności spowodowane odkryte drewniane relikty. Na niektórych polach
były zapewne m.in. postępująca w ciągu ponad oznaczających poszczególne ary nie odwzorowano
10 lat destrukcją drewna oraz (prawdopodobnie) reliktów podłóg domostw (np. na arach: 66, 67,
przesunięciem po wojnie siatki arowej bardziej 79, 80; ryc. CD-1). Zachowany w Muzeum Archeo-
na południe (ryc. 29). logicznym w Biskupinie plan w skali 1:100, nie-
W archiwum Muzeum Archeologicznego w Bi- stety nie uwzględnia części obszaru badań z lat
skupinie znajdują się rzuty poziome w skali 1:10 1938–1939, z których zaginęła oryginalna doku-
dokumentujące relikty 133 arów (ryc. CD-1). Przed- mentacja rysunkowa. Brakuje więc rycin reliktów
stawiają one pozostałości starszej lub/i młodszej wału, falochronu i pomostu wraz z konstrukcjami
fazy osiedla z wczesnej epoki żelaza. Dokumentacja wczesnośredniowiecznymi na arach: 206, 207,
rzutów poziomych z 31 arów zaginęła w czasie 233, 253, 254 (ryc. 30, 31).
II wojny światowej33. Nie wiadomo, czy przed woj- Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warsza-
ną sporządzono dokumentację rysunkową frag- wie i Muzeum Archeologiczne w Poznaniu dyspo-
mentu falochronu, który odkryto na arach 58 i 59 nują kliszami i fotografiami, ukazującymi plany
(ryc. 5). Również nie jesteśmy w stanie stwierdzić, 50 arów. Wśród nich znajduje się 10 egzemplarzy,
czy powstała dokumentacja z obszaru tzw. „rowu które przedstawiają zaginione w czasie wojny pla-
krzyżowego” (prawdopodobnie na zachodnim ny (ary: 11, 15, 16, 42, 55, 60, 61, 77 – fragment,
skraju arów: 171, 185, 201, 217; ryc. 5), którego 119, 220). Poza tym istnieją również fotografie
34 Prawdopodobnie na wskazanym obszarze badań eksplora-

33 W zasobach archiwalnych Muzeum Archeologiczne w Bi- cja objęła przynajmniej warstwę IV, czyli związaną z młod-
skupinie brakuje dokumentacji rzutów poziomych w skali szym osiedlem obronnym z wczesnej epoki żelaza (Dziennik
1:10 z arów: 11, 15 (z wyjątkiem „łamacza kry”), 16, 24 Polowy, s. 10). Przypuszczenie to potwierdza również doku-
(z wyjątkiem jw.), 25, 26, 42, 44, 55, 60, 61, 66–69, 76, 77 mentacja profili „rowu krzyżowego”, na której widoczne są
(fragmentu), 79–81, 90, 100, 104–109, 117–119, 130–144. zarysy konstrukcji „łużyckich”.
87
Jarosław Kopiasz

Fotografia fragmentu
pomostu w południowo-
-wschodniej części stanowiska
(Archiwum Muzeum
Archeologicznego
w Biskupinie)

Fragment of the pier
of southern-east part
of the settlement
(Archives of the
Archaeological Museum
in Biskupin)
planów z niezidentyfikowanych arów lub zbyt sła- Ryc. 31. Biskupin, stan. 4. Fotografia reliktów
bej jakości, by można było je bez odpowiedniego południowo-wschodniej części stanowiska.
oczyszczenia kliszy, wykorzystać do zintegrowa- W centrum i w głębi relikty falochronu i wału,
bliżej – relikty wczesnośredniowieczne
nia z cyfrowym planem stanowiska. Jakość klisz
fotograficznych umożliwia odtworzenie zaginio-
nej dokumentacji i jej cyfrowe przetworzenie. Fig. 31. Biskupin, site 4. Photograph of relics of the
south-east part of the settlement. In the centre and
W archiwum Muzeum Archeologicznego w Bi-
deep inside relics of the breakwater and the rampart,
skupinie znajdują się także 22 ryciny przekrojów35, more close – early medieval relics (Archives of the
które dokumentują stratygrafię osadnictwa z wcze- Archaeological Museum in Biskupin)
snej epoki żelaza i z wczesnego średniowiecza. Ar-
chiwalna dokumentacja profili obrazuje nawar-
stwianie archeologiczne o łącznej długości niemal
400 m.
W latach 2000–2009 prowadzone były w Mu-
zeum Archeologicznym w Biskupinie prace zwią-
zane z konserwacją oraz kopiowaniem archiwalnej
dokumentacji rysunkowej (rzutów poziomych
konstrukcji drewnianych w skali 1:10) z badań wy-
kopaliskowych na stan. 4. Zadanie to polegało na
podklejaniu poszczególnych arkuszy papierem pa-
kowym w celu ich usztywnienia i wzmocnienia.
Wcześniej arkusze kserowano w 2 egzemplarzach
z opcją pomniejszania. W przypadku słabej czytel-
ności kopii archiwalnej dokumentacji należało
dokonać obrysów tak, by otrzymać obraz o od-
powiednim kontraście. Niekiedy, jeśli format
35 Muzeum w Biskupinie dysponuje również dokumentacją
ilustrującą nawarstwienia płytko zalegających warstw na od-

cinku o długości do 2,5 m. Oprócz tego dostępne są w Dzien-
niku Polowym przekroje poszczególnych obiektów z różnych
okresów osadnictwa na półwyspie.
88
rysunku pozwalał (np. przekroje), dokumentacja również ponad 2000 klisz, które pochodzą z okre-
była skanowana z pominięciem kserowania. su przedwojennego i powojennego. Obecnie trwają
prace nad ich inwentaryzacją36.
III.2.2. Dokumentacja fotograficzna
Nie jest znana dokładna liczba fotografii archi- III.3. Digitalizacja dokumentacji
walnych o walorach dokumentacji wykopali- rysunkowej
skowej z Biskupina, gdyż nie przeprowadzono
jeszcze dokładnej kwerendy tych zbiorów. Z okre- Duży format przechowywanej w archiwum Mu-
su przedwojennego zachowało się do naszych cza- zeum Archeologicznego w Biskupinie dokumenta-
sów kilka tysięcy egzemplarzy archiwalnych klisz. cji źródłowej był barierą utrudniającą swobodne
Pozostają one w archiwach trzech instytucji: Pań- korzystanie z niej. Ponadto częste użytkowanie
stwowego Muzeum Archeologicznego w Warsza- narażało papierową dokumentację na uszkodzenie
wie, Muzeum Archeologicznego w Biskupinie, mechaniczne i degradację biologiczną. W ostat-
Muzeum Archeologicznego w Poznaniu (Kobyliń- nich latach podjęto prace inwentaryzacyjne i kon-
ski 2005, s. 36 i n.). Przedwojenny inwentarz fo- serwacyjne posiadanych zasobów archiwalnych.
tografii obejmował również zdjęcia z innych sta- Te ostatnie czynności miały na celu przygotować
nowisk (np. Kłecko, Gniezno, Poznań). Pokaźną dokumentację do kopiowania, skanowania i digi-
część stanowią fotografie zabytków ruchomych talizacji (Grossman 2006, s. 94).
(Bukowski 2005, s. 73). Dlatego też, mimo ogrom- Na zlecenie Muzeum Archeologicznego w Bi-
nego zbioru fotografii, jedynie część z nich można skupinie skanowanie dokumentacji rysunkowej
traktować jako dokumentację wykopalisk (Koby- wykonała wyspecjalizowana w usługach poligra-
liński 2005, s. 37 i n., tam dalsza literatura). ficznych firma Megakop z Bydgoszczy. Wyko-
W archiwum Muzeum Archeologicznego w Po- rzystywano do tego celu skaner wielkoformatowy
znaniu zachowało się ponad 550 negatywów oraz KIP 310037. Następnie obrazy zapisane cyfrowo,
1500 zdjęć, a spośród nich 218 egzemplarzy jest przeważnie w odcieniach szarości, o rozdziel-
udostępnione w internecie (Internet: http://www. czości 600 dpi, po odpowiednim skalibrowaniu
muzarp.poznan.pl/zewnetrzne/arena/Biskupin/ umieszczano w środowisku wektorowym i obryso-
inw.html). Muzeum Archeologiczne w Biskupinie wywano. Kalibrowanie w programie rastrowym
dysponuje prawie wyłącznie kliszami szklanymi polegało na pomniejszaniu lub powiększaniu ob-
z okresu powojennego. Zbiór ten liczy około razu w pionie lub/i w poziomie do odpowiedniego
2000 egzemplarzy. Największą część stanowią wymiaru (1 × 1 m w przypadku plansz całego ara
zdjęcia z pierwszej połowy lat 50. XX wieku. Nie- w skali 1:10). W zależności od rodzaju zniekształ-
które ze zdjęć z tego okresu ilustrują badania na cenia dokumentacji archiwalnej należało użyć
stanowiskach położonych w bezpośrednim są- narzędzi modyfikujących obraz tak, by linie pa-
siedztwie półwyspu (np. na stan. 2a, 6, 15a). Wie- pieru milimetrowego widoczne na ekranie pokry-
le z nich stanowi dokumentację zabytków rucho- wały się z pionowymi i poziomymi liniami po-
mych. Część natomiast ukazuje zajęcia studentów mocniczymi programu rastrowego. Następnym
uczestniczących w Archeologicznych Obozach etapem było sporządzanie obrysów reliktów i ich
Szkoleniowych w Biskupinie podczas prac wyko- objaśnień oraz pomiarów niwelacyjnych w środo-
paliskowych, wykładów, zajęć z archeologii dowisku wektorowym. Ryciny rastrowe umieszcza-
świadczalnej. Fotografie dokumentujące odsłonię- ne w środowisku wektorowym należało ponow-
te relikty osady na stan. 4 należą do stosunkowo nie przeskalować w ten sposób, aby odpowiadały
rzadkich. Do wyjątkowo nielicznych zdjęć, które jednostce metrycznej wyrażonej miarą dziesiętną.
są przechowywane w muzeum w Biskupinie, na-
leżą klisze przedwojenne. Największym zbiorem 36 Ustna informacja kustosz Danuty Piotrowskiej z Państwo-
archiwalnej dokumentacji fotograficznej dysponu- wego Muzeum Archeologicznego w Warszawie.

37 Na początku 2015 roku Muzeum Archeologiczne w Bisku-
je Państwowe Muzeum Archeologiczne w War- pinie zleciło skanowanie oryginalnych planów firmie Digi-
szawie. W zasobach tej instytucji znajduje się tal-Center ze Złotnik k. Poznania.
89
Jarosław Kopiasz
Następnie obraz dokumentacji źródłowej musiał no dla wyodrębnionych warstw wiodących (np. dla
zostać obrysowany. Czynności te wykonywano za drewna, kamieni) warstwy, które dokładnie precy-
pomocą narzędzia polilinia, którą, w przypadku zują ich cechy. Przykładowo, niektóre drewniane
rysowania obiektów o kształcie innym niż prosta, relikty pochodzące z ara 233 zostały określone
kąt, wielokąt, kwadrat etc., należało zmodyfiko- gatunkowo i dlatego należało zdefiniować podczas
wać w tzw. splajn, czyli krzywą o kształcie obryso- komputerowej obróbki ryciny kolejną warstwę,
wywanego, złożonego z krzywizn obiektu. która oznacza rodzaj drzewa (warstwy: „drewno-
Integracja dokumentacji w środowisku wektoro- -dąb” i „drewno-sosna”; ryc. 32). W analogiczny
wym wynikała z jej zalet i przewagi nad oprogra- sposób postępowano podczas digitalizacji doku-
mowaniem rastrowym. Podczas powiększania lub mentacji, która ilustrowała dwa poziomy osadni-
przekształcania obrazów rastrowych dochodzi do cze grodu z wczesnej epoki żelaza, z fazy starszej
pogorszenia jakości obrazu. Jakość obrazu wekto- i młodszej. Do tej pory, w związku ze stanem opra-
rowego podczas analogicznych czynności nigdy cowania stanowiska i brakiem informacji na temat
nie ulega pogorszeniu. Rozdzielczość obrazu wek- poziomu odkrycia większej części reliktów osad-
torowego może być ograniczona jedynie maksy- nictwa odwzorowanych w dokumentacji archiwal-
malną rozdzielczością monitora lub urządzenia nej, nie można szerzej zastosować warstw uwzględ-
drukującego. Wektorowa digitalizacja dokumenta- niających poszczególne fazy grodu. Jedynie doku-
cji archiwalnej oprócz integracji setek oddzielnych mentacja z arów: 87–89, 101, 102 (ryc. 20), która
„analogowych” rycin wnosi wiele innych możli- sporządzona została oddzielnie dla różnych pozio-
wości, które są przeważnie nieosiągalne w środo- mów osadniczych, pozwalała na wyodrębnienie
wisku programów rastrowych. Do takich zalet na- obiektów rysunkowych ze starszej i młodszej fazy
leży zaliczyć łatwość w uzyskiwaniu parametrów osadniczej. Nie dotyczy to konstrukcji pionowych,
obiektów rysunkowych (np. powierzchnia, obję- takich jak np. łątki, które zalegały w obu pozio-
tość, długość, kąt etc.), możliwość generowania mach i były na rysunkach nieco odmiennie zloka-
obiektów przestrzennych, renderowania, uzyski- lizowane względem siatki arowej. W przypadku
wania obrazów w kilku rzutniach etc. rycin z wymienionych arów nie wiadomo było,
Przystępując do digitalizacji planów w wersji czy mamy do czynienia z blisko obok siebie poło-
wektorowej należało najpierw nadać nazwy po- żonymi dwoma łątkami, czy z jedną powtórnie
szczególnym warstwom oraz zdefiniować ich narysowaną, ale ze zmienioną lokalizacją wzglę-
cechy (ryc. 32). Dla każdej kategorii surowca dem siatki arowej.
(np. drewno, kamień), oznaczenia numeru ara, W procesie digitalizacji części planu wykopalisk
siatki arowej, opisu etc. wyodrębniono osobną w skali 1:10038 wyodrębniono w środowisku wek-
warstwę wektorową. Warstwę można porównać torowym oddzielne warstwy drewna, kamieni,
do przezroczystej kalki, która służy do rysowania szrafury wypełniającego obrysy kamieni etc., któ-
i edycji obiektów. Zbiór warstw, niczym nakłada- re wyróżniają je od obszaru planu cyfrowego po-
jące się na siebie kalki, daje pełny obraz różnią- wstałego na bazie dokumentacji w skali 1:10 (ryc.
cych się między sobą właściwościami obiektów CD-1). Integracja planu opierającego się na ryci-
rysunkowych (ryc. 33). Szeroka paleta możliwości, nach sporządzonych w obu skalach ujawniła zna-
które możemy czerpać z właściwości warstw śro- czące rozbieżności, które dostrzegalne są wzdłuż
dowiska wektorowego, pozwala na manipulowa- granicy arów. Przykładowo, zdigitalizowane ryci-
nie ich cechami (ryc. 33). Jest to szczególnie po- ny arów 25 i 36 (na podstawie planów w skali
mocne w przypadku stan. 4 w Biskupinie, na któ- 1:100 i 1:10) charakteryzują się znacznymi przesu-
rym ujawniono liczne i nakładające się na siebie nięciami zarysów konstrukcji leżących na obu
relikty z różnych faz osadnictwa (ryc. 17, 20). War- arach, które wynosiły około 30 cm (w przeliczeniu
stwy mogą odróżniać się między sobą odmienną do skali 1:1). Największa zauważona rozbieżność
barwą, szerokością, położeniem względem innych
obiektów (nad nimi, pod nimi) etc. W zależności 38 Zdigitalizowano wyłącznie fragmenty planu z arami, których
od uszczegółowienia ryciny archiwalnej stworzo- dokumentacja rysunkowa w skali 1:10 zaginęła (ryc. CD-1).
90
Ryc. 32. Fragmentu wektorowego planu stan. 4 w Biskupinie: a – po prawej stronie u góry okno
z rozwiniętą listą warstw obiektów rysunkowych; b – aktywowany obiekt rysunkowy z wyświetlonymi po lewej
stronie właściwościami (rys. J. Kopiasz)
Fig. 32. Fragment of the vector plan of site 4 in Biskupin: a – at the right side at the top window
with the elaborated list of layers of drawing objects; b – activated drawing object and its appropriateress
at the left side (drawn by J. Kopiasz)
91
Ryc. 33. Fragment wektorowego planu stan. 4 w Biskupinie: a – nakładające się na siebie zarysy konstrukcji
drewnianych, spalonego drewna, kamieni, piasku etc. Skomplikowany obraz powstał w wyniku integracji kilku rycin
dokumentujących ten sam obszar; b – ten sam obszar z dezaktywowanymi niektórymi warstwami (rys. J. Kopiasz)
Fig. 33. Fragment of the vector plan of Biskupin, site 4: a – outlines of wood structures, burned wood, stones, sand
overlapping each other. Such complicated image came into existence as a result of integration of a few drawings
documenting the same area; b – the same view when some layers are deactivated (drawn by J. Kopiasz)
92
93
Ryc. 34. Wizualizacja 3D części reliktów odsłoniętych na arze 115. Bieżący widok na drewniane konstrukcje ulicy poprzecznej z pomocniczym oknem (w górze, po prawej)
ukazującym z innego ujęcia kamery widok wybranych elementów tej samej ulicy. Wygenerowano trójwymiarowo tylko obiekty o znanej lokalizacji trójwymiarowej
lub wchodzące w relacje z obiektami o znanej wysokości odkrycia (rys. J. Kopiasz)
Fig. 34. 3D Visualisation elaborated for some relics detected within are No. 115. Chosen view on wooden structures of the transverse road and window making additional
perspective (at the top, at the right side). There are elaborated objects with marked leveling points or entering in to relations with height determined objects
(drawn by J. Kopiasz)
Jarosław Kopiasz
pomiędzy dokumentacją 1:10 a 1:100 dotyczy uwagę zasługuje wszechstronne zastosowanie róż-
arów 24 i 35. W tym przypadku wyniosła ona po norodnych technik fotograficznych (zdjęcia z wy-
przeskalowaniu aż 70 cm. sokości, z balonu, samolotu etc.), użytych w celu
Innym kierunkiem cyfrowego opracowania jest dokumentowania zabudowy grodu i postępu prac
tworzenie obrazów trójwymiarowych, które moż- wykopaliskowych. Doświadczenia z zastosowa-
na uzyskać nie tylko na podstawie zdigitalizowa- niem w okresie przedwojennym fotografii barw-
nej dokumentacji rysunkowej, ale także dzięki nej i pierwsze próby z fotostereometrią (Rajewski
odpowiedniemu przetworzeniu archiwalnych fo- 1938, s. 9) to kolejne świadectwa użycia innowacyj-
tografii. Ma to uzasadnienie w przypadku rozpo- nych, jak na tamte czasy, technologii. Podsumowu-
znawania i wizualnej rekonstrukcji bardziej skom- jąc przedwojenny etap prac wykopaliskowych w Bi-
plikowanych struktur (ryc. 19, 34). Zrozumienie skupinie, należy zwrócić uwagę na znakomitą ja-
złożoności odkrytych konstrukcji drewnianych, kość dokumentacji fotograficznej i rysunkowej.
których obraz zamieszczono na odpowiedniej ja- Zastrzeżenia budzi jednak częsty brak odpowied-
kości rycinach, wymaga niekiedy użycia narzędzi niej liczby punktów niwelacyjnych.
do generowania obrazów 3D. Obrazy w standar- Powojenny okres badań w Biskupinie, rozpo-
dzie 2D nie od razu można przekształcić w 3D. By czynający się już w 1946 roku, to czas wytężonych
powstały bryły odwzorowujące konstrukcje drew- prac wykopaliskowych (ryc. 5). Oprócz odsłania-
niane, należy zamknąć wszystkie polilinie, które nia obszarów wcześniej nieprzebadanych wykopa-
oznaczają jeden obiekt. Dokumentowane kon- liskowo, podjęto równocześnie działania, które
strukcje drewniane zalegające na wierzchu obryso- miały na celu zrekompensować znaczne ubytki
wane zostały zamkniętymi poliliniami. Natomiast dokumentacji rysunkowej w czasie II wojny świa-
obrysy niżej zalegających reliktów, które zasłonię- towej. W tym celu ponownie odsłonięto zasypane
te zostały wyżej położonymi konstrukcjami, nale- w latach 30. XX wieku wykopy i ponownie spo-
żało arbitralnie zrekonstruować na niewidocznym rządzono ryciny mieszczących się w nich reliktów
odcinku i zamknąć. Dokumentacja rysunkowa ze zabudowy. Zadokumentowano też na dużej prze-
stan. 4 w Biskupinie nie uwzględniała grubości strzeni profile wzdłuż granic obszarów badań
drewnianych reliktów oraz ich kształtu w przekro- z okresu przedwojennego. Lata 50. XX wieku to
ju, dlatego obraz 3D bazuje na arbitralnie przyję- okres podejmowania wielu nowych projektów
tych zarysach konstrukcji i ich grubości oraz po- i inicjatyw badawczych, takich jak organizacja Ar-
chyleniu obiektów sferycznych. Obraz 3D dodat- cheologicznych Obozów Szkoleniowych39 i obcho-
kowo można „urealnić”, korzystając z biblioteki dy milenijne. To również czas wielu zmian organi-
materiałów (drewno, kamień) i wprowadzając zacyjnych. Na stan dokumentacji źródłowej z tego
w wirtualną przestrzeń źródło światła. Wizualiza- czasu miał wpływ nie zawsze należyty sposób orga-
cje 3D wybranych struktur z osiedla w Biskupinie nizacji wykopalisk i metodyka badań. Zastrzeżenia
dają możliwość tworzenia nieskończonych ujęć. wzbudza fakt eksploracji nawarstwień w obrębie
jednego ara praz kilka sezonów (niekiedy po kilku-
IV. ZAKOŃCZENIE lub kilkunastoletnich przerwach badań, ryc. 5), któ-
re często prowadziły różne ekipy archeologów i stu-
Trwające kilkadziesiąt sezonów badania wyko- dentów. Widoczny jest również brak standaryzacji
paliskowe na stan. 4 w Biskupinie przyczyniły się w tworzonej dokumentacji rysunkowej. Efektem
do odkrycia na znacznym obszarze imponujących
reliktów osadnictwa z początków wczesnej epoki 39 Więcej na ten temat pisze Bogdan Balcer (2005, s. 103,
żelaza. Merytoryczna opieka sprawowana przez 114; 2008, 128 i n.), szczególnie w kontekście prowadzenia
w Biskupinie Archeologicznych Obozów Szkoleniowych.
Józefa Kostrzewskiego, a także talenty organiza- Opinię na temat stanu dokumentacji źródłowej z Biskupina
cyjne Zdzisława Rajewskiego przyczyniły się do wyraża też Zofia Kurnatowska (2010, s. 135). Badaczka zwra-
wypracowania adekwatnych dla tego stanowiska ca uwagę m.in. na brak koordynacji badań wykopaliskowych
w trakcie Archeologicznych Obozów Szkoleniowych i na za-
metod prowadzenia badań i dokumentowania od- niechanie idei publikowania wyników badań, co miało skut-
słoniętych reliktów osadnictwa. Na szczególną kować rozproszeniem dokumentacji źródłowej.
94
powyższych zaniedbań są trudności interpretacyj- które dotrwały do czasów współczesnych, to

ne dotyczące funkcji i chronologii względnej od- wielobarwne, starannie sporządzone plansze ob-
krywanych reliktów (ryc. 17). W szczególności razujące profile (ryc. 23a).
dotyczy to rozmiarów odkrywanych obiektów Digitalizacja zbiorów osiągnęła dopiero pierwszy
(głównie chat) w okresie funkcjonowania grodu etap, polegający na stworzeniu cyfrowej wersji doku-
z fazy starszej i młodszej. Brakuje też danych, któ- mentacji i planów (ryc. CD-1). Następnym krokiem
re jednoznacznie rozstrzygnęłyby kwestie łączenia będzie wykorzystanie fotografii archiwalnej do od-
śladów napraw i przebudów konstrukcji ze starszą tworzenia zaginionej dokumentacji rysunkowej.
lub młodszą fazą osiedla obronnego (Grossman Autor artykułu chce podziękować dyrektorowi
2006, s. 94). Muzeum Archeologicznego w Poznaniu Pani dr
Przynajmniej od połowy lat 50. XX aż do hab. Marzenie Szmyt i Panu dr. Wojciechowi Brze-
ostatniego roku badań można zaobserwować po- zińskiemu, dyrektorowi Państwowego Muzeum
wrót do bardziej usystematyzowanych, podlega- Archeologicznego w Warszawie za udostępnienie
jących większym rygorom merytorycznym ba- zeskanowanych archiwalnych fotografii ze stan. 4
dań na stan. 4 w Biskupinie. Znacznie mniejsza w Biskupinie.
skala badań skumulowanych na niewielkim ob- Autor chce również podziękować Panu dr. Macie-
szarze centralno-zachodniej części półwyspu po- jowi Przybyle i Pani mgr Patrycji Silskiej z Muzeum
zwoliła na bardziej szczegółowe opracowanie Archeologicznego w Poznaniu oraz Paniom mgr
dokumentacji. Danucie Piotrowskiej i mgr Annie Drzewicz z Pań-
Bardzo pozytywnie należy odnieść się do idei, stwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie
która sięga okresu przedwojennego, powierzania za pomoc okazaną w kompletowaniu archiwalnej
artystom-plastykom niektórych prac związanych dokumentacji z Biskupina i za wiele informacji do-
z dokumentowaniem profili. Ich prace, z tych tyczących historii i zakresu badań w Biskupinie.
BIBLIOGRAFIA
SKRÓTY BIBLIOGRAFICZNE 2005 Badacze Biskupina po II wojnie światowej – do

Badacze… – A. Grossman, W. Piotrowski (red.), Badacze lat 60., (w:) Badacze…, s. 101–124.
Biskupina, Biskupińskie Prace Archeologiczne nr 4, 2008 Legenda Biskupina w świetle wykopalisk na arach
Biskupin. 86, 87 i 101 na stanowisku 4, (w:) M. Mogielnic-
Prahistoryczny… – J. Jaskanis (red.), Prahistoryczny gród ka-Urban (red.), Opera ex aere. Studia z epoki brą-
w Biskupinie. Problematyka osiedli obronnych na zu i wczesnej epoki żelaza dedykowane profesorowi
początku epoki żelaza, Warszawa. Janowi Dąbrowskiemu przez przyjaciół, uczniów
Stan i perspektywy… – L. Babiński (red.), Stan i per- i kolegów z okazji siedemdziesiątych urodzin, War-
spektywy zachowania drewna archeologiczne- szawa, s. 127–144.
go, Biskupińskie Prace Archeologiczne nr 7, Balcer B., Dąbrowski J.
Biskupin. 1962 Komunikat o pracach wykopaliskowych, prowa-
Zarys zmian… – W. Niewiarowski (red.), Zarys dzonych w 1959 r. na stanowisku 4 w Biskupinie,
zmian środowiska geograficznego okolic Bisku- pow. Żnin, Wiadomości Archeologiczne, t. 38,
pina pod wpływem czynników naturalnych i an- s. 282–284.
tropogenicznych w późnym glacjale i holocenie, Blajer W.
Toruń. 2008 Uwagi o możliwościach wcześniejszego datowania
skarbu II z Biskupina, maszynopis ekspertyzy, Ar-
Balcer B. chiwum Muzeum Archeologicznego w Biskupinie.
1963 Wyniki prac wykopaliskowych 1959 r. na stanowi- Bukowski Z.
sku 4 w Biskupinie, pow. Żnin, Wiadomości Ar- 2005 Działalność Wojciecha Kočki w Biskupinie, (w:)
cheologiczne, t. 29, s. 331–351. Badacze…, s. 71–84.
95
Jarosław Kopiasz
Dziennik Polowy Hensel W.

2012 Dzienniki polowe prac wykopaliskowych na sta- 1938 Przedmioty drewniane z grodu kultury łużyckiej
nowisku 4 w Biskupinie – zintegrowana w roku w Biskupinie w pow. żnińskim, (w:) J. Kostrzewski
2012 dokumentacja opisowa wraz z rysunkami (red.), s. 54–61.
i fotografiami z lat: 1948–1950, 1952, 1955–1958, Jażdżewski K.
1960, 1966–1967, 1970–1974 autorstwa: W. Ben- 1938 Lotnictwo na usługach prehistorii, Z Otchłani
der, J. Dąbrowskiego, W. Gawrysiak, Hammlinga, Wieków, R. XIII, s. 33–41.
Hardowskiej, Z. Hilczerówny, A., J. Gardaw- Kobyliński Z.
skich, M. Gądzikiewicz, A. Jeleńskiego, B. Ko- 2005 Archeologia lotnicza w Polsce. Osiem dekad wzlo-
strzewskiego, F. Maciejewskiego, M. Piaszyków- tów i upadków, Warszawa.
nej, Z. Pieczyńskiego, T. Piętki, Z. A. Rajewskie- Kopiasz J.
go, W. Szafrańskiego, M. Szope, S. Tabaczyń- 2010 Ślady kontaktów kulturowych z centrami kulturowy-
skiego, T. Wiślańskiego, W. Zajączkowskiego, mi Europy wczesnej epoki żelaza na Pałukach, (w:)
K. Żurowskiego. Opracowanie i digitalizacja B. Gediga (red.), Rola głównych centrów kulturowych
S. Rosołowski. w kształtowaniu oblicza kulturowego Europy Środko-
Drzewicz A. wej we wczesnych okresach epoki żelaza, Biskupiń-
2004 Wyroby z kości i poroża z osiedla obronnego lud- skie Prace Archeologiczne nr 8, Prace Komisji Ar-
ności kultury łużyckiej w Biskupinie, Warszawa. cheologicznej nr 18, Biskupin-Wrocław, s. 219–241.
Gadomska-Czekalska A. Kostrzewski J.
1950 Podłoże geologiczne grodu prasłowiańskiego w Bi- 1936 Osada bagienna w Biskupinie, w pow. żnińskim,
skupinie, (w:) J. Kostrzewski (red.), s. 28–38. (w:) J. Kostrzewski, E. Lubicz-Niezabitowski,
Gądzikiewicz M., Liana T., Piętka T. B. Jaroń, Osada bagienna w Biskupinie, w pow.
1957 Sprawozdanie z badań osadnictwa łużyckiego żnińskim. Tymczasowe sprawozdanie z prac wy-
w Bikupinie, pow. Żnin, w 1956 r., Wiadomości kopaliskowych Instytutu Prehistorycznego U.P.
Archeologiczne, t. 24, s. 209–231. w latach 1934 i 1935, Poznań, s. 1–20.
Gediga B. 1937 Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w osadzie
2005 Józef Kostrzewski w Biskupinie, (w:) Badacze…, bagiennej w Biskupinie, w pow. żnińskim w roku
s. 39–52. 1936, Z Otchłani Wieków, R. XII, s. 4–7.
Grossman A. 1938a Kilka uwag uzupełniających o budowlach miesz-
2005 Dokumentaliści Biskupina (z biskupińskich kro- kalnych i obronnych kultury łużyckiej w Biskupi-
nik), (w:) Badacze…, s. 223–288. nie, (w:) J. Kostrzewski (red.), s. 15–24.
2006 Rozwiązania konstrukcyjne osady obronnej kul- 1938b Nowe wyniki badań w Biskupinie, Z Otchłani
tury łużyckiej w Biskupinie – standardy czy nowo- Wieków, R. XIII, s. 27–32.
ści? (w:) B. Gediga, W. Piotrowski (red.), Archi- Kostrzewski J. (red.)
tektura i budownictwo epoki brązu i wczesnych 1938 Gród prasłowiański w Biskupinie, w powiecie żniń-
okresów epoki żelaza, Prace Komisji Archeologicz- skim. Sprawozdanie z badań w latach 1936 i 1937
nej nr 13, Biskupińskie Prace Archeologiczne z uwzględnieniem wyników z lat 1934 i 1935,
nr 5, Biskupin-Wrocław, s. 91–123. Poznań.
2013 Biskupin w „międzyczasach”. Katalog powinno- 1950 III Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w grodzie
ści, (w:) J. Kolenda, A. Mierzwiński, S. Moź- kultury łużyckiej w Biskupinie, w powiecie żniń-
dzioch, L. Żygadło (red.), Z badań nad kulturą skim, za lata 1938–1939 i 1949–1948, Poznań.
społeczeństw pradziejowych i wczesnośrednio- Kurnatowscy Z. i S.
wiecznych. Księga Jubileuszowa dedykowana 2005 Archeologia polska w dobie podejmowania badań
Profesorowi Bogusławowi Gedidze, w osiemdzie- w Biskupinie, (w:) Badacze…, s. 13–28.
siątą rocznicę urodzin przez przyjaciół kolegów Kurnatowska Z.
i uczniów, Wrocław, s. 747–759. 2010 Biskupin wczesnośredniowieczny – wyniki badań
Grossman A., Piotrowski W. i problemy, Slavia Antiqua, t. 51, s. 133–152.
2009 Ochrona i konserwacja drewnianych pozostałości Lasota-Moskalewska A.
archeologicznych w Biskupinie, (w:) Stan i per- 2005 Sylwetki badaczy szczątków kostnych znalezionych
spektywy…, s. 99–126. w Biskupinie, (w:) Badacze…, s. 171–180.
96
Ławecka D. 2004 Biskupin – ideologie – kultura, (w:) B. Gediga,

2003 Wstęp do archeologii, Warszawa-Kraków. W. Piotrowski (red.), Archeologia, kultura, ideolo-
Maczijewskij R. T., Grossman A., Piotrowski W. gie, Prace Komisji Archeologicznej nr 15, Bisku-
2005 Biskupiński czas Franciszka Maciejewskiego, (w:) pińskie Prace Archeologiczne nr 3, Biskupin-
Badacze…, s. 125–138. -Wrocław, s. 91–155.
Malinowski T. 2008 Prolegomena do archeologii Biskupina. Tom 1. Bi-
2005 Włodzimierza Szafrańskiego związki z Biskupi- bliografia archeologiczna Biskupina 1933–1983,
nem, (w:) Badacze…, s. 85–99. Warszawa.
Mierzwiński A. Piotrowski W.
2000 Zagadnienie obronności osiedli typu biskupińskie- 1991 50 lat badań w Biskupinie (w:) Prahistoryczny…,
go. O potrzebie alternatywnej interpretacji, Prze- s. 81–105.
gląd Archeologiczny, t. 48, s. 141–151. 1995 Biskupiński mikroregion osadniczy we wczesnym
Mikłaszewska-Balcer R. i późnym średniowieczu, (w:) Zarys zmian…,
1991 Ceramika kultury łużyckiej ze stanowiska 4 w Bi- s. 97–113.
skupinie, (w:) Prahistoryczny…, s. 127–169. 2005a Wykopaliska biskupińskie z lotu ptaka – próba
Niesiołowska-Wędzka A. podsumowania, (w:) J. Nowakowski, A. Prinke,
1974 Początki i rozwój grodów kultury łużyckiej, W. Rączkowski (red.), Biskupin… i co dalej?
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii, Poznań,
Niewiarowski W. s. 27–49.
1995 Wahania poziomu wody w Jeziorze Biskupińskim 2005bWspółpraca w Biskupinie z przedstawicielami na-
i ich przyczyny, (w:) Zarys zmian…, s. 215–234. uk technicznych i niektórych przyrodniczych, (w:)
2009 Główne cechy środowiska geograficznego okolic Badacze…, s. 181–221.
Biskupina ze szczególnym uwzględnieniem pół- 2006 O Biskupinie parę słów, (w:) W. Blajer (red.),
wyspu i Jeziora Biskupińskiego, (w:) Stan i per- Z badań nad osadnictwem epoki brązu i wcze-
spektywy…, s. 35–61. snej epoki żelaza w Europie Środkowej, Poznań,
Niewiarowski W., Sinkiewicz M. s. 219–222.
1995 Główne cechy współczesnego środowiska geo- Rajewski Z. A.
graficznego okolic Biskupina, (w:) Zarys zmian…, 1938 Sprawozdanie z organizacji badań w latach 1936
s. 11–28. i 1937, (w:) J. Kostrzewski (red.), s. 1–14.
Noryśkiewicz B. 1939 Nowe wyniki badań w Biskupinie w roku 1938,
2005 Badania biologiczne w Biskupinie, (w:) Bada- Z Otchłani Wieków, R. XIV, zeszyt 3–4, s. 42–47.
cze…, s. 159–170. 1950a Sprawozdanie z organizacji prac w Biskupinie
Nowaczyk B. w pow. żnińskim w latach 1938/1939 i 1946/1948,
1991 Sytuacja geomorfologiczna i geologiczna osady (w:) J. Kostrzewski (red.), s. 1–16.
kultury łużyckiej w Biskupinie, (w:) Prahistorycz- 1950b Budowle grodów kultury łużyckiej na półwyspie
ny…, s. 19–22. Jeziora Biskupińskiego, (w:) J. Kostrzewski (red.),
2005 Badania geomorfologiczne i geologiczne w Bisku- s. 239–285.
pinie, (w:) Badacze…, s. 139–158. 1952 Archeologiczny obóz szkoleniowy w Biskupinie,
Ostoja-Zagórski J. Z Otchłani Wieków, R. XXI, s. 141–146.
1992 Wojciech Kočka we wspomnieniach córki, Żniń- 1956 Nowa forma organizacyjna muzeum w Biskupi-
skie Zeszyty Historyczne, nr 3, s. 45–51. nie, Wiadomości Archeologiczne, t. 23, s. 228.
Paulo K. 1958 Osadnictwo ludności z kulturą „łużycka” we
1938 Cztery profile geologiczne z półwyspu Jeziora Bisku- wczesnym okresie epoki żelaznej w Biskupinie
pińskiego, (w:) J. Kostrzewski (red.), s. 132–139. i okolicy, Archeologia Polski, t. 2, s. 7–31.
Piotrowska D. 1965 10000 lat Biskupina i jego okolic, Warszawa.
1999 Wykopaliska biskupińskie w archeologii i kulturze 1975a O potrzebach metodycznych i organizacji badań
polskiej XX wieku, (w:) L. Babiński (red.), Drewno na niektórych obiektach zabytkowych, Wiadomo-
archeologiczne. Badania i konserwacja, Sympo- ści Archeologiczne, t. 39, s. 528–536.
zjum Biskupin-Wenecja, 22–24 czerwca 1999, Bi- 1975b Aerografia w badaniach terenowych w Polsce,
skupin, s. 11–28. Wiadomości Archeologiczne, t. 39, s. 560–566.
97
Jarosław Kopiasz
Schleiff H. 1999 Dendrochronologia Biskupina – drewno archeo-

1944 SS-Ausgrabung Urstätt im Warthegau, Posener logiczne źródłem informacji z przeszłości, (w:)
Jahrbuch für Vorgeschichte, R. 1, s. 111–117. L. Babiński (red.), Drewno archeologiczne. Bada-
Szafrański W. nia i konserwacja, Sympozjum Biskupin-Wenecja,
1959 Sprawozdanie z terenowych badań archeologicz- 22–24 czerwca 1999 Biskupin, s. 305–310.
nych w Biskupinie, pow. Żnin, na stan. 4 (pół- 2009 Dendrochronologia drewna biskupińskiego, czyli
wysep), w roku 1955, Sprawozdania Archeolo- co drzewa zapisały w przyrostach rocznych (w:)
giczne, t. 6, s. 113–126 Stan i perspektywy…, s. 63–76.
Ślaski J. Zajączkowski W.
1950 Łużyckie wyroby drewniane z Biskupina, (w:) 1995 Biskupiński mikroregion osadniczy od III okresu
J. Kostrzewski (red.), s. 160–171. epoki brązu do halsztatu D, (w:) Zarys zmian…,
Śmigielski W. s. 77–85.
1991 Grody kultury łużyckiej w Wielkopolsce. Wstęp do 2005 Wspomnienia o Walentym, (w:) Badacze…,
problematyki, (w:) J. Jaskanis (red.), s. 23–36. s. 289–312.
Tabaczyński S. 2009 Biskupin wczoraj i dziś, (w:) Stan i perspekty-
2005 Zdzisław Adam Rajewski i Biskupin, (w:) A. Gross- wy…, s. 11–32.
man, W. Piotrowski (red.), s. 53–70. Żurowski T.
Ważny T. 1950 Budowle kultury łużyckiej w Biskupinie, (w:)
1993 Dendrochronological Datong of the lusatian cul- J. Kostrzewski (red.), s. 286–370.
ture settlement at Biskupin, Poland – first results,
News WARP, nr 14, s. 3–5.
Summary
The article discusses some issues associated with the ment was replaced with the new one, which on the
methodology of drawing documentation of archaeo- researched area led parallel to the rampart (fig. 4, 16,
logical research within a fortified settlement in Bisk- CD-1).
upin site 4, dated back to the Early Iron Age. Digitaliza- The latest dendrochronological analyses demon-
tion and publication of source documentation prepared strated that wood used for construction of the older (?)
in course of excavations in Biskupin are two funda- fortified settlement was cut out in 750-708 BC. The fi-
mental demands, which have long been supported by nal stage of the of the community habitation of the site
scientific community. is dated back to the 7th century or to the first half of
Biskupin site 4 is situated on Lake Biskupin peninsu- the 6th century BC. Such assessment is based on the
la, which edges are poured with water of postglacial presumable chronology of the iron artefacts hoard.
lake (fig. 1, 2, 27). The archeological site covers an area The community occupying the youngest phase of the
of about 21/4 ha. A regular house arrangement is a dis- Early Iron Age settlement most probably inhabited an
tinctive feature of the settlement. There were applied open village, which was erected on the remains of the
solutions which demonstrated aspiration of the build- fortified settlement.
ers to arrange the area of the site in the proper state Archeological researches in Biskupin in 1934-1939
(fig. 2, CD-1). In the settlement a ring road constituted (fig. 1–3, 5, 6) were carried out by the Institute of
the main communication artery situated along the Prehistory of Poznań University and by the Prehistoric
rampart at its inner side (fig. 2, 3, CD-1). This road Department of Wielkopolskie Museum in Poznań.
linked transverse streets with huts erected in rows. Al- During the occupation of Poland by Nazis the exca-
most all the huts had standardized interior and similar vations in Biskupin (renamed as Urstätt) were con-
life space. The fortified settlement of the Early Iron ducted in 1940–1943 by SS-Ahnenerbe organization.
Age was raised on the island. The wooden pier from The post-war period in the history of excavations in
the older fortified settlement led directly to the main- Biskupin has been remembered as a time of many fre-
land. That pier during existence of the younger settle- quent organizational changes and initiatives. Practices
98
for students (called Archaeological Training Camps) which draftsmen marked out in some drawings, were
from whole Poland universities were organized in Bisk- probably classified as the ones, which come from the
upin in 1951–1956 and in 1960. In the sixties of the last younger phase of the fortified settlement. Considerable
century the enthusiasm for uncovering another parts part of drawing documentation remains without level-
of the settlement was significantly reduced. The area ing points. Some of drawings contain either informa-
with numerous uncovered wooden relics has caused tion about the relative or absolute height. This problem
a lot of conservation problems. Finally excavation touches both the pre-war and the post-war plan docu-
works were accomplished in 1974. Within several de- mentation. Relative values of measurements were often
cades of excavation seasons there was uncovered an set with regard to different points of reference in the
area of about 75% of the surface of the Lake Biskupin researched area. Lack of levelling measurements in the
peninsula. plan documentation, which (was usunąć) recorded re-
In course of excavations in Biskupin a lot of modern mains of the centre and the southern part of the penin-
techniques of investigations were used, thanks to which sula, with detected lots of relics dated to the Early Iron
in the pre-war period Polish archaeology achieved high Age and the Early Middle Ages (fig. 2), affects on limit-
scientific level. An are-net was put on in 1935 for the ed chronological interpretation of discovered relics.
entire peninsula (fig. 5, 6) and there was appointed Other significant limitations of analyzed drawing doc-
a permanent benchmark. Plan documentation of umentation of site 4 are, among others, lack of some
wooden relics was drawn in 1:10 scale (fig. 10, 13). The information relating to the locations with regard to the
wooden frames for drawing activity were used with are-net, as well as lack of layer data, and lack of deter-
the net of square fields. Initially, There were uncovered mination in applying certain marks of wood species.
deeper located relics of the older settlement in the area Excavation works carried out after World War II
of smaller condensation of wood structures. In the were not always accomplished in a perfect manner
place adjoin to the trench/are-net border there were left – just like it had been done in the pre-war period. From
so-called profile walls, which quite often crossed each a methodological point of view we should support stip-
other at the right angle (fig. 7, 8). The whole survived ulations, that cultural layers within the same are, not
archival documentation plan of the pre-war period was entirely examined, could not be explored on frequent
made on boards of graph paper. On a board of paper occasions, when the trench was abandoned for years.
were documented relics of one are (fig. 13). The plans Archeologists taking a part in excavation works in the
were drawn with pencil on the graph paper and shaded sixties and at the beginning of seventies of the 20th
in, so they had an effect of depths. Both in the pre-war century could concentrate on preparing more detailed
period and after the World War II pictures were elabo- drawing documentation for the simple reason, that the
rated in 1:10 scale (fig. 13, 18, 29). investigations were not carried out on a large scale.
Drawings of documentation made in 1:10 and 1:100 Drawing documentation prepared in these years is
scale was photographed in 1939. Because the part of standing out positively with reference to the rest part
the authentic documentation went missing during the of pictures. Both dense net of applied leveling points
World War II whirl, some photographs of authentic and information about species of wood disposes us to
documentation can still be used for the reconstruction state such opinion.
purposes of Biskupin archival drawings. Another problem of small interpretative possibility
Heavy losses of drawing documentation during the is joined with drawing documentation elaborated for
war inclined archaeologists to uncover again the area southern area of the site . It regards in particular the
excavated in the pre-war period (fig. 29). Such activity area examined after the World War II (fig. 5). There
allowed researchers to make documentation of struc- were detected objects and structures associated to dif-
tures situated in original complexity. There were not ferent settlement phases. Some remains dated back to
developed in the post-war period a strict determined the Early Middle Ages covered or cut relics of the settle-
rules of drawing activity. At that time also colour doc- ment erected in the Early Iron Age. Defensive character
umentation was elaborated occasionally. Various draw- of settlements of these two periods made a problem
ing technical methods were sometimes used in order to with determination of chronology of individual relics
draw documentation of the same are. Colour elements, (fig. 16, 31).
99
Jarosław Kopiasz
We are not able to speculate in thorough on profile were drawn in a way that resemble rather cursorily
documentation from the pre-war period, because it made sketch than a valuable document.
missed during the World War II. The majority of colour pictures of profiles was
Similar methods were also applied to make draw- drawn in a realistic way and that is why delimitations
ings of cross sections. This documentation was also of some archaeological layers are not clear (fig. 22). Co-
carried out in 1:10 scale. In the pre-war period the doc- lour pictures of the site contain information about
umentation of archaeological profiles of the site was mineral composition of layers or determine only their
made in colour. For that purpose draftsmen used co- function (e.g. „rampart of the tribal fortress”). The
lour pencils and water-soluble paints. All preserved drawings should be completed and interpreted again
drawings of profiles, which are kept in the Archeologi- because of terminological lacks and not a proper de-
cal Museum in Biskupin, were executed in the post-war scriptions of the documented layers.
period (fig. 21–23). The greater part of profile pictures It is necessary also, in order of supplementing limit-
illustrates stratigraphy of southern parts of the site, ed data of the drawings, to compare it with colour doc-
which were examined in the first decade of the post- umentation containing more stratigraphic notices.
war period. There are also some colour pictures, which were elab-
After the World War II archeologists were trying to orated in a way like a combination of black and white
reconstruct the profile documentation, that had been sketch and colour documentation (fig. 23b). This group
lost during the war. We dare to take into consider- of colour pictures shows layers in a schematic way.
ations such speculations on the base of localization of Clear border line of every layer and unnatural, contrast
profiles, which were taken along the border of excava- colour of stratigraphic units belong to the main charac-
tions before the World War II and within 1940–1943. teristics of these drawings collections.
The stratigraphy of cultural layers along both borders Photographic documentation taken during the excava-
of excavated area and along profile cross-walls was also tions in Biskupin presents the entire range of technical
documented in the first post-war decade (fig. 21). Very possibilities. There were put some bars along outlines of
reasonable was an idea which was executed in making walls of homesteads before taking photos, thus individual
drawing documentation along some profiles situated at objects could be recognized in the complexity of wooden
the central-southern part of the peninsula. Thanks to relics. Besides photos taken from the ground surface,
that an image of stratigraphy was drawn, which illus- there were taken some photos from the height. Initially,
trates a lot of settling remains dated back to the Early in order to take photos from the height there were used
Iron Age (three homesteads/huts and three transverse extended, folding step ladder (fig. 24) and wooden plat-
streets, ring road, scattered relics of rampart and break- forms as well. In 1935 the archaeologists started taking
water), and to the Early Middle Ages (among others: photographs from the balloon (fig. 25). In 1937 exca-
three segments of ramparts of different phases of early vations on the peninsula could be photographed from
mediaeval inhabitation , outside ditch of small strong- a barrage balloon, that was handed over by Polish Army
hold). (fig. 26). In 1935 and in 1937-1939 photographic docu-
Speaking frankly we have to confess that the draw- mentation was also taken from the Polish Army planes of
ing documentation of the site is not free of lacks. Some the 3 and 4 of Aviation Regiment in Poznań and Toruń
drawings have no data about location of the document- (fig.27). In 1948 Expedition in Biskupin obtained a bal-
ed archaeological profiles (within ares: 212, 228, 229; loon from the Ministry of National Defense in order to
fig. 21). It remains surprising the fact of applying an replace the prewar balloon, which was destroyed by Ger-
examinations of diversified methods of documenta- mans. The minister of National Defense delegated the air
tion and visible lack of elaborated standardization for forces helicopter in 1959-1960 to take photo of the stud-
this kind of research activity in the first decade of the ied area in Biskupin and its surroundings.
post-war activity. Documentation of archaeological In the second half of fifties of the last century ar-
profiles was made both on colour (15 examples) and chaeologists prepared compilations of series of images
black-white (7 examples) drawing boards. Some black- taken from the height. Photographs like elements of
-white documentation of profiles not always should be a jigsaw puzzle were fitted under the different angle
treated as a credible archival source. These pictures and they were trimmed and linked as well (fig. 28).
100
An exact number of the archival photographs of ex- tion had to be outlined in the vector software. One
cavations done in Biskupin is not known, because pre- layer was defined (fig. 32) for every category of the raw
liminary research of the collections is not accomplished material (e.g. wood, stone) as well for all numbers of
yet. About a few thousand copies of archive clichés tak- ares, notices etc. It is possible to compare layer to trans-
en in Biskupin in the pre-war period are stored in three parent carbon paper, which is used to draw and edition
archaeological museums – in Warsaw (the greatest col- of objects. Collections of layers, like transparent car-
lections), Poznań and Biskupin (the smallest one). bon papers overlapping each other, give a full image of
Near 169 ares was examined in total during the ar- drawing objects differing between them in properties.
chaeological research on site 4 area. Excavation works A wide range of possibilities, which we can obtain from
were led also within remains of the early medieval set- the property of layers, allow us to manipulate their fea-
tlement, that is close to the bottom of layer II. The draw- tures (fig. 33).
ing documentation of circa 133 ares (fig. CD-1) is stored In order to understand complicated wooden struc-
In the Archive of the Archeological Museum in Bisk- tures, which very often belonged to a different phases
upin. Every drawing board shows remains of the older of a settlement process, digital picture must be trans-
or/and younger stage of the settlement dated back to the formed into 3D visualizations (fig. 34). The software
Early Iron Age (sometimes to the Early Middle Ages). intended for generating 3D images gives the possibility
Documentation of 31 ares went missing during the to create endless presentations of the chosen structures.
World War II. Missed documentation of the pre-war pe- Elaborated methodology of archaeological research
riod was supplemented in the process of the digitali- in Biskupin as well as organizational abilities of Józef
zation with adequate fragments of plan in scale 1:100. Kostrzewski and Zdzisław Rajewski contributed to de-
Circa 400 m long profiles were documented during the velop rich documentary methods used in course of the
excavation works after the World War II (fig. 21). excavations. The post-war period of scientific research
Large dimensions of drawing documentation stored in Biskupin, which already started in 1946, made
at the Archive of the Archaeological Museum in Bisk- a mark of intensive excavation work (fig. 5). In course
upin make a problem in convenient use. Moreover, the of excavation carried out in the next decade Biskupin
frequent use could expose the paper documentation to became a place, in which were undertaken many im-
the mechanical or biological damage. In recent years portant studies initiatives. It is worth mentioning the
There has been taken recently an inventory and conser- organization of Archaeological Training Camps and
vation activity of archival drawing documentation. the activities devoted to Polish State Millennium Cele-
These activities were aimed at preparing the stores for bration. Methodology of archaeological examinations
copying, scanning and digitalization process. which were introduced during the Archaeological Train-
Scanned and modified raster pictures were finally ing Camps undertaking resulted in the uneven state
exported to a vector program. Integration of the docu- and quality of drawing documentation.
mentation in the vector environment was as a result of At least since the half of fifties of the last century till
its virtues and the advantage over the raster software. the final year of the large-scale excavations (1974) ex-
Enlarging or transforming a raster image, in contrast aminations were organized in a more systematized
with a vector one, caused loss of the quality of the im- way. Also a greater technical discipline in course of
age. Resolution of a vector image can be limited only drawing works began to be obligatory.
by a maximum resolution of the monitor or the print-
ing device. The raster image of the source documenta- Translated by Jarosław Kopiasz, Wojciech Piotrowski

Dokumentacja Archiwalna Osady Z Wczesnej

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dokumentacja Archiwalna Osady Z Wczesnej

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Jarosław Kopiasz

Dokumentacja archiwalna osady z wczesnej

Archive documentation of the settlement from the Early Iron Age

czeniu badań w Biskupinie było opracowanie monograficz-

Ryc. 1. Biskupin, stan. 4.

Fig. 1 Biskupin, site 4.

zunifikowanymi rozwiązaniami konstrukcyjny-

Ryc. 2. Biskupin, stan. 4. Zdjęcie z balonu ukazujące

Fig. 2. Biskupin, site 4. Photograph taken from

starszego osiedla pierwotny

Ryc. 4. Biskupin, stan. 4.

Fig. 4. Biskupin, site 4. Fragment

Fig. 6. Biskupin, site 4. Scheme of 10 × 10 m grid squares (prepared J. Kopiasz)

Ryc. 7. Biskupin, stan. 4.

Fig. 7. Biskupin, site 4.

szej; warstwa VI – próchnicza, czarnobrunatna, W pobliżu granicy działek i arów pozostawiano

6 Ryc. 5 ukazuje jedynie obszary, na których eksplorowano

Ryc. 10. Biskupin,

Fig. 10. Biskupin, site 4.

Ryc. 11. Sprzęt wykopaliskowy

Fig. 11. Excavation and drawing

Ryc. 12. Biskupin, stan. 4.

Fig. 12. Biskupin, site 4.

skomplikowanych konstrukcji drewnianych osiedla na. Sporządzano również dokumentację z po-

Ryc. 13. Biskupin, stan. 4.

Fig. 13. Biskupin, site 4.

10 Fotografowanie dokumentacji rysunkowej w skali 1:10 nie

miało tylko walorów archiwizacyjnych. Zdjęcia te pomocne

Ryc. 16. Biskupin, stan. 4.

Fig. 16. Biskupin, site 4. Relics of

17 Jedyną informacją o odkryciu konstrukcji wczesnośre-

Ryc. 18. Biskupin, stan. 4.

Fig. 18. Biskupin, site 4. Plan

Ryc. 19. Biskupin, stan. 4.

Ryc. 19. Biskupin, site 4.

Dokumentacja rysunkowa profili w skali 1:10. Większość rycin pochodzi głównie

Ryc. 24. Biskupin, stan. 4.

Fig. 24. Biskupin, site 4. Folding

Kobyliński 2005, s. 33; Grossman 2006, s. 94). Fo-

Ryc. 26. Biskupin, stan. 4.

Fig. 26. Biskupin, site 4.

zakończonych badaniach wykopaliskowych. Dzia- prawdopodobnych warsztatów, wału etc. (Kostrzew-

Ryc. 29. Biskupin, stan. 4.

Fig. 29. Biskupin, site. 4.

34 Prawdopodobnie na wskazanym obszarze badań eksplora-

Ryc. 30. Biskupin, stan. 4.

Fig. 30. Biskupin, site 4.

35 Muzeum w Biskupinie dysponuje również dokumentacją

ilustrującą nawarstwienia płytko zalegających warstw na od-

archiwalnej dokumentacji fotograficznej dysponu- wego Muzeum Archeologicznego w Warszawie.

powyższych zaniedbań są trudności interpretacyj- które dotrwały do czasów współczesnych, to

SKRÓTY BIBLIOGRAFICZNE 2005 Badacze Biskupina po II wojnie światowej – do

Dziennik Polowy Hensel W.

Ławecka D. 2004 Biskupin – ideologie – kultura, (w:) B. Gediga,

Schleiff H. 1999 Dendrochronologia Biskupina – drewno archeo-

You might also like