B O GU S Z WA S I K
Zamek w Lipienku w świetle wyników badań
projektu Castra Terrae Culmensis z 2018 roku
Zamek w Lipienku w świetle wyników badań projektu Castra Terrae Culmensis z 2018 roku
Lipienek leży w środkowo-zachodniej części
ziemi chełmińskiej, na Pojezierzu Chełmińskim.
Pozostałości zamku krzyżackiego, następnie sta-
rościńskiego, znajdują się po zachodniej stronie
wsi. Usytuowane są przy krawędzi wysoczyzny
morenowej płaskiej, miejscami falistej, wcinają-
cej się w postaci półwyspu w rozległe mokradło,
powstałe w wyniku wyschnięcia jeziora (Mo-
lewski 2020b, s. 37–39).
Pierwsza wzmianka o Lipienku pochodzi
z 1277 roku. Wówczas to krzyżacką warownię
oblegli i spalili Prusowie. Wydarzenie to nie mo-
gło dotyczyć jednak jeszcze budowli murowanej,
ale warowni drewniano-ziemnej. Nie było dotąd
jednak jasne, czy zamek murowany zbudowa-
no dokładnie w miejscu tego starszego obiektu.
Od 1285 roku zamek w Lipienku był siedzibą
komturów ziemi chełmińskiej, a po likwidacji
tego urzędu (po listopadzie 1335 roku), od około
1340 roku zamek w Lipienku stał się siedzibą
wójtów (Jóźwiak 1997, s. 144, 221; Jóźwiak, Tru-
pinda 2020, s. 135–136; Torbus 1998, s. 472;
Wasik 2013, s. 53). Po wojnie trzynastoletniej
(1454–1466) w zamku rezydowali starostowie.
Zniszczenie przyniosły walki podczas potopu
szwedzkiego (1659), po czym zamek wysoki
popadł w ruinę i został rozebrany. Przedzam-
cza były natomiast użytkowane jako zaplecze
gospodarcze folwarku do 1. połowy XX wieku
(KZS 1975, s. 102; Pabian, Rozynkowski 1997,
s. 66).
Zapewne z racji relatywnie skromnych pozo-
stałości i położenia na uboczu zamek w Lipienku
nie był dotąd przedmiotem głębszych badań.
Podstawowe opisy i dane historyczne opracowali
jako pierwsi niemieccy badacze w końcu XIX
wieku – Johannes Heise (1887, s. 80–81) i Con-
rad Steinbrecht (1888, s. 25–26). Ostatni opubli-
kował rzut założenia, obowiązujący do niedawna
w literaturze. Nieco później Karl Heinz Clasen
zaliczył interesujący nas obiekt do III generacji
(styl dojrzewający) rozwoju zamków krzyżac-
kich i zwrócił uwagę na analogiczne, cyplowe
położenie z zamkiem w Golubiu (1927, s. 67).
W ciągu kolejnych dekad zamieszczano zwięzłe
informacje odnośnie do zamku w różnych kom-
pendiach i katalogach (Guerquin 1984, s. 199;
Kajzer, Kołodziejski, Salm 2001, s. 274–275;
KZS 1975, s. 102–103), w tym także popular-
nonaukowych (Haftka 1999, s. 156–160; Pabian,
Rozynkowski 1997, s. 67). Powtarzano w nich
jednak zasadniczo znane informacje. Osobno
wymienić należy pracę Tomasza Torbusa (1998,
s. 130–131, 472–475; 2014, s. 149–150), który
podjął się nowego usystematyzowania prze-
mian zamków krzyżackich i zaliczył lipienecki
do wczesnych kaszteli z ziemi chełmińskiej,
wskazując podobieństwa do zamków w Papowie
Biskupim i Golubiu. Nieco szerszą rekonstruk-
cję wyglądu i układu przestrzennego zamku,
łącznie ze wskazaniem obecności nieznanego
przedtem drugiego przedzamcza, umożliwiła
niedawno analiza nowożytnych opisów lustra-
cyjnych, w połączeniu z obserwacjami reliktów
i topografii założenia zamkowego (Wasik 2013;
2016, s. 282–284).
 BOGUSZ WASIK

327

Ryc. 1. Rekonstrukcja położenia zamku na półwyspie Jeziora Zamkowego (rys. B. Wasik)

Fig. 1. Reconstructed location of the castle on the Zamkowe Lake peninsula (drawn by B. Wasik)

W latach 60. XX wieku wykonana została starszego osadnictwa i chronologii zamku.

inwentaryzacja konserwatorska zachowanych
murów zamku (Sławiński 1967). Nie przepro-
wadzono dotąd jednak badań archeologicz-
nych, które wniosłyby nową wiedzę o zamku.
W 1992 roku założono na jego terenie co praw-
da trzy nieduże sondaże archeologiczne (je-
den na zamku wysokim, w którym nie prze-
kroczono nawarstwień zasypiska gruzowego
i dwa na przedzamczu), ale nie rozwiązały one
kluczowych kwestii odnośnie do charakteru
Na przedzamczu stwierdzono wówczas jed-
nak obecność warstwy wczesnośredniowiecz-
nej, co, wraz z cyplowym położeniem zamku,
stało się przyczynkiem do wysnucia hipotezy
o jego posadowieniu w miejscu starszego gro-
du (Bojarski 1994, s. 99-102). Nowych cennych
danych, mimo ograniczonego zakresu, dostar-
czyły badania przeprowadzone w 2018 roku,
w ramach projektu badawczego Castra Terrae
 ZAMEK W LIPIENKU W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ PROJEKTU CASTRA TERRAE CULMENSIS Z 2018 ROKU

328

Ryc. 2. Wykonana na bazie danych ze skaningu laserowego hipsometryczna mapa terenu zamku wy-
sokiego i przedzamcza I z naniesionymi reliktami architektury oraz negatywami rozebranych murów
(oprac. S. Tyszkowski, B. Wasik)
Fig. 2. Hypsometric map of the high castle area and the outer ward, based on laser scanning data and
including superimposed architectural remnants and pits left by disassembled walls (by S. Tyszkowski
and B. Wasik)

Culmensis – na rubieży chrześcijańskiego świata1
(Sprawozdanie 2018).
Całość założenia posadowiono, jak wspo-
mniano, na półwyspie, wcinającym się około
320–350 m w przestrzeń dawnego Jeziora Zam-
kowego (ryc. 1). Analiza kartografii z XVIII–
XX wieku ukazuje postępujący zanik jeziora
i przekształcenie jego obszaru w mokradła. Jed-
ną z przyczyn tego procesu, poza naturalnym
zarastaniem i wypełnianiem misy jeziornej,
mogło być wykonanie pomiędzy XVIII a po-
czątkiem XX wieku przekopu między Jezio-
rem Młyńskim, a Kornatowskim (połączonym
z Zamkowym), w celu zasilenia stawu młyń-
skiego i młyna w Młyńsku (Tyszkowski 2020,
s. 51–52). Na podstawie kalkulacji tempa zaniku
można szacować, że w średniowieczu jezioro
zajmowało całą misę jeziorną (ok. 27–28 ha),
tak więc całkowicie od południa, zachodu i pół-
nocy oblewało półwysep. Jak wynika z analiz
środowiska geograficznego, w okolicy zamku
był wówczas także najpewniej większy udział
terenów podmokłych, jak i płytkich, niewielkich
oczek wodnych (Molewski 2020a, s. 22–23).
Teren zamku jest obecnie w znacznym stop-
niu zarośnięty gęstą roślinnością, co uniemoż-
liwiło przeprowadzenie w szerszym zakresie
badań geofizycznych. Zrealizowano je jednak
na ograniczonym, łatwiej dostępnym obszarze,
potwierdzając obecność śladów użytkowania
i zapewne budynków, w przynajmniej od koń-
ca XVIII wieku niezabudowanej, południowej
części przedzamcza II (Misiewicz, Małkowski,
Bogacki 2020, s. 158–160). Wykonane w latach

1 Projekt kierowany przez Marcina Wiewiórę z Instytutu Archeologii UMK w Toruniu (projekt badawczy 2bH 15 0078 83);

finansowany w ramach grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki – moduł Rozwój 2b. Badaniami terenowymi
zamku kierował autor niniejszego tekstu.
 BOGUSZ WASIK

329

Ryc. 3. Rozmieszczenie wykopów badawczych oraz osi od-

wiertów na terenie dawnych wysp (A) i zamku wysokiego
(B) (rys. B. Wasik)
Fig. 3. Distribution of excavation pits and drilling axes in the
old isles (A) and the high castle (B) areas (drawn by B. Wasik)
2016–2018 kilkoma metodami2 hipsometryczne
modele terenu zamku i jego otoczenia wykazały
natomiast dużą nieprecyzyjność względem obo-
wiązującego dotąd planu Conrada Steinbrech-
ta. W związku z tym jednym z ważnych celów
badań terenowych przeprowadzonych w 2018
roku stało się namierzenie wszelkich dostępnych
w terenie reliktów architektury (Sprawozdanie
2018, s. 24–36) i negatywów murów w celu spo-
rządzenia nowego planu zamku (ryc. 2). Poza
tym kluczowa była kwestia weryfikacji hipotezy
o położeniu zamku w miejscu warowni drew-
niano-ziemnej oraz chronologii jego budowy.
W 2018 roku wykonano 6 wykopów badaw-
czych (ryc. 3) – w większości niedużych sondaży
(Wiewióra 2020, s. 90–94; szerzej Sprawozdanie
2018, s. 8–23). Dwie takie odkrywki (nr 2 i 6;
odpowiednio mierzące 1 × 3 i 1 × 2 m) oraz
odwierty geologiczne, wykonano na bliźnia-
czych wzniesieniach (wyspach) znajdujących
się na południe od zamku. Te charakterystyczne
formy terenowe brano także pod uwagę jako
możliwe miejsce lokalizacji pierwotnej warowni
drewniano-ziemnej. Wykopy sondażowe nr 3
(1 × 6 m) i 4 (1 × 4 m) zlokalizowano w pół-
nocno-wschodnim rejonie domu konwentu
w celu uchwycenia reliktów północnej ściany
kasztelu i wieży głównej. Najistotniejsze infor-
macje o stratygrafii i przekształceniach terenu
zamkowego wniosły natomiast wykopy nr 1
i 5. Niewielki sondaż nr 5 (1 × 5 m) wykonano
na wale ziemnym, osłaniającym zamek wysoki
od południa, natomiast wykop nr 1 (największy;
mierzący 7×3 m) przeciął parcham południowy.
Na terenie wymienionych, sąsiadujących
z zamkiem wysp nie odkryto nawarstwień
kulturowych ani tym bardziej śladów warow-
ni drewniano-ziemnej. Obecność osadnictwa
wczesnośredniowiecznego potwierdzono jed-
nak na terenie zamku. W wykopie nr 5 (ryc. 4),

2 LiDAR z państwowej bazy programu ISOK, skaning z drona wykonany przez Mirona Bogackiego, Wiesława Małkowskie-

go i Krzysztofa Misiewicza oraz sporządzony przez Sebastiana Tyszkowskiego precyzyjny skaning naziemny przy wykorzysta-
niu impulsowego skanera naziemnego Riegl VZ–4000 oraz odbiornika GPS RTK Trimble R4.
 ZAMEK W LIPIENKU W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ PROJEKTU CASTRA TERRAE CULMENSIS Z 2018 ROKU
330
Ryc. 4. Wykop nr 5 – profil wschodni (rys. A. Bogusz, oprac.
komp. B. Wasik)
Fig. 4. Pit no. 5 – eastern view (drawn by A. Bogusz, processed
by B. Wasik)
pod nawarstwieniami późnośredniowiecznego
wału zachował się wczesnośredniowieczny po-
ziom osadniczy. Stanowiła go warstwa zbitego
ciemnego piasku próchniczego, opadająca ła-
godnie w kierunku południowym (ok. 93,00 m
n.p.m.; miąższość ok. 16–18 cm). Bezpośrednio
pod tym poziomem zalegała kolejna szara (lekko
plastyczna) warstwa (od 16 do 20 cm), a poniżej
szary piasek – calec (92,55 m n.p.m.). Ważniejsze
było jednak odkrycie na południowym parcha-
mie zamku wysokiego (wykop nr 1) pozosta-
łości wału ziemnego, zniszczonego częściowo
podczas budowy zamku (ryc. 5). Ze względu
na znaczną głębokość (4 m) i małą, zwężoną
przestrzeń eksploracji, poziom nawarstwień
naturalnych (calca) uchwycono jedynie w od-
wiercie ok. 99,85 m n.p.m. (tj. ok. 1,35 m poniżej
dna wykopu badawczego). Tym samym stwier-
dzić można, że zachowało się ok. 2,6 m nawar-
stwień wału ziemnego. Wszystkie warstwy wału
opadały łagodnie w kierunku południowym,
a strop zachowanych zadokumentowano około
102,45 m n.p.m. Stanowiły go poziomy piasz-
czysto-gliniane, zawierające węgielki drzewne
i przewarstwione cienkimi poziomami próch-
niczymi, stanowiącymi być może pozostałość
konstrukcji drewnianej. W dolnych poziomach
wału zalegały fragmenty ceramiki wczesnośre-
dniowiecznej, której stopień rozdrobnienia nie
pozwala na jednoznaczne, precyzyjne datowa-
nie. Na jej podstawie powstanie grodu można
datować co najmniej na koniec X – 1. ćwierć
XI wieku, a być może wcześniej, za czym może
przemawiać datowanie radiowęglowe próby
z nawarstwień wału (kalibrowany przedział lat
772–905 z prawdopodobieństwem 76,6%). Gród
stanowił ważne centrum osadnicze i funkcjono-
wał przez kolejne stulecia, na co wskazuje obec-
ność na wtórnym złożu (w nasypie budowlanym
na parchamie), tak samo jak w poziomie osadni-
czym odkrytym w 1992 roku na przedzamczu,
ceramiki z 4. ćwierci lub końca X – 1. ćwierci XI
wieku. Kolejny zespół, pochodzący z wtórnego
złoża, z nasypu budowlanego datować można
na 2. połowę XII – 1. ćwierć XIII wieku (Chu-
dziak, Błędowski 2020, s. 125–128). W górnej
części wału zalegały natomiast pojedyncze frag-
menty ceramiki stalowoszarej, co wskazuje na to,
że Krzyżacy w XIII wieku zaadaptowali gród,
prowadząc m.in. prace przy wałach. Tym samym
cytowaną wzmiankę o oblężeniu i zniszczeniu
w 1277 roku można łączyć właśnie z tą drew-
niano-ziemną warownią. Główny człon tego
 BOGUSZ WASIK
Ryc. 5. Wykop nr 1 – profil wschodni z zaznaczeniem chro-
nologicznych sekwencji nawarstwień (rys. M. Dołęgowska,
oprac. komp. B. Wasik)
Fig. 5. Pit no. 1 – eastern view with a marked chronologi-
cal layering sequence (drawn by M. Dołęgowska, processed
by B. Wasik)
założenia zajmowałby wówczas obszar później-
szego zamku wysokiego. Należy w tym miejscu
zwrócić uwagę, że fosa przedzamcza I przebiega
po łuku (ryc. 2). Ten raczej nietypowy układ
zdaje się niedostosowany do obrysu przedzam-
cza, wyznaczonego prostymi liniami murów
obwodowych. Może to wskazywać, że przekop
ten ma starszą genezę, i że Krzyżacy wykorzystali
fosę osłaniającą pierwotnie podgrodzie.
331
Udowodniona budowa regularnego (kaszte-
lowego) zamku krzyżackiego w miejscu warowni
drewniano-ziemnej jest przypadkiem wartym
uwagi, gdyż zamki tego typu budowano stan-
dardowo w miejscu nowym, opodal starszej
siedziby, jeżeli takowa była. Jak dotąd w pełni
potwierdzonym przypadkiem odstępstwa od tej
zasady był dom konwentu w Gdańsku, zbudowa-
ny na zrębach grodu książąt pomorskich (Wasik
2016, s. 25–32; 319; 2018).
W kwestii datowania początku budowy zam-
ku w Lipienku istnieją w literaturze rozbieżności
w poglądach, sytuujące go bliżej roku 1285 lub
1300 (por. m.in. Guerquin 1984, s. 199; KZS
1975, s. 102; Pabian, Rozynkowski 1997, s. 65;
 ZAMEK W LIPIENKU W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ PROJEKTU CASTRA TERRAE CULMENSIS Z 2018 ROKU

332

Ryc. 6. Rekonstrukcja rozplanowania zamku w połowie XVI wieku (rys. B. Wasik)

Fig. 6. Reconstructed mid-16th-century castle layout (drawn by B. Wasik)

Torbus 1998, s. 131; 2014, s. 149–150)3. Pozyska-
na podczas badań ceramika naczyniowa z nasypu
budowlanego na parchamie datowana jest zbyt
szeroko (od 2 poł. XIII do 1. poł. XIV wieku), aby
pomóc w rozwiązaniu tej kwestii. Za późniejszą
chronologię rozpoczęcia budowy zamku mu-
rowanego przemawia jego duże podobieństwo
formalne do zamku w Golubiu, którego realiza-
cję rozpoczęto w pierwszych latach XIV wieku
(Torbus 1998, s. 131; 2014, s. 149–150; Wasik
2013, s. 72). Istnieją jednak istotne argumenty
i poszlaki, wskazujące na wcześniejszą chro-
nologię zamku w Lipienku (Jóźwiak, Trupinda
2020, s. 136). W 1285 roku stał się on bowiem
siedzibą komtura ziemi chełmińskiej – najwyż-
szego rangą urzędnika krzyżackiego na tym ob-
szarze (Jóźwiak 1997, s. 144). Wydaje się mało
prawdopodobne, by dostojnik ten, rezydował
do około 1300 roku w odbudowanej po zniszcze-
niu z 1277 roku warowni drewniano-ziemnej.
O wiele bardziej uzasadnione jest wnioskowanie,
że budowę zamku murowanego, jako jednego
z najstarszych kaszteli na ziemi chełmińskiej,
rozpoczęto właśnie w związku z przenosinami
siedziby urzędu. Tłumaczyć to może nietypowy
fakt budowy zamku w miejscu warowni drew-
niano-ziemnej. Zazwyczaj murowano kasztel
opodal starszej siedziby, co umożliwiało m.in. jej

3 Także autor niniejszego tekstu skłaniał się początkowo ku późniejszej chronologii zamku (Wasik 2013, s. 72).
 BOGUSZ WASIK
Ryc. 7. Rekonstrukcja wyglądu zamku w połowie XVI wieku
(rys. B. Wasik)
Fig. 7. Reconstructed appearance of the castle in the mid-16th
century (drawn by B. Wasik)
zamieszkiwanie i funkcjonowanie podczas
inwestycji (Wasik 2016, s. 35, 319). Przy po-
wyższym założeniu budowę w Lipienku można
było rozpocząć, podczas gdy komtur rezydował
jeszcze w poprzednim miejscu. W przypadku
gdy w Lipienku do budowy przystąpionoby
już po jakimś czasie od przeniesienia urzędu,
taka sytuacja byłaby niemożliwa i komtur ziemi
chełmińskiej musiałby otrzymać tymczasową
siedzibę podczas inwestycji. Tak więc wzmianka
o zamku w Lipienku jako o miejscu wystawienia
dokumentu lokacyjnego Grudziądza w 1291
roku (Torbus 1998, s. 472) dotyczyłaby już bu-
dowli murowanej, będącej w trakcie realizacji,
a główne elementy zamku na pewno funkcjono-
wały już w 1313 roku (Jóźwiak, Trupinda 2020,
s. 136). Za wcześniejszą chronologią rozpoczęcia
budowy przemawiać może także inna poszlaka,
4 Wiadomo, że katedra w Królewcu miała być wzorowana na katedrze w Chełmży lub farze Chełmińskiej (Herrmann 2008,
s. 331).
333
a mianowicie stwierdzona nieprecyzyjność
w wyznaczeniu czworobocznego rzutu domu
konwentu. Przywodzi ona analogię wczesne-
go kasztelu w Papowie Biskupim, podczas gdy
młodsze obiekty (Golub, Radzyń Chełmiński,
Brodnica) wytyczane były staranniej (por. Wasik
2016, s. 42–44). W tym miejscu należy jeszcze
raz powrócić do podobieństwa formalnego
miedzy domami konwentów w Lipienku i Go-
lubiu. Wiadomo, że budowę zamku w Golubiu
rozpoczął najpewniej około 1305 roku mistrz
krajowy Konrad Sack (Piotr z Dusburga 2004,
s. 195–196). Ten sam pełnił jednak w latach
1296–1298 urząd komtura ziemi chełmińskiej
w Lipienku (Zakon krzyżacki 2013, s. 291). Jest
więc prawdopodobne, że organizując inwesty-
cję w Golubiu, miał wpływ na wybór podobnej
formy budowli, do tej, którą posiadał dobrze
znany mu zamek w Lipienku. Skądinąd wiado-
mo, że w średniowieczu zdarzało się inwestorom
wskazywać na pożądane wzory budowli4. Nie-
ukończenie bergfridu zamku w Golubiu (Wasik
 ZAMEK W LIPIENKU W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ PROJEKTU CASTRA TERRAE CULMENSIS Z 2018 ROKU

334

Ryc. 8. Dokumentacja piwnicy wschodniej skrzydła południowego kasztelu oraz widok zachodniego okna
piwnicy od zewnątrz (rys. i fot. B. Wasik)
Fig. 8. Documentation of the east basement of the south wing of the castle and an outside view of the
west-facing basement window (drawn and photographed by B. Wasik)

2019, s. 196) wskazuje ponadto, że nie mógłby
on być obiektem wzorcowym dla Lipienka. Bu-
dowa interesującego nas zamku musiała być za-
sadniczo ukończona przed 1330 rokiem, kiedy
to warownię bezskutecznie oblegał król Wła-
dysław Łokietek (Torbus 1998, s. 472; Jóźwiak,
Trupinda 2020, s. 136–137).
Jak zaznaczono wcześniej, nowe pomia-
ry wykazały nieprecyzyjność starych planów
zamku. Obecnie wiadomo, że było to założenie
trójczłonowe, rozciągające się na długości około
350–380 m (ryc. 6–7). Główny jego człon – kasz-
telowy dom konwentu – zajmował zachodni
kraniec półwyspu. Nowe pomiary5 wskazują,
że zbudowano go na rzucie krótkiego prostokąta
około 35 × 38,5–39,7 m (ryc. 3B). Był to tym
samym najmniejszy krzyżacki kasztel na ziemi
chełmińskiej. Kurtyny nie były wymierzone do-
kładnie prostopadle – południowa i wschodnia
ustawione były pod delikatnie rozwartym kątem.
Skrzydła domu konwentu mierzyły około 9–9,5
m szerokości, a grubość ścian na wysokości
przyziemia wynosiła około 2,1 m. Najlepiej za-
chowanym elementem kasztelu jest wschodnia
piwnica skrzydła południowego (ryc. 8). Mierzy
ona około 5,5 × 9,5 m i przykryta jest sklepie-
niem kolebkowym. Wejście do niej prowadziło
z rogu dziedzińca, przez szyję piwniczną (lu-
neta sklepienia piwnicy). W pozostałościach
jej wschodniej ściany czytelny jest relikt niszy.
Piwnice doświetlały trzy szybowe okna – dwa
od południa i jedno od wschodu. Poza tym
z domu konwentu na powierzchni czytelne
są nikłe relikty ścian i negatywy piwnic skrzydła

5 Na powierzchni zlokalizowano pozostałości kurtyny wschodniej i zachodniej, w wykopie nr 1 odsłonięto lico południo-

wej, a w wykopie nr 4 – północnej.

 BOGUSZ WASIK
południowego (zachodniej części), północnego
i w narożniku północno-zachodnim6. Zwrócić
tu należy uwagę, że szczególnie wartościowym
źródłem do rekonstrukcji wyglądu zamku, poza
wskazanymi reliktami, jest szczegółowy opis lu-
stracji z 1565 roku (Lustracja 1565, s. 183–186).
Co prawda ukazuje ona zamek po przebudowie
z połowy XVI wieku, jest jednak jedynym do-
kładnym opisem warowni sprzed zniszczenia
dokonanego podczas potopu szwedzkiego. Lu-
stratorzy podawali nawet drobiazgowo wymiary
pomieszczeń i budynków. Podane przez nich
wielkości wydają się na podstawie nowych po-
miarów jednak nieco zaniżone7.
Na dziedziniec domu konwentu prowadzi-
ła brama przez skrzydło wschodnie, która, jak
można wywnioskować z XVI-wiecznego opisu,
umiejscowiona była niesymetrycznie (Wasik
2013, s. 64). Jak wynika z kolei z nowożytnego
opisu, dom konwentu nie był podpiwniczony
ze wszystkich stron, brak bowiem mowy o piw-
nicy pod skrzydłem zachodnim. Potwierdza
to także brak po niej śladu w terenie (ryc. 2). Za-
głębienie po podpiwniczeniu znajduje się jednak
w północno-zachodnim narożniku domu kon-
wentu, co wskazuje, iż ta część skrzydła zachod-
niego była podpiwniczona. Skrzydło to mieściło
na parterze w XVI wieku, podobnie jak najpew-
niej też w średniowieczu, kuchnię i piekarnię
(Wasik 2013, s. 65–66). Brak podpiwniczenia
tej części stanowiłby sytuację analogiczną do za-
rejestrowanej w Kowalewie Pomorskim, gdzie
część gospodarczego, wschodniego skrzydła
kasztelu także nie była w centralnym odcinku
podpiwniczona (Wasik, Wiewióra 2016, s. 59).
Konieczność orientacji kaplicy wskazuje,
że skrzydłem głównym było południowe, któ-
rego wschodnią część na piętrze musiał zajmo-
wać kościół zamkowy, a w zachodniej mieścił
się prawdopodobnie refektarz (Wasik 2013,
s. 66–68). Taki układ tych dwóch głównych
6 Obserwacje terenowe wskazują, że pod ziemią mury zamku zachowały się w znacznym stopniu.
7 Potwierdza to wcześniejszą konstatację odnośnie do podanych w opisie nietypowo niskich wysokości zamku wysokiego
i wieży głównej (Wasik 2013b, s. 57, 64).
335
wnętrz zamku komturskiego był najbardziej ty-
powy (por. Jóźwiak, Trupinda 2012, s. 295–342).
Z racji późniejszej przebudowy zamku i ską-
pości źródeł wskazanie funkcji innych wnętrz,
w tym lokalizacji dormitorium, a nawet gda-
niska, jest niemożliwe. Te ostatnie, ze względu
na obecność głównego skrzydła od południa
i wjazdu od wschodu, najpewniej znajdowało
się od północy lub zachodu, ale jego forma jest
obecnie niemożliwa do określenia. Po przebudo-
wie dokonanej przez starostów z rodu Kostków
w połowie XVI wieku zamek wysoki stał się
wygodną rezydencją. Jego ściany pokryte zostały
tynkiem i zapewne dekoracją sgraffitową. Można
przypuszczać, że także otworom okiennym na-
dano nowożytny kształt. Dostępne po schodach,
ulokowanych we wschodnim krużganku, po-
mieszczenia piętra (piano nobile) dostosowane
zostały do nowych wymogów przez zastąpienie
średniowiecznych sklepień drewnianymi stropa-
mi, w tym kasetonowymi i polichromowanymi.
Wystroju dopełniały kolorowe piece kaflowe.
Od południa z pomieszczeń pierwszego piętra
dostępny był ganek z muru pruskiego, którego
murowany fundament został częściowo odsło-
nięty na parchamie w wykopie nr 1 (ryc. 3B, 9).
Co ciekawe, najpewniej w wyniku nowożytnej
przebudowy zlikwidowano kaplicę, co było nie-
typowe (Lustracja 1565, s. 186–189; Wasik 2013,
s. 64–69; 2020, s. 84–88). Według XVI-wieczne-
go opisu komunikację między pomieszczeniami
zapewniały murowane i sklepione krużganki
opasujące dziedziniec. Nie ma jednak pewności,
czy w tej postaci wzniesione zostały już w śre-
dniowieczu, czy może podczas gruntownej rene-
sansowej przebudowy murowanymi zastąpiono
starsze – drewniane.
Północno-wschodni narożnik domu kon-
wentu zajmowała wieża główna. Conrad Stein-
brecht oraz Ireneusz Sławiński wykreślili w tym
miejscu obszerne kwadratowe pomieszczenie,
 ZAMEK W LIPIENKU W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ PROJEKTU CASTRA TERRAE CULMENSIS Z 2018 ROKU
336
Ryc. 9. Wykop nr 1 – widok od południa na mur fundamento-
wo-cokołowy kasztelu oraz (po lewej) fundament nowożytnej
dobudówki (fot. B. Wasik)
Fig. 9. Pit no. 1 – southern view of the foundation wall of the
castle and the foundation of its modern extension (left) (photo
by B. Wasik)
Ryc. 10. Przypora średniowieczna (A) i nowożytna (B) muru
parchamu (fot. B. Wasik)
Fig. 10. Mediaeval (A) and modern (B) early modern buttress
of the outer bailey wall (photo by B. Wasik)
którego ściany są zbyt cienkie, aby całe mogło
być wieżą. W związku z tym już wcześniej zasu-
gerowano, iż mogła ona mieć postać bergfridu8
o analogicznej formie jak planowany na zamku
w Golubiu (Wasik 2013, s. 69). Obecne badania
dostarczyły dalszych argumentów dowodzących
słuszności tej rekonstrukcji. Poprzeczna ściana
skrzydła północnego była usytuowana nieco
8 Odnotować tu należy, że wedle średniowiecznej nomenklatury wieże te nie były określane bergfridami. Nazwę tę sto-
sowano wówczas w Prusach do innych wież, nie używa się jej współcześnie (Jóźwiak, Trupinda 2012, s. 234–237). Sytuacja
ta dotyczy zresztą nie tylko dawnego państwa krzyżackiego (Krahe 1996, s. 28).
bardziej na zachód, niż zaznaczyli to wymie-
nieni badacze, i nie znajdowała się na przedłu-
żeniu ściany zachodniej skrzydła wschodniego
(ryc. 3B, 6). Tym samym zaznaczona przez nich
przestrzeń w północno-zachodnim narożni-
ku domu konwentu była większa. W sondażu
nr 3 odsłonięto natomiast relikt (rdzeń) dru-
giej ściany, którą można interpretować jako za-
chodnią ścianę bergfridu. Tym samym wieża
o boku około 7,7 m zajmowała narożnik obwodu
i odseparowana była od skrzydła północnego
i wschodniego wolną przestrzenią o szerokości
około 2 m.
Parcham zamku wysokiego miał obrys wie-
loboczny (ok. 63 × 66 m) i był bardziej nieregu-
larny, niż wskazywały na to starsze plany (ryc. 6).
Szerokość parchamu była większa od północy
i wschodu (ok. 14 m), a mniejsza od południa
i zachodu (ok. 7,5–10 m). Jego plateau przewyż-
szało o około 4–5 m zewnętrzny poziom terenu.
Sam mur obwodowy miał 2,4–2,5 m grubości
(na poziomie tarasu parchamu) i rozszerzał się
lekko ku dołowi. Już w średniowieczu wzmoc-
niony był pojedynczymi przyporami, z których
obecnie wskazać można dwie przewiązane z mu-
rem parchamu – południowo-wschodnią i pół-
nocno-zachodnią (ryc. 10A). W XVI wieku mur
parchamu poddano reperacjom (Lustracja 1565,
s. 186), uzupełniając m.in. lica. Do muru dosta-
wiono też wtórnie przynajmniej trzy przypory
zachowane od strony fosy (ryc. 6, 10B). Wjazd
do domu konwentu z przedzamcza I wiódł przez
drewniany most (Lustracja 1565, s. 186) i przez
szyję bramną, o której południowy mur oparto
późniejszy, XVIII-wieczny budynek. Wymie-
niony most rozpięty był nad szeroką na 18–22
m, zamkniętą murami fosą. Relikty południowe-
go, złamanego pod kątem, zachowały się na po-
wierzchni do dzisiaj, a na obecność północnego
wskazuje wyraźna krawędź terenu na krańcu
fosy (ryc. 2). Dno przekopu usytuowane jest
nieco powyżej poziomu terenu otaczającego
 BOGUSZ WASIK

zamek, co wskazuje, że najpewniej od początku
fosa ta była sucha.
Obecne badania dostarczyły także dalszych
szczegółów odnośnie do techniki budowy zam-
ku. Budowniczowie kasztelu posłużyli się starą
miarą chełmińską9 (kurtyna północna miała 8,5,
a wschodnia 7,5 pręta), a analiza rzutu wskazuje,
że proporcje skrzydeł wyznaczono najpewniej
metodą ad quadratum (ryc. 11)10 (Wasik 2020,
s. 80). Inwestycję realizowano etapami cha-
rakterystycznymi dla tego typu zamków, gdyż
ściany skrzydła głównego zostały dostawione
do kurtyny obwodowej kasztelu (por. Wasik
2018). Jak dowiodły obserwacje z wykopu nr 1,
obecność wału ziemnego utrudniała typowy
przebieg procesu budowlanego, gdyż zazwyczaj
poziom posadowienia piwnic nieznacznie różnił
się od pierwotnego poziomu gruntu. Kopano
wówczas ciasne rowy fundamentowe, głębokości
1–1,5 m, a kamienne ściany na poziomie piwnic
budowano na powierzchni – w starannym wątku
z wolnej ręki. Dopiero potem podnoszono wo-
kół domu konwentu poziom terenu nasypami,
w wyniku czego piwnica się „zagłębiała” w ziemi
(por. Wasik 2016, s. 67–69, 95–114, 185–188;
2018). W Lipienku na placu budowy były jednak
znaczne nierówności terenu, wynikające z obec-
ności wspomnianego wału. Aby móc posadowić
piwnicę i wymurować w standardowy sposób
ścianę, usunięto jego górny poziom i około po-
łowy szerokości, wykonując w wale wykop o głę-
bokości 1,5–2 m (nie osiągając poziomu stopy
wału i calca)11. Jego pionowa krawędź odsunięta
była o 1,5–2 m od lica ściany południowej domu
konwentu, co stwarzało murarzom dogodną
przestrzeń do pracy przy wznoszeniu kurtyny
domu konwentu (ryc. 5, 12). Poniżej poziomu
dna omawianego wykopu fundament muru wy-
konano bez wątpienia już w typowym ciasnym
wykopie fundamentowym. Powyżej fundamentu
337
Ryc. 11. Rzut domu konwentu na siatce o module 0,5 pręta
starej miary chełmińskiej (A) i rysunek ad quadratum (B) (rys.
B. Wasik)
Fig. 11. Plan of a monastery on a grid with 0.5 Chełmno rod
(old unit of measurement) spacing (A) and an ad quadratum
drawing (B) (drawn by B. Wasik)
wymurowano w starannym kamiennym wątku
warstwowym (z poziomami wyrównawczymi
co około 0,8–0,9 m) cokół kurtyny obwodowej
kasztelu o wysokości około 4,3 m (ryc. 9). Mur
ten nie ma odsadzek, ale rozszerza się ku dołowi.
Po jego wzniesieniu znajdujący się po zewnętrz-
nej stronie kurtyny rów, wykopany uprzednio
w wale, zasypano około dwoma metrami na-
warstwień piasku. W efekcie poziom parchamu
przy kurtynie domu konwentu znalazł się około
103,1 m n.p.m. Po wykonaniu owego nasypu
korona kamiennego cokołu sięgała się około
2,3 m powyżej poziomu tarasu (około 0,4 m
powyżej otworów okiennych piwnic). Wyżej
ściany zamku wymurowano z cegły.
Układ warstw wału wskazuje, że mur par-
chamu posadowiono w rejonie podnóża sto-
ku. Zbudowano go do wysokości około 6–7 m
(w przybliżeniu około 2 m powyżej wyrówna-
nego poziomu parchamu) z kamienia, a wyżej
z cegły (por. Wasik 2013, s. 62–63). Co ciekawe,
w południowo-wschodniej części parchamu,
w miejscu odspojonego lica dostrzegalny jest
w rdzeniu muru negatyw pala o średnicy około
35–38 cm (kwadratowy o zaokrąglonych lub
ściętych rogach) (ryc. 13A)12. Służył on praw-
dopodobnie wzmocnieniu konstrukcji rejonu

9 1 stopa = 31,3 cm, 15 stóp = 1 pręt (Herrmann 2007, s. 113).

10 Szerzej na temat tej metody projektowania kaszteli krzyżackich zob. Wasik 2016, s. 49–61.
11 Dna owego rowu nie osiągnięto w obrębie wykopu nr 1, ale zweryfikowano jego poziom odwiertem – znajdował się

101,05 m n.p.m.
12 Widoczne jest około 1,2 m wysokości negatywu – dół jest zasypany.
 ZAMEK W LIPIENKU W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ PROJEKTU CASTRA TERRAE CULMENSIS Z 2018 ROKU
338
narożnika podczas tężenia muru. Podobne
rozwiązania (zazwyczaj poziome bierwiona,
tworzące nawet konstrukcję wieńcową) znane
są ze Śląska i Czech (Durdik 1989, s. 16; Ko-
zaczewski 1995, s. 113). Po wzniesieniu muru
parchamu dokończono wyrównywanie między-
murza. Trójkątną przestrzeń między stokiem
dawnego wału a murem parchamu wypełnio-
no nasypem. W efekcie poziom parchamu był
w miarę płaski. Wskazuje na to zarówno zado-
kumentowany w wykopie nr 1 układ warstw,
jak i poziom, na którym umieszczono w murze
parchamu wschodniego kanał odprowadzający
wodę z międzymurza.
Z nowożytną przebudową zamku związany
jest natomiast wspomniany fundament ganku
odkryty w wykopie nr 1 (ryc. 9). Wykonano pod
niego w ówczesnej powierzchni parchamu płytki
rów fundamentowy o głębokości 30 cm (stopa
ok. 102,7 m n.p.m.). Ziemię wyrzucono rów-
nomiernie obok na parcham. W rowie ułożono
następnie szeroką ławę fundamentową (wystę-
pującą przed lico muru o ok. 50 cm) z jednej
warstwy większych eratyków, a przestrzeń rowu
między nimi wypełniono luźnymi kamieniami
i żółtym piaskiem. Wyżej wykonano, być może
w szalunku, mur z kamienia z zastosowaniem
pojedynczych cegieł. U podnóża budowanego
muru pozostawiono następnie dalsze luźne ka-
mienie i gruz ceglany. Na nich powstała wylew-
ka zaprawy i odłożyła się warstwa budowlana
z pyłu i drobnego gruzu ceglanego. W efekcie
poziom parchamu w tym miejscu nieznacznie
się podniósł (do około 103,2 m n.p.m.) (ryc. 5).
Poza ławą fundamentu nieco zagłębiona w ziemi
była także węższa cześć muru (ok. 20 cm). Ściana
ta dostawiona była do skrzydła południowego
na styk – z wyraźną dylatacją.
Przedzamcze I od wschodu osłonięte było
szeroką na około 27 m i głęboką obecnie na oko-
ło 6 m fosą. Nie ma pewności, czy wypełniona
była stale wodą, ale jej głębokość i nawet dziś
podmokłe głębsze krańce wskazują, że jest
to niewykluczone i że dno przekopu było co naj-
mniej podmokłe. Nowe pomiary wykazały,
że wbrew dotychczasowym rekonstrukcjom
omawianego przedzamcza nie wzniesiono
na rzucie trapezu, ale pięcioboku (ryc. 2, 6).
Z murów przedzamcza zachowały się relikty
od zachodu, długi negatyw muru północnego
i fragmentaryczne negatywy od południowego
wschodu. Na osi wschód-zachód przedzamcze
I mierzyło około 110 m, maksymalna rozpiętość
na linii północ-południe wynosiła około 140,
a minimalna około 52 m. Stwierdzona przy za-
chowanej piwnicy grubość muru obwodowego
wynosiła około 2,4 m. W północno-wschodnim
narożniku zachowały się relikty przekątniowej
przypory. Niewykluczone, że analogiczna znaj-
dowała się w narożniku południowo-wschod-
nim przedzamcza I, po której brak jednak śla-
dów. W miejscu załamania wschodniego boku
przedzamcza I stała wieża bramna na rzucie
prostokąta. Dostępna przez most zwodzony była
budowlą piętrową, zwieńczoną szczytami (Lu-
stracja 1565, s. 183; Wasik 2013, s. 57). Ze znanej
z nowożytnego opisu zabudowy przedzamcza
I genezę średniowieczną miał budynek zajmują-
cy północno-wschodni narożnik obwodu („dom
czeladny”), którego piwnica przetrwała do dziś.
Jej wnętrze mierzy około 4 × 8 m i przesklepione
jest kolebką. Wejście zostało wtórnie przemuro-
wane w 2. połowie XIX wieku lub na początku
XX wieku. Najpewniej wtedy też (gdy nie istniał
już budynek powyżej) przebito wtórnie otwór
okienny od zachodu. W połowie XVI wieku
przedzamcze I było niemal dookoła zabudo-
wane budynkami gospodarczymi (ryc. 6–7).
Po północnej stronie wieży bramnej stała ko-
mórka z kominem. Północno-wschodni naroż-
nik obwodu zajmował wymieniony wcześniej
„dom czeladny” (ściany od strony dziedzińca
miał z muru pruskiego). Przy środkowym od-
cinku kurtyny północnej znajdowała się stajnia
z muru pruskiego. Północno-zachodni narożnik
przedzamcza I zajmowała natomiast częściowo
podpiwniczona, piętrowa, murowana kamie-
nica ze szczytem również z muru pruskiego.
Na południe od wieży bramnej, przy kurty-
nie wschodniej przedzamcza, stał natomiast
 BOGUSZ WASIK

339

Ryc. 12. Przekrój przez skrzydło, parcham południowy i wał ziemny (wykopy nr 1 i 5) z zaznaczeniem nawarstwień wału
i średniowiecznych nasypów budowlanych (rys. B. Wasik)
Fig. 12. Wing section, south outer bailey and earthworks (pits 1 and 5) with marked wall layers and mediaeval embankments
(drawn by B. Wasik)

piętrowy dom. Wszystkie wymienione dotąd
budynki przykryte były dachówką. Dalej, przy
południowym odcinku kurtyny wschodniej
i wzdłuż kurtyny południowej (w kierunku
zachodnim) stał zespół trzech obór (z muru
pruskiego13, drewnianej i murowanej) oraz
murowana stodoła, będąca pod jedną strzechą
z wymienionymi oborami. Narożnik południo-
wo-zachodni zajmowała natomiast drewniana
wozownia ze szczytami z muru pruskiego i kryta
dachówką (Lustracja 1565, s. 183–186; Wasik
2013b, s. 57–60).
Przedzamcze II osłaniała od lądu fosa,
przekopana u nasady półwyspu (ryc. 1, 6–7).
Zachował się jej odcinek południowy o szero-
kości około 25 m oraz miejsce wylotu do jeziora
od północnego zachodu. Odcinek środkowy
został zasypany podczas budowy i funkcjono-
wania folwarku, ale na podstawie układu za-
budowy i infrastruktury można hipotetycznie
rekonstruować przebieg przekopu. Przedzamcze
to mierzyło około 130 × 190 m. Brak jakich-
kolwiek przesłanek, by sądzić, że miało kiedy-
kolwiek murowaną zabudowę czy fortyfikacje.
Wyjątkiem był, wymieniony w opisie z 1765
roku, mur skarpujący brzeg fosy, oddzielającej
przedzamcze II od I (Lustracja 1765, s. 154).
W terenie, a także w opisie z połowy XVI wieku
brak przesłanek wskazujących na obecność wału
ziemnego. Wydaje się jednak, że przedzamcze
II musiało być osłonięte przynajmniej często-
kołem lub parkanem. Na temat jego zabudowy
z okresu średniowiecza nie można nic stwier-
dzić, a w połowie XVI wieku znajdowała się
tu zabudowa gospodarcza, wykonana w kon-
strukcji szachulcowej i z muru pruskiego. Były
to dwie stodoły, browar i mielcuch (słodownia)
(Lustracja 1565, s. 189).
Poza wymienionymi murami i fosami zamek
w Lipienku osłaniały wały ziemne, przy czym
najlepiej czytelny jest od południa. Aktualne
badania potwierdziły jego późnośredniowiecz-
ną metrykę (wykop nr 5). Pierwotnie osłaniał
on zarówno zamek wysoki, jak i przedzamcze
I, dochodząc do narożnika przedzamcza II (Ste-
inbrecht 1888, s. 25). Jego część na wysokości
przedzamcza została jednak częściowo zniszczo-
na podczas budowy strzelnicy w 2. połowie XX

13 Na podstawie poprzedniego rzutu zamku wskazywano, że pierwsza z obór znajdowała się przy kurtynie południowej

(odcinek wschodni; Wasik 2013b, s. 59–60), jednak na podstawie nowych pomiarów rekonstruować ją należy przy kurtynie
wschodniej (odcinek południowy).
 ZAMEK W LIPIENKU W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ PROJEKTU CASTRA TERRAE CULMENSIS Z 2018 ROKU
340
Ryc. 13. Wybrane relikty architektoniczne: A – negatyw
po palu w południowo-wschodnim odcinku muru parchamu,
B – pozostałość sklepienia dworu z XVIII wieku w północnym
stoku parchamu, C – fundamenty punktowe oficyny z XVIII
wieku, zachowane po zachodniej stronie zamku wysokiego
(fot. B. Wasik)
Fig. 13. Selected architectural relics: A – hole left by a pile
in the south-eastern section of the outer bailey wall, B – ceil-
ing remnants of an 18th-century manor in the northern part
of the bailey, C – point foundations of an 18th-century exten-
sion, preserved on the western side of the high castle (photo
by B. Wasik)
wieku (ryc. 2)14. Zachowany zachodni odcinek
wału mierzy u podstawy około 23 m szerokości
i 2,7 m wysokości. Usypano go od strony, z któ-
rej zamek zagrożony był z wzniesień – wysp
na jeziorze, oddalonych około 100 m od murów
zamku. Analiza map hipsometrycznych, wyko-
nanych przy zastosowaniu skaningu laserowego,
wskazuje, że wał ziemny osłaniał także zamek
(dom konwentu i przedzamcze I) od północy.
Był on mniejszy od znanego dotychczas i jest
słabo czytelny w terenie15. Od zachodu docho-
dzi do narożnika przedzamcza II i oddziela
fosę przedzamcza I od byłego jeziora (ryc. 6).
Wykop nr 5, wykonany na południowym wale
dostarczył ponadto informacji umożliwiających
rekonstrukcję sposobu jego budowy. Usypano
go na łagodnie opadającym w kierunku po-
łudniowym poziomie osadniczym z okresu
wczesnego średniowiecza (ryc. 7). Naniesiono
na niego około 1–1,2 m gliniastych warstw na-
sypu. Jednocześnie sypiąc wał, wykopano rów
14 Informacja na podstawie wywiadu lokalnego.
15 Jego płaszczyzna wykorzystywana była, a w części wschodniej jest nadal, jako pole orne, co przyczyniło się bez wątpienia
do jego rozplantowania.
między nim a parchamem (sięgający poniżej
poziomu calca i pierwotnego łagodnego stoku),
a pozyskaną ziemię wykorzystano najpewniej
właśnie do usypania wału. W efekcie wał stał się
przynajmniej blisko trzykrotnie wyższy niż wy-
konany na pierwotnym poziomie gruntu nasyp
(Sprawozdanie 2018, s. 40). Biorąc pod uwagę,
że według szacunków poziom wody w jezio-
rze mógł okresowo przekraczać pierwotnie 93
m n.p.m. (Molewski 2020a, s. 23), to przekop
między wałem a murami zamku wypełniałby
się wodą.
Owe wały ziemne łączyć należy najpewniej
z okresem dostosowywania fortyfikacji zamków
do użycia broni palnej, co w Prusach następo-
wało w ostatnich dwóch dekadach XIV i w 1.
połowie XV wieku (Domańska 1971, s. 4–6).
Należy tu zauważyć, że w świetle inwentarzy
na zamku w Lipienku, jako jednym z pierw-
szych, już w 1374 roku pojawiła się broń palna
(Haftka 1999, s. 159). Zwrócić też należy uwa-
gę, że trudno wskazać analogiczne wały ziemne
na innych zamkach krzyżackich, co można jed-
nak tłumaczyć ich późniejszą i łatwą degradacją.
Wiadomo jednak, że wały (szańce) z palisadami
zaczęto w 1410 roku sypać wokół przedzamcza
w Malborku. Dopiero w późniejszych dziesię-
cioleciach wał ten wzmocniono sukcesywnie
murem z basztami ogniowymi (Domańska 1966,
s. 336–339). Podobne wały sypano w tym okresie
także na ziemiach polskich, np. zbliżona ziemna
konstrukcja o szerokości 20 m otacza zamek
w Borysławicach Zamkowych (Pietrzak 2005,
s. 212).
Zamek starostów został zniszczony w wyni-
ku ciężkich walk podczas potopu szwedzkiego
w 1659 roku i nigdy go nie odbudowano. Było
to także czytelne w stratygrafii wykopu nr 1, gdyż
na użytkowym poziomie parchamu zalegało tam
około 0,5 – 1 m nawarstwień demolacyjnych
z okresu zniszczenia zamku (ryc. 5). Ich spąg
 BOGUSZ WASIK

stanowiła spalenizna miąższości około 8 cm,
zawierająca pozostałości spalonej konstruk-
cji dachu (przepalone belki z gwoździami łat,
okopcone dachówki), który runął podczas walk
z okresu potopu szwedzkiego (Sprawozdanie
2018, s. 10–11). Jak dowodzą obserwacje stra-
tygrafii – terenu nigdy nie uprzątnięto, a nawar-
stwienia z gruzem podniosły poziom gruntu,
przykrywając pierwotny. Zamek nie został jed-
nak całkowicie opuszczony i jego obszar wcho-
dził w skład folwarku funkcjonującego do XX
wieku (Haftka 1999, s. 160; KZS 1975, s. 102;
Pabian, Rozynkowski 1997, s. 66).W XVIII wie-
ku z kasztelu pozostały już tylko trzy ściany –
najpewniej od południa i wschodu, ewentualnie
też od północy. Wokół ruin dawnej rezyden-
cji, na parchamie, powstały nowe budynki.
Wschodni odcinek północnego parchamu zajął
murowany i podpiwniczony dwór. Zaznaczył
go na planie Conrad Steinbrecht, a relikty, w po-
staci odcinka kamiennego fundamentu ściany
zachodniej i fragmentów ceglanych sklepień
341
kolebkowych (z wtórnie użytej cegły gotyckiej)
zachowały się w północnej skarpie zamku wy-
sokiego (ryc. 13B). W południowym odcinku
parchamu wschodniego, stał natomiast muro-
wany (ze szczytem z muru pruskiego) budynek
kuchni, a od zachodu oficyna – częściowo mu-
rowana, częściowo z muru pruskiego (Lustracja
1765, s. 155). Łączyć z nią bez wątpienia należy
kamienne fundamenty, o częściowo punktowym
charakterze, znajdujące się na zachodnim par-
chamie (ryc. 13C).
W połowie XIX wieku na przedzamczu
II wzniesiono klasycystyczny dwór, a na po-
łudnie od niego urządzono park (KZS 1975,
s. 103). Na przedzamczu I i II stały nowe budynki
gospodarcze, natomiast obszar zamku wyso-
kiego pełnił funkcje ogrodowo-parkowe, gdyż
znajdują się tam relikty, które można utożsamiać
z tą funkcją, jak niewielkiego pięciobocznego
budynku, wzniesionego z rozbiórkowej gotyckiej
cegły, na kamiennym fundamencie – prawdo-
podobnie pawilonu ogrodowego.

Bibliografia
Bojarski J. „Studia i Materiały do Historii Wojsko-
1994 Lipieniek, gm. Lisewo, [w:] Wczesnośre- wości”, t. 17, cz. 2, s. 3–35.
dniowieczne grodziska ziemi chełmiń-
skiej. Katalog źródeł, red. J. Chudziako- Durdik T.
wa, Toruń 1994, s. 99–102. 1989 Großer Turmder Burg Křivoklát und se-
ine genetischen zusammenhänge, „Ca-
Chudziak W., Błędowski P. stellologica Bohemica”, t. 1, s. 15–34.
2020 Pozostałości osadnictwa z wczesnego śre-
dniowiecza, [w:] Castra Terrae Culmen- Gruerquin B.
sis – na rubieży chrześcijańskiego świata, 1984 Zamki w Polsce, Warszawa.
t. 1, red. M. Wiewióra, Toruń, s. 123–131.
Haftka M.
Domańska H. 1999 Zamki krzyżackie w Polsce. Szkice z dzie-
1966 Piętnastowieczne fortyfikacje bastejo- jów, Malbork, Płock.
we zamku malborskiego, „Kwartalnik
Architektury i Urbanistyki”, t. 11, z. 4, Heise J.
s. 319–332. 1887 Die Bau- und Kunstdenkmäler der Pro-
1971 Proces modernizacji średniowiecz- vinz Westpreussen, H. V: Der Kreis Kulm,
nych zamków z terenu dawnego pań- Danzig.
stwa krzyżackiego w XV–XVIII w.,
 ZAMEK W LIPIENKU W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ PROJEKTU CASTRA TERRAE CULMENSIS Z 2018 ROKU

342
Herrmann Ch. Lustracja 1565
2008 Die Anfänge des Königsberger Dom- 1961 Lustracja województw malborskiego
baus, [w:] 750 Jahre Königsberg. Beiträ- i chełmińskiego 1565, wyd. S. Hoszow-
ge zur Geschichte einer Residezstadt auf ski, Gdańsk.
Zeit, oprac. R. Biskup i in., Marburg,
s. 327–352. Lustracja 1765
2009 Lustracja województw Prus Królewskich
Jóźwiak S. 1765, t. 2, Województwo chełmińskie, cz.
1997 Powstanie i rozwój struktury administra- 2., Ziemia chełmińska, wyd. J. Dygała,
cyjno terytorialnej zakonu krzyżackiego Toruń 2009.
na Kujawach i ziemi chełmińskiej w la-
tach 1246–1343, Toruń. Misiewicz K., Małkowski W., Bogacki M.
2020 Wyniki badań nieinwazyjnych, [w:] Ca-
Jóźwiak S., Trupinda J. stra Terrae Culmensis – na rubieży chrze-
2012 Krzyżackie zamki komturskie w Prusach. ścijańskiego świata, t. 1, red. M. Wiewió-
Topografia i układ przestrzenny na pod- ra, Toruń, s. 152–161.
stawie średniowiecznych źródeł pisanych,
Toruń. Molewski P.
2020 Zamki krzyżackie w świetle średniowiecz- 2020a Próba rekonstrukcji stanu środowiska geo-
nych źródeł pisanych, [w:] Castra Terrae graficznego miejsc położenia i otoczenia
Culmensis – na rubieży chrześcijańskie- zamków w czasie ich budowy w XIII–
go świata, t. 1, red. M. Wiewióra, Toruń, XIV wieku, [w:] Castra Terrae Culmen-
s. 132–151. sis – na rubieży chrześcijańskiego świata,
t. 2, red. M. Wiewióra, Toruń, s. 7–28.
Kajzer L., Kołodziejski S., Salm J. 2020b Współczesne środowisko geograficzne
2001 Leksykon zamków w Polsce, red. L. Kaj- zamków, [w:] Castra Terrae Culmensis –
zer, Warszawa. na rubieży chrześcijańskiego świata, t. 1,
red. M. Wiewióra, Toruń, s. 30–49.
Kozaczewski T.
1995 Wiejskie kościoły parafialne XIII wieku Pabian A., Rozynkowski W.
na Śląsku (miejscowości A-G), Wrocław. 1997 Zamki krzyżackie na ziemi chełmińskiej,
Toruń.
Krahe F. W.
1996 Burgen des deutschen Mittelalters, Grun- Pietrzak J.
drisslexikon, Würzburg. 2005 „Dwudomowe”, nizinne zamki średnio-
wieczne i ich dziedzińce w Prowincji Wiel-
KZS kopolskiej, [w:] „Archaeologia Historia
1975 Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 11. Polona”, t. 15/1. Przeszłość z perspekty-
Województwo bydgoskie, red. T. Chrza- wy źródeł materialnych i pisemnych, red.
nowski i M. Kornecki, z. 4. Dawny po- J. Olczak, Toruń, s. 207–233.
wiat chełmiński, Warszawa.
 BOGUSZ WASIK

Sławiński I.
1967 Opis techniczny do inwentaryzacji zam-
ku w Lipienku, pow. Chełmno – woj. byd-
goskie, (mps. w archiwum WUOZ w To-
runiu, sygn. W/572)Toruń.
Sprawozdanie
2018 Sprawozdanie z badań archeologiczno-ar-
chitektonicznych zamku w Lipienku (stan. 2020 Architektura i technika budowy zamków
nr 1) przeprowadzonych w 2018 roku,
red. B. Wasik (maszynopis w archiwum
WUOZ w Toruniu), Toruń, s. 24–36.
Steinbrecht C.
1888 Die Baukunst des Deutschen Ritterordens
in Preussen, Bd. II: Preussen zur Zeit der
Landmeister, Berlin.
Torbus T.
1998 Die Konventsburgen in Deutschordens-
land Preussen, München-Oldenbourg.
2014 Zamki konwentualne państwa krzyżac-
kiego w Prusach, Gdańsk.
Tyszkowski S.
2020 Zmiany w topografii otoczenia zamków Wiewióra M.
na wybranych mapach historycznych 2020 Stratygrafia warstw kulturowych i cha-
od końca XVIII w., [w:] Castra Terrae
Culmensis – na rubieży chrześcijańskie-
go świata, t. 1, red. M. Wiewióra, Toruń,
s. 50–58.
343
2018 Techniki budowy zamków w typie kasz-
telu w państwie krzyżackim w Prusach,
„Ochrona Zabytków”, nr (273) R. 71, z. 2,
s. 33–60.
2019 Zamek golubski w średniowieczu. Archi-
tektura i technika budowy, „Komunika-
ty Mazursko-Warmińskie”, nr 304, z. 2,
s. 191–217.
murowanych w Starogrodzie, Bierzgłowie,
Lipienku, Papowie Biskupim i Unisła-
wiu w kontekście budownictwa zamkowe-
go Prus, [w:] Castra Terrae Culmensis –
na rubieży chrześcijańskiego świata, t. 2,
red. M. Wiewióra, Toruń, s. 248–252.
Wasik B., Wiewióra M.
2016 Próba rekonstrukcji układu przestrzen-
nego zamku wysokiego (domu konwen-
tu) w Kowalewie Pomorskim na podsta-
wie źródeł historycznych i najnowszych
wyników badań archeologiczno-architek-
tonicznych, „Wiadomości Konserwator-
skie” 45, s. 53–65.
rakterystyka poziomów osadniczych,
[w:] Castra Terrae Culmensis – na ru-
bieży chrześcijańskiego świata, t. 1, red.
M. Wiewióra, Toruń, s. 59–100.

Wasik B. Zakon krzyżacki

2013 Zamek w Lipienku na ziemi chełmińskiej, 2013 Zakon krzyżacki w Prusach i Inflan-
„Rocznik Grudziądzki”, t. 21, s. 51–74. tach. Podziały administracyjne i ko-
2016 Budownictwo zamkowe na ziemi cheł- ścielne w XIII–XVI wieku, red. R. Cza-
mińskiej (od XIII do XV wieku), Toruń. ja, A. Radzimiński, oprac. M. Arszyński
i in., Toruń.
 ZAMEK W LIPIENKU W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ PROJEKTU CASTRA TERRAE CULMENSIS Z 2018 ROKU
344
Bogusz Wasik
Lipienek Castle in the light of the results of the Castra
Terrae Culmensis project research from 2018
The first reference to Lipienek dates back to 1277
when the Prussians burned down the Teutonic
fortress. From 1285, the castle was a residence
of the commanders of the Chełmno land, who
were replaced by the aldermen around 1340.
From 1466, the castle became the seat of Polish
starostes. Destroyed during the Swedish Deluge,
it never regained its glory. The castle has not yet
been covered by major research. One study was
carried out in 2018 as part of the Castra Terrae
Culmensis project, and was intended to answer
basic questions about the location of the old-
er wooden-earth fortress and the chronology
of the castle. As part of the research, analysis
of the historical topography of the castle located
on a peninsula of a dry lake was carried out,
along with detailed scanning of the remains,
which was used as a basis for the new plan
of its establishment. The remains of a rampart
were discovered on the southern zwinger, thus
proving that the castle was built on the frames
of a gord from the turn of the 10th and 11th
centuries. The fortress was adopted by the Teu-
tonic Knights, to be replaced by a brick building
after its destruction by the Prussians that was
caused by it being a residence of the Chełmno
Commander’s office. The confirmed fact of estab-
lishing a regular castellum in Lipienko directly
on the site of an older fortress was an exception.
As the research revealed, this forced the builders
to adapt the standard construction techniques
of such castles to the conditions of a chal-
lenging construction site. In accordance with
their practice, to be able to erect the basement
walls directly, the builders had to dig up parts
of the rampart. However, the scope of excavation
works corresponds to that typical for the con-
struction of castella in Prussia. The new meas-
urements of the castellum indicate that it was
built on the basis of a short rectangle of about
35 × 38.5–39.7 m. As a result of the surveys,
the earthworks, which constitute the external
defensive line of the castle, were also identified.
Moreover, laser scanning showed that the struc-
ture was located not only from the south, as was
supposed so far, but also from the north. Rel-
ics from the period of modern reconstruc-
tion of the castle were also found, in the form
of a foundation of the porch on the southern
zwinger. The demolition layering from the pe-
riod of castle destruction was also documented.