Professional Documents
Culture Documents
Charakterystyka źródła
Mapy topograficzne wielonarodowej monar- nie dokładnego zdjęcia całej monarchii, co
chii habsburskiej oraz innych krajów rządzo- zlecono Kwatermistrzostwu Sztabu General-
nych przez władców tej dynastii, wykonane nego. Postanowiono wykonać próbne zdjęcie
w latach 1763–1787 w ramach tzw. zdjęcia topograficzne na zachowanych przy Austrii
józefińskiego (Josephinische Landesaufnahme), terenach Śląska: w latach 1763–1764 powsta-
cieszą się we współczesnej literaturze zaintere- ła mapa księstwa cieszyńskiego, opawskiego
sowaniem oraz wysoką oceną jako dzieło pio- i nyskiego. Po tej, zakończonej sukcesem,
nierskie, kamień węgielny kartografii Austro- próbie przystąpiono do kartowania poszcze-
Węgier przed 1918 r., praca monumentalna, gólnych krajów, zaczynając od zdjęcia Czech.
którą można zaliczyć do najwybitniejszych Od 1765 r. zadanie nadzorował Józef II, do-
kartograficznych osiągnięć schyłku XVIII w.1 puszczony do współrządów. Przyjęto jednoli-
Seria map józefińskich porównywana jest te zasady sporządzania map, z reguły w skali
z przełomową w rozwoju kartografii mapą 1:28 800 (1 cal na mapie odpowiadał 1000
Francji Césara-François Cassiniego de Thury, kroków, czyli 400 sążniom wiedeńskim w te-
której ustępuje swą zaczątkową triangulacją renie)2, na podstawie pomiarów terenowych,
i niejednorodnością używanych metod po- przy zastosowaniu triangulacji, ale też meto-
miaru, lecz przewyższa ją zastosowaną, trzy- dy à la vue („okomiaru”), z użyciem stolika,
krotnie większą, skalą odwzorowania oraz liniału przeziernikowego, busoli, astrolabium
rozleglejszym zasięgiem. i kwadrantu. Do 1787 r. skartowano więk-
Zyskujące tak pochlebną opinię mapy szość ziem monarchii na ponad 3500 sek-
powstały w wyniku wielkiej akcji kartowa- cjach. Cały materiał, głęboko utajniony, został
nia wszystkich krajów, znajdujących się pod złożony w archiwum Nadwornej Rady Wo-
władaniem domu habsburskiego. Projekt jennej (Hofkriegsrat), poprzednika Archiwum
zdjęcia topograficznego całości terytoriów Wojennego (Kriegsarchiv), w którym do dzi-
imperium Habsburgów zrodził się po do- siaj jest przechowywany3. Zaangażowanie się
świadczeniach przegranej wojny siedmiolet- państwa w prace kartograficzne i powierzenie
niej (1756–1763), gdy feldmarszałek Franz tego zadania instytucji wojskowej przyniosło
Moritz Lacy zaapelował o zaopatrzenie armii doskonałe efekty: sprawnie, w krótkim czasie,
w szczegółowe mapy terenowe, ich brakiem według nowoczesnych w tamtych warunkach
tłumacząc niepowodzenia operacji na Śląsku. metod, sporządzono wielkoskalowe mapy
Spełniając postulaty dowódców wojskowych rozległego terytorium o powierzchni 570 tys.
cesarzowa Maria Teresa zarządziła wykona- km2, obejmującego obszar Europy środkowej
1
O. Regele, Beiträge zur Geschichte der staatlichen Landesaufnah- krok (Schritt) równał się ok. 0,75 m, sążeń wiedeński (Wiener Klafter)
me und Kartographie in Österreich bis zum Jahre 1918, Wien 1955, to 1,8965 m.
s. 27; J. Dörflinger, Vom Aufstieg der Militärkartographie bis zum Wie- 3
Charakterystykę zbiorów kartograficznych Archiwum Wojennego dał
ner Kongress (1684–1815), w: I. Kretschmer, J. Dörflinger, F. Wawrik, E. Hillbrand, Die Kartensammlung des Kriegsarchivs Wien, „Mitteilun-
Österreichische Kartographie. Von den Anfängen im 15. Jahrhundert gen des Österreichischen Staatsarchivs”, 28 (1975), s. 183–196; ten-
bis zum 21. Jahrhundert, „Wiener Schriften zur Geographie und Karto- że, Z problematyki badawczej źródłowych zasobów kartograficznych
graphie“, 15 (2004), s. 78. Kriegsarchiv w Wiedniu, „Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Nauko-
2
Nieokrągła skala liczbowa mapy wynikła z używania antropome- wych PAN, Oddział w Krakowie”, 30 (1986), 1–2, s. 234–236.
trycznych jednostek długości; cal wiedeński wynosił 0,02634 m,
oraz znaczne połacie Europy wschodniej, połu- tej zajętych przez Austrię w pierwszym rozbiorze
dniowej i zachodniej (ryc. 1)4. w 1772 r. – sporządzona w latach 1779–1783
Część zdjęcia józefińskiego stanowi – w od- mapa Królestwa Galicji i Lodomerii, w polskim
niesieniu do południowych ziem Rzeczypospoli- piśmiennictwie zwana zwyczajowo mapą Miega,
Ryc. 1. Zdjęcia topograficzne austriackiego Kwatermistrzostwa Sztabu Generalnego 1749–1854. Mapa ścienna, oprac.
E. von Nischer-Falkenhof, ok. 1932–1933 r. (rękopiśmienny oryginał w Archiwum Wojennym w Wiedniu), na nowo oprac.
J. Dörflinger przy pomocy M. Wateleta, w: J. Dörflinger, „Die Landesaufnahmen des österreichischen Generalquartier-
meisterstabes” 1749–1854, „Karlsruher Geowissenschaftliche Schriften“, Reihe C, Bd. 2 (1989), mapa załącznikowa
4
Geneza wojskowego kartowania ziem monarchii habsburskiej, ogólne senschaftliche Schriften”. Reihe C: Alte Karten. Bd. 2 (1989); tenże, Die
założenia tej akcji, jej przebieg i rezultaty są stosunkowo dobrze pozna- Österreichische Kartographie im 18. und zu Beginn des 19. Jahrhunderts
ne dzięki badaniom historyków kartografii: J. Paldus, Die militärischen unter besonderer Berücksichtigung der Privatkartographie zwischen
Aufnahmen im Bereiche der Habsburgischen Länder aus der Zeit Ka- 1780 und 1820, Bd. 1: Österreichische Karten des 18. Jahrhunderts,
iser Josephs II., „Denkschriften. Akademie der Wissenschaften in Wien, Wien 1994, s. 63–65; A. Konias, Kartografia topograficzna Śląska
Philosophisch-historische Klasse“, Bd. 63 (1919), Abh. 2; O. Regele, Cieszyńskiego i zaboru austriackiego od II połowy XVIII w. do początku
Beiträge zur Geschichte; E. Hofstätter, Beiträge zur Geschichte der XX w., Katowice 2000; R. Rill, Die Anfänge der Militärkartographie in den
österreichischen Landesaufnahmen, T. 1–2, Wien 1989; J. Dörflinger, habsburgischen Erblanden: Die Josephinische Landesaufnahme von
Die Landesaufnahmen des österreichischen Generalquartiermeister- Böhmen und Mähren nach hofkriegsrätlichen Quellen, „Mitteilungen des
stabes 1749–1854, „Fachhochschule Karlsruhe. Karlsruher Geowis- Österreichischen Staatsarchivs”, 49 (2001), s. 183–202.
nym o Morskie Oko, który rozgorzał mocniej mapą, już spoza serii józefińskiej, ale należącą
od 1890 r. między Galicją i Węgrami. Obaj do jej pokłosia, to jest mapą tzw. Galicji Za-
badacze analizowali przekaz zawarty na arku- chodniej (Nowej), obejmującą ziemie trzeciego
szu 30. mapy, zarówno oryginału jak kopii, po- zaboru austriackiego Rzeczypospolitej, której
śród innych źródeł kartograficznych i pisanych, wkrótce poświęcił szczegółową monografię
uwzględnionych w argumentacji przedstawio- w języku niemieckim10. Mapa józefińska Gali-
nej trybunałowi rozjemczemu w Grazu, jak też cji nie została objęta rewindykacją, natomiast,
podanej opinii publicznej, głęboko poruszonej już wówczas, zdając sobie dobrze sprawę z jej
sprawą zatargu7. wartości dla nauki polskiej, sprowadzono czar-
Pierwsze opracowanie monograficzne mapa no-białe reprodukcje samych map na szkla-
uzyskała dzięki studiom Josefa Paldusa (1863– nych negatywach do Biblioteki Narodowej
1937), pułkownika armii austro-węgierskiej, w Warszawie. Fotograficzne odbitki części
kierującego Oddziałem Kartografii Archiwum mapy trafiły też, dzięki K. Buczkowi (1902–
Wojennego w latach I wojny światowej, póź- 1983), do krakowskiej Komisji Atlasu Histo-
niej zaś czechosłowackiego delegata przy tym rycznego Polski PAU. Kolejno wykonywane,
Archiwum. Najpierw, w 1916 r., przedstawił niekompletne kopie pozyskały również inne
on charakterystykę prac kartograficznych pod- instytucje naukowe w kraju. Przez długie lata
jętych po zajęciu Galicji, w tym map demar- służyły one polskim badaczom. Jakość starych,
kacji nowych granic, „politycznego” zdjęcia czarno-białych zdjęć i mikrofilmów, utrzymu-
przygotowanego przez Josepha Liesganiga oraz jących się ledwo na granicy czytelności, nie
mapy józefińskiej. W 1919 r. ukazała się jego pozwalała jednak na wydobycie wielu informa-
treściwa, do dziś zachowująca wartość, praca cyjnych walorów mapy. Znano zaledwie jakby
poświęcona całemu zespołowi map józefiń- nikły cień autentyku, a zupełnie poza obiegiem
skich, omawiająca organizację prac, stosowa- pozostawały opisy. Potrzeba publikacji całości
ne metody, przebieg pomiarów terenowych źródła była jednak coraz szerzej uświadamiana
i ich efekty8. Jednocześnie w latach 1919–1920 w środowisku historyków.
pracował w archiwach wiedeńskich Ludomir
Sawicki (1884–1928), profesor geografii Uni- Narodowe edycje map józefińskich
wersytetu Jagiellońskiego. Prowadził on rozle- Polski projekt edycji mapy mieści się w rzędzie
głe kwerendy z ramienia Polskiej Komisji Li- innych narodowych edycji map józefińskich. Ze
kwidacyjnej, która na mocy traktatu w St. Ger- względu na znaczenie zdjęcia józefińskiego jako
main miała określić polskie roszczenia do dóbr pomnika kartografii europejskiej i wartościowe-
kulturalnych i naukowych po byłej monar- go materiału źródłowego, w wielu krajach wy-
chii austro-węgierskiej. L. Sawicki sporządził suwano postulaty publikacji zabytku w postaci
wówczas spis map dotyczących ziem polskich faksymile map i krytycznej edycji części opiso-
i wiadomość o tej mapie zamieścił w opubliko- wej. W latach sześćdziesiątych XX w. rozpoczę-
wanym w 1920 r. katalogu9. Sam zaś zajął się to wielotomową edycję mapy austriackich Ni-
bliżej inną, równie cenną przechowywaną tam derlandów11. Od lat dziewięćdziesiątych XX w.
7
A. Czołowski, Sprawa sporu granicznego przy Morskim Oku. Wywód 10
L. Sawicki, Obristen Anton Freiherr Mayer von Heldensfeld topogra-
historyczno-prawny, Lwów 1894, s. 52; O. Balzer, O Morskie Oko. phische Aufname Westgaliziens in den Jahren 1801–1804, „Prace
Wywód praw polskich przed sądem polubownym w Gradcu, Lwów Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego”, z. 10 (1928).
1906, s. 164; (wcześniejsza publikacja w „Przewodniku Naukowo-Li- 11
Carte de Cabinet de Pays-Bas autrichiens levée à l’initiative du comte
terackim”, 22–23 (1904–1905). de Ferraris. Mémoires historiques, chronologiques et oeconomiques, 12
8
J. Paldus, Die Einverleibung Galiziens und der Bukowina in die öster- tomów map, 12 tomów opisów, Bruxelles 1965–1974. Nowa edycja, zob.
reichische Monarchie im Jahre 1772, „Mitteilungen der k. k. geogra- De grote atlas van Ferraris: de eerste atlas van België : Kabinetskaart
phischen Gesellschaft in Wien“, 59 (1916), s. 417–455; tenże, Die van de Oostenrijkse Nederlanden en het Prinsbisdom Luik, 1777. Le
militärischen Aufnahmen, o mapie Galicji zwłaszcza na s. 46–58. grand atlas de Ferraris: le premier atlas de la Belgique: carte de Cabi-
9
L. Sawicki, Spis map Archiwum Wojennego w Wiedniu odnoszących net des Pays-Bas autrichiens et de la Principauté de Liège, 1777, wyd.
się do ziem polskich, Warszawa 1920, nr 1074. W. Bracke, S. Lammens, Brussel 2009, 2011.
12
Slovenija na vojaškem zemljevidu 1763–1787, wyd. V. Rajšp i in., pest 2004, 2006; Az első katonai felmérés: Erdély és a Temesi Bánság.
zvezek 1–7, Ljubljana 1995-2001. Die erste militärische Vermessung. Siebenbürgen und das Banat des
13
Hrvatska na tajnim zemljovidima XVIII. i XIX. stoljeća, wyd. M. Valen- Temes, Budapest 2005, 2007.
tić i in., svazek 1–12, Zagreb 1999–2009. 16
Dostęp: http://oldmaps.geolab.cz, 8 marca 2013.
14
Il Ducato di Venezia nella carta di Anton von Zach, wyd. M. Rossi, 17
Dostęp: http://www.gis.steiermark.at, 8 marca 2013.
vol. 1–3, Treviso 2005; opracowanie monograficzne: M. Rossi, L’of- 18
Dostęp: http://belgica.kbr.be/fr/coll/cp/cpFerraris_fr.html, 8 marca
ficina della Kriegskarte. Anton von Zach e le cartografie degli stati 2013.
veneti, 1796–1805, Treviso 2007. 19
B. Klein, Významné mestá Slovenska na tajných mapách 18. storočia,
15
Az első katonai felmérés: Magyar Királyság. Die Josephinische Auf- Bratislava 2003; H. P. Petryšyn, Karta F. fon Miga (1779–1782 r.) jak
nahme: Die erste militärische Vermessung. Königtum Ungarn, Buda- džerelo do mistoznavstva Halyčyny, L’viv 2006.
Ryc. 2. Przykładowy fragment oryginału mapy, kolumna XXII, arkusz 300. Halicz z najbliższą okolicą (Kriegsarchiv, B IXa 390)
Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (lata 2009– Naukowej PAN w Wiedniu i jej dyrektora
2011) oraz Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa B. Dybasia. W przygotowaniu partii teksto-
Wyższego (lata 2011–2014). Projekt czwarty, wych całego zasobu bierze udział także Ł. Wal-
kierowany przez Z. Budzyńskiego z Uniwer- czy z Krakowa, zaś wspólnym konsultantem
sytetu Rzeszowskiego, obejmuje ostatnią serię zagadnień kartograficznych jest J. Ostrowski
sekcji z zakresu 313–413 i prowadzony jest z Warszawy20.
w ramach grantu przyznanego przez Naro- To jedno spójne zamierzenie wydawnicze
dowe Centrum Nauki (lata 2012–2015). przechodzi obecnie płynnie w następną fazę,
Wszystkie prace są realizowane przy wspar- za sprawą grantu udzielonego przez Minister-
ciu organizacyjnym i merytorycznym Stacji stwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego ze środ-
20
Wcześniejsze informacje o początkowej fazie projektu, zob. W. Bu- der Polnischen Akademie der Wissenschaften in Wien”, 1 (2007–2008),
kowski, Die handschriftliche topographische Karte des Konigreiches s. 145–156; także W. Bukowski, B. Dybaś, A. Janeczek, Z. Noga, Edycja
Galizien und Lodomerien – die sogenannte Miegkarte – der Jahre rękopiśmiennej mapy topograficznej Galicji z lat 1775–1783 (tzw. mapy
1775 –1783 in den Sammlungen des Kriegsarchivs in Wien sowie das Miega) z Archiwum Wojennego w Wiedniu, „Kwartalnik Historii Kultury
Projekt ihrer Herausgabe, „Jahrbuch des Wissenschaftlichen Zentrums Materialnej”, 59 (2011), nr 1, s. 101–105.
Ryc. 3. Przykładowy fragment pierwszej kopii mapy, kolumna XXII, arkusz 300. Halicz z najbliższą okolicą (Kriegsarchiv, B IXa 390)
w szczegółach22. Jedną kopię opatrzono ramka- ustalenia granic uzyskanych nabytków teryto-
mi, w których wypisano nazwy miejscowości, rialnych w Innviertel, ppłk Steinbacher objął ko-
podano numer sekcji i kolumny, wyrysowano mendanturę Akademii Wojskowej w Antwerpii,
podziałkę, a czasami opisano przynależność a w Galicji rozpoczęły się najintensywniejsze pra-
cyrkularną (Kreis). W tabeli wykreślonej wzdłuż ce, którymi kierował major, a wkrótce podpuł-
prawej krawędzi arkusza wypisano wszystkie kownik Friedrich von Mieg (1732/1733–1783),
nazwy miejscowości z sekcji, które uzupełnio- dotąd zaangażowany przy zdjęciach Moraw,
no rubrykami z miejscem na wpisanie liczby Siedmiogrodu i Bukowiny oraz demarkacji gra-
mieszczan lub kmieci (Anzahl der Bürger und nicy Galicji na Pokuciu. Chronologia wykony-
Baueren), zagrodników i chałupników (Gärtner wania mapy przedstawia się następująco:
und Häusler), koni (Pferde). Nie zostały one ni- 1. Część najstarsza, wykonana w latach
gdy wypełnione. Każdy arkusz zawiera ponad- 1775–1778 przez pułkownika Seegera, obejmu-
to na górnym marginesie numer sekcji poprze- je pięć sekcji pogranicza ze Śląskiem pruskim
dzającej oraz numery sekcji sąsiednich z prawej i austriackim. Wykonano wówczas także zdjęcie
i lewej strony oraz od dołu. Wskutek dodania okolic Lwowa, Śniatynia i Przemyśla.
ramek i wykazu miejscowości format arkuszy 2. Okręg sądecki, wchodzący w zakres 18
pierwszej kopii powiększono do 70 × 45 cm sekcji. Pierwsze zdjęcie tego terenu przygotował
(powierzchnia objęta ramką zewnętrzną), na- płk Seeger już w latach 1770–1771; zachowało
tomiast kopię drugą sporządzono bez margina- się ono w zbiorach Archiwum Wojennego24.
liów, co pozwalało, tak jak w przypadku ory- Zostało włączone do mapy, ale ze względu na
ginałów, na zestawianie sąsiednich arkuszy ze inną orientację musiało być w 1783 r. popra-
sobą. Wszystkie mapy, tak kopie jak oryginały, wione nową triangulacją i ponownie opracowa-
zostały podklejone grubym płótnem. ne, aby można je było połączyć z resztą mapy.
Czas powstania mapy można ustalić, biorąc 3. Górne dorzecze Dniestru (okolice Sambo-
pod uwagę przebieg zasadniczych prac tereno- ra i Drohobycza), opracowane w 1781 r. przez
wych, na lata 1779–1783. Decyzja o kartowa- podpułkownika Andreasa von Neu (1734–
niu kraju zapadła jednak wcześniej, a początek 1803), wcześniej wykonującego zdjęcie Dolnej
przedsięwzięcia przypada na rok 1775, gdy kie- Austrii. Ppłk Neu zdołał opracować materiał
rownictwo zdjęcia wojskowego powierzono puł- około 20 sekcji, bowiem szybko został odko-
kownikowi Johannowi Tobiasowi Seegerowi von menderowany do robót przy zdjęciu Węgier.
Dürrenberg († 1793), uprzednio pracującemu 4. Pozostała, największa część Galicji na 366
przy zdjęciu Górnych Węgier, ustalaniu kordonu sekcjach została opracowana przez podpułkow-
na Spiszu i linii zaboru po 1772 r., domniema- nika Miega w latach 1779–178325. W drugiej
nemu pomysłodawcy tricku z nieistniejącą rzeką połowie 1779 r. objęto kartowaniem tereny
Podhorce, za pomocą którego Austria przesunę- położone na południe od Krakowa oraz duży
ła granicę do Zbrucza23. Pułkownika Seegera, obszar zajmujący północno-wschodnią ćwierć
obarczonego jednocześnie zadaniem demarkacji Galicji, w 1780 r. terytorium środkowe mię-
granicy z Polską, zastępował major Steinbacher, dzy Bochnią i Łańcutem, w latach kolejnych
wcześniej zaangażowany przy zdjęciu Śląska, resztę kraju, przede wszystkim całą część połu-
Czech i Górnych Węgier. W ciągu kilku lat, po dniowo-wschodnią. Zdjęcie zostało ukończone
1775 r., przeprowadzono prace przygotowaw-
cze, podstawowe obliczenia trygonometryczne 22
Analiza mapy Węgier w jej części słowackiej wykazała, że różnice
na podstawie triangulacji Josepha Liesganiga, między oryginałem a kopiami są minimalne, jednak oryginał jest
bogatszy w nazewnictwo, zob. O. Tomeček, Na margo obsahu exem-
wyznaczono podział na sekcje, a także wyko- plárov máp 1. vojenského mapovania, w: Historické mapy. Zborník
nano kartowanie pierwszych obszarów kraju. referátov z vedeckej konferencie, Bratislava 2009, s. 146–149.
Dalsze działania wstrzymała prusko-austriacka 23
W. Konopczyński, Pierwszy rozbiór Polski, Kraków 2010, s. 242.
24
Kriegsarchiv, B IXa 542.
wojna o sukcesję bawarską (1778–1779). Po 25
J. Paldus, Die militärischen Aufnahme, s. 50–51; A. Konias, Karto-
jej zakończeniu płk Seeger został odesłany do grafia topograficzna Śląska, s. 52.
Ryc. 4. Strony tomu I opisów wojskowych, z rozłożoną zakładką zawierającą tytuły rubryk (Kriegsarchiv, B IXa 390).
Opis Przedmieścia i Woli Duchackiej koło podkrakowskiego Podgórza, kolumna VI, sekcja 31, fot. A. Janeczek
– nazwy osad, jeśli noszą dziś inną nazwę lub w przypadku mapy Galicji, nie ma jej także
zmieniły swój status, wszystkie wzmiankowane wiele innych map zdjęcia józefińskiego.
obiekty o charakterze militarnym, użytkowym Widoczny zakres niekonsekwencji, różno-
czy kultowym, jak zamki, dwory, kościoły, rodność niektórych oznaczeń graficznych i sto-
klasztory, znaczniejsze budowle, karczmy i mły- sowanie odmiennych symboli do przedsta-
ny z własnymi nazwami, wienia takich samych obiektów może wskazy-
– wszystkie rzeki, strumienie, potoki i stawy wać, że ścisłej i szczegółowej, obowiązującej na
wymienione w tekście z nazwy oraz te, których zdjęciu normy prezentacji nie wprowadzono,
nazw nie podano, a jedynie stosowano się do ogólnych konwencji
– inne obiekty fizjograficzne z własną nazwą, rysowania i kolorowania, ówcześnie zalecanych
jak lasy, polany itp., dziś już nieistniejące lub w wojskowych pracach kartograficznych oraz
niezidentyfikowane, jeśli tylko było to możliwe. do wzorcowych wskazówek, wydawanych przez
Nie objaśniano gór, szczytów górskich oraz Kwatermistrzostwo Sztabu Generalnego. Za-
wzniesień opatrzonych własnymi nazwami, uważalne na mapie warianty sygnatur, różnice
chyba że zmieniły nazwę na inną, funkcjonują- tonalne nałożonego koloru, cechy indywidual-
cą dzisiaj i dającą się zidentyfikować na mapie. ne rysunku, a zwłaszcza jego różna staranność,
W zasadzie bez objaśnienia pozostawiono też to skutek prowadzenia prac w kilkunastu zespo-
nazwy obiektów fizjograficznych, których nie łach, w których zaangażowani byli oficerowie
dało się zidentyfikować na współczesnej mapie wykazujący się różnym poziomem umiejętności
topograficznej. i uzdolnień rysunkowych. Pomimo tego gene-
ralny styl prezentacji wykazuje cechy wspólne
Klucz znaków mapy dla całej mapy i nie odbiega od maniery graficz-
i jej napisów objaśniających nej innych map zdjęcia józefińskiego.
Zdjęcie józefińskie Galicji posługuje się boga- Klucz typowych, użytych znaków oraz wykaz
tym zestawem umownych znaków graficznych skrótów zamieszczonych na mapie, został zre-
i skrótów literowych, jednak pozbawione jest konstruowany na podstawie podręczników oraz
klucza objaśniającego przypisane im treści instrukcji kartograficznych z epoki, tj. z ostatniej
znaczeniowe. Brak również innych elementów ćwierci XVIII w.30, zestawienia symboli i skrótów
legendy, oznaczenia podziałki (umieszczono stosowanych na austriackich mapach topogra-
ją tylko na kopiach) oraz kierunku orienta- ficznych w XIX w., sporządzonego przez podpuł-
cji. Pośród zachowanych niemal w komplecie kownika Josefa Zaffauka (1833–1911), profesora
sekcji mapy nie ma osobnego arkusza tytuło- Technicznej Akademii Wojskowej w Wiedniu31,
wego, nigdzie nie umieszczono kartusza ani opracowań z zakresu historii kartografii32 oraz
żadnych marginaliów z informacjami opisowy- analizy treściowej mapy Galicji. Porównawczo
mi. Własnej tablicy sygnatur brakuje nie tylko wykorzystano dotychczasowe edycje zdjęć jó-
30
J.G. Tielke, Unterricht für die Officiers, die sich zu Feld-Ingenieurs Fuß-, und Zoll-Maaßes nötig sind, Leipzig 1778; Bettlack, Anleitung,
bilden, oder doch den Feldzügen mit Nutzen beywohnen wollen, Situations-Plane zu zeichnen. Zum Gebrauch der Churfl. Sächsischen
durch Beyspiele aus dem letzten Kriege erläutert, und mit nöthi- Ritter-Akademie entworfen und zusammen getragen vom Hauptmann
gen Plans versehen, Dresden 1769 (wyd. 2, Dresden 1774; wyd. Bettlack, Lehrer der Fortifikation, Dresden 1784; J. von Mackiewicz,
3, Dresden 1779; wyd. 4, Wien 1785; kolejne edycje 1795, 1818); Anweisung Situationsplane zu zeichnen und zu illuminiren, Prag 1798
L. Voch, Die Kunst Situationsplane mit Hülfe einer besonders dazu (kolejne wyd. Prag 1806, 1819, 1821).
verfertigten Schreibtafel und auf andere verschiedene Arten aufzu- 31
J. Zaffauk, Signaturen in- und ausländischer Plan- und Kartenwerke,
nehmen und zu zeichnen, Augsburg 1774 (wyd. 2, Augsburg 1781); nebst Angabe der in Karten und Plänen am häufigsten vorkommenden
F. Landerer, Gründliche Anleitung Situations-Plane zu zeichnen. Zum Worte und Wort-Abkürzungen in 12 Sprachen, 2., vermehrte Auflage,
Gebrauche der k. k. Ingenieur-Akademie, wie auch jener, die sich den Wien 1889.
Mappirungs-Geschäften widmen, Wien 1782 oraz Wien 1783 (kolejne 32
J. Paldus, Die militärischen Aufnahmen, s. 20; L. Sawicki, Obristen Anton
edycje 1796, 1805, 1812); J.F. Keferstein, Anfangsgründe zu praktisch Freiherr Mayer von Heldensfeld topographische Aufnahme Westgalli-
geometrischen Zeichnungen und Vermessungen, die zur Anfertigung ziens, s. 62–70; A. Konias, Kartografia topograficzna, s. 58–66. Próbę
und Abzeichnung der oeconomischen, militärischen und geographi- odtworzenia klucza mapy Galicji podjęła również H.P. Petryšyn, Karta
schen Charten und zur Kenntniß des verschiedenen Meilen-, Ruthen-, F. fon Miga, s. 19–23, 33–37.
Ryc. 6. Przykładowa mapa skorowidzowa do tomu 4, prezentująca układ publikowanych w nim arkuszy
w kontekście podziałów terytorialnych doby staropolskiej, oprac. J. Szyszka
nie udało się związać tych sekcji z podkładem, stracyjnych na obszarze stanowiącym terytorium
zwłaszcza w terenie górzystym i pokrytym gę- Galicji w czterech przekrojach czasowych: we-
stym lasem, przebieg granicy był weryfikowany dług stanu z XVI–XVIII w., ok. 1790 r., 1934 r.
za pomocą mapy Liesganiga. i współczesnego. Były one zdejmowane z od-
Powyższa mapa wykorzystana została następ- powiednio przeskalowanych map pomocni-
nie do wkreślenia granic politycznych i admini- czych, dostarczających informacji o przebiegu
36
Dla naniesienia granic staropolskich województw i ziem wykorzysta- 1991, mapy pod opaską. Podziały terytorialne porozbiorowe wkre-
no: A. Jabłonowski, Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej wy- ślono według: J. Liesganig, Regna Galiciae et Lodomeriae Josephi
dany z zasiłkiem Akademii Umiejętności w Krakowie, [t. 1]: Epoka II et M[ariae] Theresiae aug[ustorum] iussu methodo astronomico-
przełomu z wieku XVI-ego na XVII-sty. Dział II-gi. „Ziemie Ruskie” trigonometrica, nec non Bukovina geometrice dimensa, 1:288 000,
Rzeczypospolitej, Warszawa–Wiedeń 1889–1904; Atlas historyczny [Vindobonae 1790]; Topographische Karte von Ostgalizien und Lodo-
Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku. Województwo sandomierskie merien in 14. Sectionen nach den neuesten Aufnahmen, hrsg. von
w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Pałucki, Warszawa 1993; Atlas dem Galizischen Strassenbaudirektor Gross, ok. 1:144 000, Wien
historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku. Województwo [ok. 1815]. Granice województw II Rzeczypospolitej zaczerpnięto
krakowskie w drugiej połowie XVI wieku, red. H. Rutkowski, War- z tzw. milionówki Wojskowego Instytutu Geograficznego (Mapa Rze-
szawa 2008; A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. czypospolitej Polskiej, 1:1 000 000, Warszawa 1934).
Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w., Wrocław 37
Zasady konstruowania indeksu opracowali W. Bukowski i Z. Noga.
napotkanych w tekście lub na mapie, bez po- sami dotąd w ogóle nieznanymi, pozwoli udo-
trzeby podejmowania czasochłonnych po- stępnić ten jedyny w swym rodzaju materiał
szukiwań, chyba że identyfikacja wydawców i wydatnie, w sposób przełomowy, rozszerzyć
jest błędna czy wątpliwa. Indeks scala zatem zakres jego wykorzystania – przede wszystkim
dwa różne zbiory, mianowicie nazwy ze źródła wśród profesjonalistów z wielu dziedzin huma-
tekstowego oraz toponimy z mapy, łącząc je nistyki i nauk geograficzno-przyrodniczych, ale
w układzie alfabetycznym, ale z zachowaniem również wśród regionalistów i krajoznawców,
ich odrębności. Dla rozróżnienia, z którego w środowiskach samorządowych, wśród miło-
z tych obu zasobów pochodzi zapis, nazwy ze śników swych „małych ojczyzn” i wszystkich
źródła tekstowego zostały podane czcionką gru- zainteresowanych historią rodzimą i rodzinną.
bą, zaś nazwy z mapy kursywą. Tym ostatnim da możność, dzięki swojej do-
Każda forma zapisu nazwy (miejscowości, kładności, przeżycia swoistej „wycieczki w cza-
rzeki, góry, lasu, folwarku, karczmy, młyna, sie”, rozpoznania rodzinnych okolic w kształcie
dworu lub innego obiektu noszącego nazwę sprzed 230 lat, zidentyfikowania charaktery-
własną) użyta w źródle tekstowym została odno- stycznych miejsc i obiektów, naocznego uświa-
towana w indeksie jako odsyłacz do dzisiejszej domienia zmian. Dlatego edycja może mieć
nazwy, np. Andrichow zob. Andrychów. Topo- walor popularyzatorski i kształcący, również
nimów z mapy nie odsyłano do hasła głównego, w edukacji szkolnej. Z tych samych względów
lecz identyfikowano podając od razu ich nazwę publikacja może być impulsem do podjęcia no-
urzędową, np. Andrzichow vel Jendrzichow – An- wych badań naukowych, dotyczących lokalnej
drychów. W przypadku, gdy punkty osadnicze przeszłości na Ukrainie, której współczesnego
lub obiekty fizjograficzne odnotowane w źródle terytorium dotyczy w wielkiej części. Mamy
dziś już nie istnieją, albo nie zostały zidentyfi- nadzieję, że wzbudzi też zainteresowanie na
kowane, odsyłano do dawnej nazwy zachowanej szerszym forum, w Austrii i innych krajach
w polskim zasobie leksykalnym. Nazwy miej- „sukcesyjnych” dawnej monarchii Habsbur-
scowości, zarówno tych dziś istniejących, jak gów, a ponadto wśród specjalistów z zakresu
i nieistniejących, zaginionych albo niezidenty- historii kartografii i geografii historycznej.
fikowanych, zostały wyróżnione wersalikami. W dalszych planach wydawcy przewidują
Nazwy obiektów fizjograficznych, jak np. rzeki opracowanie wersji cyfrowej na bazie przygoto-
i góry, podano małą czcionką zwykłą. wanego wcześniej materiału edycji drukowanej,
Nazwa w dzisiejszym brzmieniu jest hasłem a więc pozyskanego zdigitalizowanego zasobu
głównym, które zbiera w nawiasie wszystkie wy- kartograficznego, ustalonego, opracowanego
stępujące w źródle tekstowym i na mapie zapisy i przetłumaczonego tekstu źródłowego opisów
tej nazwy, od których odesłano pod to właśnie wojskowych, sporządzonych inwentarzy toponi-
hasło. Dalej podano charakter punktu osadni- mii i indeksów oraz objaśnień i komentarzy. Ta
czego lub obiektu fizjograficznego, np. wieś, fol- postępująca w ślad za edycją „papierową” wersja
wark, rzeka itp., w przypadku osad lokalizację, elektroniczna powinna zawierać zgeokodowaną
przez określenie obecnej polskiej przynależności mapę cyfrową, gdzie każdy punkt miałby przy-
powiatowej lub ukraińskiej rejonowej, numer pisane współrzędne geograficzne, zaś aktywne
strony w tekście źródłowym i numer arkusza powiązania między mapą historyczną, współ-
oraz pola na mapie, gdzie dany obiekt występu- czesną mapą topograficzną, odpowiadającym
je, np. Hałcnów (Ahlsen, Alsem, Alsen, Haus- opisem w części tekstowej i hasłem w wykazie
snow, Pohlnisch Alsen), wś (biel.) 24, 25; 5B2. toponimii oraz indeksie, dałyby użytkownikowi
narzędzia wysoce efektywnej pracy z udostęp-
Spodziewane efekty i dalsze zamierzenia nionym materiałem źródłowym38.
Edycja dobrej technicznie repliki mapy z archi-
wum wiedeńskiego, o czytelności dorównują- 38
Pierwsze testowe próby kalibracji mapy, które uczynnie przeprowadził
cej oryginałowi, wraz z towarzyszącymi jej opi- B. Szady z Katolickiego Uniwersytetu w Lublinie, wypadły obiecująco.
Hrvatska na tajnim zemljovidima XVIII. i XIX. Müller G., Empfehlungen zur Edition frühneu-
stoljeća, wyd. M. Valentić [et al.], svazek zeitlicher Texte, „Archiv für Reformationsge-
1–12, Zagreb 1999–2009. schichte“, 72 (1981), s. 299–315.
Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych Nöbauer I., „Höchst vorläufige Bemerckungen zu
od XVI do połowy XIX wieku, red. K. Lepszy, dero Sprachkunst dero Josephinischen Landes-
Wrocław 1953. aufnahme Galizien und Lodomerien” – Zu den
Jabłonowski A., Atlas historyczny Rzeczypospolitej sprachlichen Besonderheiten der so genannten
Polskiej wydany z zasiłkiem Akademii Umie- Miegkarte, „Jahrbuch des Wissenschaftlichen
jętności w Krakowie, [T. 1], Epoka przełomu Zentrums der Polnischen Akademie der Wis-
z wieku XVI-ego na XVII-sty. Dział II-gi. „Zie- senschaften in Wien“, 3 (2012), s. 43–58.
mie Ruskie” Rzeczypospolitej, Warszawa–Wie- Paldus J., Die Einverleibung Galiziens und der
deń 1889–1904. Bukowina in die österreichische Monarchie im
Janeczek A., Osadnictwo pogranicza polsko-ru- Jahre 1772, „Mitteilungen der k. k. Geogra-
skiego. Województwo bełskie od schyłku XIV phischen Gesellschaft in Wien“, 59 (1916),
do początku XVII w., Wrocław 1991. s. 417–455.
Jankó A., An outstanding person of the 1st military Paldus J., Die militärischen Aufnahmen im Be-
survey: Mihály Lajos Jeney, „Térképtudományi reiche der Habsburgischen Länder aus der Zeit
Tanulmányok”, 13 (2006), s. 201–207. Kaiser Josephs II., Akademie der Wissenschaf-
Keferstein J. F., Anfangsgründe zu praktisch ten in Wien, Philosophisch-historische Klas-
geometrischen Zeichnungen und Vermessun- se, Denkschriften, Bd. 63, 2. Abhandlung,
gen, die zur Anfertigung und Abzeichnung Wien 1919.
der oeconomischen, militärischen und geo- Petryšyn H. P., Karta F. fon Miga (1779–1782
graphischen Charten … nötig sind, Leipzig rr.) jak džerelo do mistoznavstva Halyčyny,
1778. L‘viv 2006.
Klein B., Významné mestá Slovenska na tajných Prezentace starých mapových děl z území Čech,
mapách 18. storočia, Bratislava 2003. Moravy a Slezska (dostęp: http://oldmaps.
Konias A., Kartografia topograficzna Śląska geolab.cz, 9 kwietnia 2913).
Cieszyńskiego i zaboru austriackiego od II po- Regele O., Beiträge zur Geschichte der staatlichen
łowy XVIII w. do początku XX w., Katowice Landesaufnahme und Kartographie in Öster-
2000. reich bis zum Jahre 1918, Wien 1955.
Konopczyński W., Pierwszy rozbiór Polski, Kra- Rill R., Die Anfänge der Militärkartographie
ków 2010. in den habsburgischen Erblanden: Die Jose-
Landerer F., Gründliche Anleitung Situations- phinische Landesaufnahme von Böhmen und
Plane zu zeichnen. Zum Gebrauche der k. k. Mähren nach hofkriegsrätlichen Quellen, „Mit-
Ingenieur-Akademie, wie auch jener, die sich teilungen des Österreichischen Staatsarchivs“,
den Mappirungs-Geschäften widmen, Wien 49 (2001), s. 183–202.
1782 oraz Wien 1783 (kolejne edycje 1796, Roskiewicz J., Kartographie, w: Weltausstellung
1805, 1812). 1873 in Wien. Beiträge zur Geschichte der Ge-
Liesganig J., Regna Galiciae et Lodomeriae Jo- werbe und Erfindungen Oesterreichs von der Mitte
sephi II et M[ariae] Theresiae aug[ustorum] des XVIII. Jahrhunderts bis zur Gegenwart, hrsg.
iussu methodo astronomico-trigonometrica, nec von der General-direction, redigirt von Prof. Dr.
non Bukovina geometrice dimensa, 1:288 000, Wilhelm Franz Exner, 2. Reihe, Wien 1873.
[Vindobonae 1790]. Roskiewicz J., Die Kartographie in Österreich
Mackiewicz J. von, Anweisung Situationsplane vom Jahre 1750 bis zum Jahre 1873, II. ver-
zu zeichnen und zu illuminiren, Prag 1798 mehrte Auflage, Wien 1875.
(kolejne wyd. Prag 1806, 1819, 1821). Rossi M., L’officina della Kriegskarte. Anton von
Mapa Rzeczypospolitej Polskiej, 1:1 000 000, Zach e le cartografie degli stati veneti, 1796–
Warszawa 1934. 1805, Treviso 2007.