System totalitarny w ZSRR

Ekezli Maria 1Tb

 WSTĘP
Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (w skrócie ZSRR lub
Związek Radziecki) jest państwem sojuszniczym, które istniało w latach
1923–1991 na terytorium Europy Wschodniej, północnej Azji
Środkowej i Wschodniej.
Formalnie ZSRR był sojuszem państw socjalistycznych utworzonych na
wraku imperium rosyjskiego po rewolucji 1917 roku. W rzeczywistości
- dyktatura partii, z reżimem politycznym, który przez większość
historii ZSRR różnił się od totalitaryzmu do autorytaryzmu. Do 1990 r.
Związek Radziecki miał jednopartyjny system polityczny, głównym
organem była Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego.
Pierwsze lata Rosji Radzieckiej
a)Rosja Radziecka po rewolucji
Rewolucje w Rosji 1917 roku - dwie rewolucje,
które odbyły się w Rosji w roku 1917 - rewolucja
lutowa, która doprowadziła do
upadku caratu w Imperium Rosyjskim i
wprowadzenia liberalno-
demokratycznej republiki i rewolucja
październikowa - zbrojny przewrót wojskowy
dokonany przez partię bolszewików, który
obalił Rząd Tymczasowy Rosji i doprowadził do
przejęcia władzy przez partię bolszewicką i
budowy monopartyjnej dyktatury partii
komunistycznej (RKP(b)/WKP(b)/KPZR) w
Rosji.
Rewolucja lutowa
Od początku 1917 w Rosji miejsce miały liczne strajki, manifestacje i starcia zbrojne
ludności, występującej przeciwko wojnie i katastrofalnej sytuacji żywnościowej w kraju.
Działania te przybrały wnet formę rewolucji, której początek datuje się na 8 marca (23
lutego według kalendarza rosyjskiego). Gdy car Mikołaj II Romanow rozwiązał Dumę,
zebrała się ona nielegalnie wraz z Piotrogrodzką Radą Delegatów Robotniczych i
Żołnierskich, żądając abdykacji cara, co nastąpiło 15 marca. Władzę w Rosji przejął
Komitet Wykonawczy, wyłoniony przez Dumę. 
Wybuch rewolucji lutowej w 1917 r. w Rosji zmienił zasadniczo
krajobraz wojenny w Europie. Cesarstwo Rosyjskie przestało istnieć, na
jego miejscu pojawiła się republika parlamentarna. Zdestabilizowana
została też wewnętrzna sytuacja w Austro-Węgrzech i Niemczech, gdzie
również narastały nastroje antywojenne i w kwietniu miały miejsce
wielkie strajki. Załamały się one jednakże, ponieważ związki zawodowe
strajków nie poparły. Rząd Tymczasowy kontynuował wszak wojnę
przeciwko państwom centralnym, podejmując w czerwcu ofensywę
na Podolu i w Galicji, ale bez najmniejszego powodzenia, wobec
wielkiego rozprężenia i niechęci żołnierzy do kontynuowania wojny.
Rewolucja październikowa
Gdy 6 listopada 1917 Rząd Tymczasowy podjął próby zamknięcia pism
bolszewickich, bolszewicy pośpiesznie zorganizowali naradę na której
zdecydowano o wcześniejszym wybuchu przygotowywanego uprzednio
przewrotu. Miał on być pierwotnie przeprowadzony w przeddzień
wyznaczonych na 25 listopada 1917 demokratycznych
wyborów do Zgromadzenia Ustawodawczego Rosji (Konstytuanty).
Sygnałem rozpoczęcia powstania miał być wystrzał artyleryjski ślepą
amunicją z zakotwiczonego na Newie krążownika Aurora. W nocy z 6/7
listopada oddziały Gwardii Czerwonej i wojskowi, którzy opowiedzieli się po
stronie bolszewików, zajęli bez walki budynki użyteczności publicznej w
Piotrogrodzie, wymieniając ochronę obiektów. Pałac Zimowy, siedziba
Rządu Tymczasowego został zajęty, członkowie rządu aresztowani, a
premier Aleksander Kiereński potajemnie opuścił miasto. 8 listopada 1917
wydano odezwę „Do robotników, żołnierzy i chłopów” w której bolszewicy
poinformowali o obaleniu Rządu Tymczasowego.
9 listopada 1917 na otwartym II Zjeździe Rad zawiadomiono o
utworzeniu Rady Komisarzy Ludowych składającą się tylko z działaczy
bolszewickich. Pozostałe ugrupowania socjalistów
– mienszewicy i eserowcy oskarżyły bolszewików o zamach stanu i
hipokryzję. Twierdzili oni iż kryzys w Rosji rozwiązać należy metodami
pokojowymi i powinien zostać powołany rząd koalicyjny złożony z
przedstawicieli wszystkich partii socjalistycznych. W proteście przeciwko
radykalnym działaniom bolszewików, mienszewicy i eserowcy wycofali się z
obrad II Zjazdu Rad i wraz z kadetami utworzyli Komitet Ocalenia Ojczyzny
i Rewolucji. Za koalicją z bolszewikami na ich warunkach opowiedzieli się
tylko lewicowi eserowcy, którzy w grudniu założyli nową partię, która
otrzymała miejsca w Radzie Komisarzy Ludowych. Na Zjeździe zniesiono
karę śmierci na froncie i przekazano władzę w terenie w ręce rad. Zjazd
powołał nowy Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy składający
się z 101 członków (62 bolszewików i 29 eserowców lewicowych).
b) traktat brzeski
Traktat brzeski lub układ pokojowy w Brześciu Litewskim - oddzielny
traktat pokojowy między mocarstwami centralnymi a Federacją Rosyjską
Związku Radzieckiego podpisany 3 marca 1918 w Brześciu Litewskim.
Umowa odnotowała
klęskę Rosji i wycofanie
się z pierwszej wojny
światowej.
Rosja podpisała traktat
dlatego że naruszyła
warunki Umowy między
krajami Ententy w dniu 5
września 1914 .
Po objęciu władzy w Rosji Lenin uważał, że jednym z kluczowych zadań
stojących przed jego rządem jest wycofanie kraju z wojny światowej przez
ustanowienie rozejmu z państwami centralnymi. Polityk uważał, że trwająca
wojna spowoduje wzrost niezadowolenia wśród znużonych walkami
rosyjskich żołnierzy, którym obiecał pokój. Sądził również, że zarówno
postawa rosyjskich wojsk, jak i odnosząca sukcesy armia niemiecka mogą
tworzyć zagrożenia dla jego rządu i dla sprawy socjalizmu na świecie).
Dlatego był skłonny do zaakceptowania pokoju z państwami centralnymi za
wszelką cenę. Inni bolszewicy – w szczególności Nikołaj Bucharin i
lewicowi komuniści – uważali inaczej. Ich zdaniem pokój z państwami
centralnymi byłby zdradą ruchu rewolucyjnego. W ich przekonaniu Rosja
powinna prowadzić „rewolucyjną wojnę obronną”, która poskutkowałaby w
Niemczech wybuchem powstania robotniczego przeciwko rządowi. Według
biografa Lenina, Roberta Service’a, wewnątrzpartyjna kampania na rzecz
pokoju była „najbardziej zaciekła” w jego karierze politycznej.
c) Czeka
– akronim nazwy tajnej policji w Rosji Sowieckiej w latach 1917–1922.
Czeka specjalny organ bezpieczeństwa państwa radzieckiego. Prowizja
powstała 7 grudnia (20), 1917 r. Zniesiony 6 lutego 1922 r. Wraz z
przekazaniem uprawnień GPU w ramach NKWD RFSRR.Czeka,
będący organem „dyktatury proletariatu” w celu ochrony
bezpieczeństwa państwa RFSRR, „organem walczącym z kontr-
rewolucją w całym kraju”, był głównym narzędziem realizacji
Czerwonego Terroru - kompleksu środków karnych przeprowadzonych
przez bolszewików podczas rosyjskiej wojny domowej przeciwko
deklarowanym grupom społecznym wrogów klasowych, a także
przeciwko oskarżonym o działania kontrrewolucyjne.Według Roberta
Conquesta, 140 000 osób zostało rozstrzelanych przez trybunały
rewizyjne i pozasądowe spotkania Czeki w latach 1917-1922.
d) Konstytucja Rosji z 1918
 – konstytucja Rosji
bolszewickiej, która została
uchwalona po rewolucji
październikowej 10
lipca 1918 roku przez
V Wszechrosyjski Zjazd Rad.
e) Gułag
– system obozów pracy przymusowej w ZSRR, w którym więźniami byli
zarówno przestępcy kryminalni, jak i osoby uznawane za społecznie
niepożądane lub politycznie podejrzane. Słowo jest akronimem
rosyjskiej nazwy instytucji zarządzającej tym systemem: Главное
управление исправительно-трудовых лагерей и колоний
(Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i kolonij,
Główny Zarząd Poprawczych Obozów Pracy). W rzeczywistości, w
różnych okresach, instytucja ta nosiła różne nazwy. Jako synonim
stosowane jest określenie łagry od rosyjskiego
słowa obóz(лагерь, łagier). Niekiedy spotyka się nieprawidłowe użycie
terminu „gułag” w znaczeniu „łagier” (pojedynczy).
Mapa obozów Gułagu w Związku
Socjalistycznych Republik
Radzieckich w latach 1923-1961
System obozów został założony dekretem WCKW w 1918 roku, wkrótce po rewolucji
październikowej. Obok przedrewolucyjnego systemu penitencjarnego powstała sieć
tzw. miejsc zamknięcia Czeka; oprócz tego funkcjonował podporządkowany CzeKa system
obozów dla jeńców i uchodźców, a od 1919 roku – obozy pracy przymusowej (stosowano też
nazwę obozy koncentracyjne). Obozy te miały charakter raczej doraźnych środków: CzeKa
walczyła z przeciwnikami politycznymi raczej poprzez masowe rozstrzeliwania. Chaos
gospodarczy, a później bezrobocie okresu NEP-u powodowały, że trudno było o
samowystarczalność obozów.
Zalążkiem Gułagu jako miejsca izolowania i niewolniczej pracy osób podejrzanych
politycznie był założony w 1923 na Wyspach Sołowieckich obóz szczególnego
przeznaczenia – owiane złą sławą Sołowki (Соловецкий лагерь особого назначения,
СЛОН). Aż do roku 1929 – w którym proklamowano masową kolektywizację – był to jedyny
obóz dla więźniów politycznych, kierowany przez OGPU. Masowość procesów chłopów-
kułaków i innych osób, określanych jako „pomocnicy kułaków”, jak również „szkodnicy w
dziele industrializacji”: duchownych, działaczy kulturalnych, otwarcie krytycznych wobec
władz inteligentów oraz działaczy partyjnych związanych z wewnątrzpartyjną opozycją,
spowodował konieczność budowy potężnego systemu łagrów. Jednocześnie plany
industrializacji wymagały taniej, zdyscyplinowanej siły roboczej do dyspozycji państwa.
 Więźniowie przy prac
y w kopalni złota
– Kołyma

io w i e p rz y b u d o w ie Kanału
Więźn
łom o r s ko -B a ł ty c kie go
Bia
W roku 1929 utworzono sześć nowych łagrów OGPU: Wiszerski, Północny, Kazachstański,
Dalekowschodni, Syberyjski i Środkowo-Azjatycki. W 1930 roku zostały one razem z
Sołowkami podporządkowane jednolitej centrali Zarządowi Obozów OGPU (Управление
лагерями ОГПУ, УЛАГ), przemianowanym w następnym roku w Główny Zarząd Obozów –
Gułag, którego nazwa stała się symbolem sowieckiego aparatu masowego terroru. Od lipca
1929 roku do stycznia 1930 liczba więźniów obozów OGPU wzrosła z 22 do 95 tysięcy i
dalej szybko wzrastała (w styczniu 1934 wynosiła ponad 500 tysięcy).
Łagry powstawały często w oddalonych, słabo zaludnionych obszarach, w których
budowano ważne obiekty przemysłowe lub transportowe. Model wykorzystywania pracy
niewolniczej powstał przy budowie pierwszej „wielkiej budowy komunizmu” Kanału
Białomorsko-Bałtyckiego(1931-1932). Budowa ta wykazała władzom, że więźniowie
stanowią najlepszy rezerwuar siły roboczej w warunkach gospodarki planowej, a policja
polityczna – OGPU – najlepiej może organizować takie budowy i eksploatować pracę
więźniów. OGPU mogło bowiem – dysponując prawem zsyłki, możliwością swobodnego
fabrykowania zarzutów, aresztowania i skazywania na obóz potrzebnych specjalistów –
regulować dopływ siły roboczej. Sukces budowy kanału Białomorsko-Bałtyckiego skłonił
władze do planowania kolejnych kanałów (Moskwa-Wołga, Wołga-Don) i magistrali
kolejowych (Bajkalsko-Amurska, Workucka)
W 1934 Gułag został włączony w strukturę NKWD ZSRR przy jednoczesnym wcieleniu
obozów, będących dotychczas pod zarządem ministerstw sprawiedliwości republik
związkowych. W 1939 do GUŁagu włączono także tzw. kolonie pracy dla małoletnich
oraz więzienia tranzytowe. Niektóre obozy były jednak podporządkowane innym
instytucjom. W marcu 1953 GUŁag podporządkowano Ministerstwu Sprawiedliwości
ZSRR, a następnie Ministerstwu Spraw Wewnętrznych ZSRR. W styczniu 1935 roku
system obejmował milion więźniów, w 1938 przekroczył 2 miliony, a najwyższą
liczebność osiągnął w 1950 roku: 2,6 miliona. Centrala Gułagu stała się także ważnym
ośrodkiem administracji gospodarczej, przejmując nadzór nad przemysłem drzewnym,
budownictwem kolejowym, drogowym, wodnym oraz przemysłowym.
f) Wojna domowa w Rosji
 – wojna domowa rozpoczęta po ustanowieniu przez bolszewików w
wyniku zamachu stanu (rewolucja październikowa) komunistycznej władzy
państwowej w Rosji. Zwolenników władzy bolszewików określano jako
czerwonych, a przeciwników jako białych. 18 stycznia 1918 bolszewicy rozpędzili
wybrane w demokratycznych wyborach w listopadzie-grudni 1917Zgromadzenie
Ustawodawcze Rosji – Konstytuantę, w którym nie posiadali większości (ok. 25%
mandatów) i krwawo stłumili pokojowe demonstracje w obronie parlamentu.
Oznaczało to, że pokojowe odsunięcie od władzy bolszewików nie jest możliwe, a
jedynym sposobem na to pozostaje walka zbrojna. Podpisanie traktatu
brzeskiego (3 marca 1918) spowodowało narastanie oporu wewnętrznego i
wywołało poparcie Ententy dla ruchu białych, a po zakończeniu I wojny
światowej ograniczoną zewnętrzną interwencję. Za zakończenie wojny domowej
jest uważane zajęcie przez Armię Czerwoną Krymu w 1920 roku. Na Dalekim
Wschodzie walki trwały jednak do 25 października 1922 roku
(zdobycie Władywostoku). W Jakucji starcia zbrojne miały miejsce jeszcze w
1923 roku, a na Półwyspie Czukockim – do połowy 1924 roku.
    Tereny w rękach bolszewików,
luty 1918
     Tereny w rękach bolszewików,
lato 1918
     Maksymalny zasięg wojsk
antybolszewickich, 1918–1919
g) Komunizm wojenny 
– nazwa pierwszego okresu istnienia Rosji radzieckiej, od zdobycia
władzy przez bolszewików i później, w czasie wojny domowej oraz
interwencji w latach 1918-1921, a zwłaszcza realizowanej wtedy polityki
gospodarczej.
Wdrożenie i podstawowe założenia
Zdaniem Petera Keneza komunizm wojenny był od samego początku traktowany przez
bolszewików jako rozwiązanie tymczasowe. Z kolei Richard Pipes twierdzi, że pogląd,
jakoby komunizm wojenny był środkiem doraźnym, wynikającym z okoliczności, został
zasugerowany post factum przez samych bolszewików. W jego ocenie rząd Lenina podjął
realną próbę natychmiastowej budowy gospodarki komunistycznej i tylko częściowo
uzależniał podejmowane działania od potrzeb wywołanych wojną. Podobnie David
Marples ocenia komunizm wojenny raczej jako praktyczne wdrożenie "czystej ideologii
bolszewickiej" niż reakcję na konkretne doraźne problemy. W ocenie Bolesława
Winiarskiego komunizm wojenny był pierwszą próbą ustanowienia tzw. gospodarki
planowej, która wbrew oczekiwaniom bolszewików nie była w stanie zlikwidować chaosu
gospodarczego, którego wcześniej nie potrafiła opanować polityka Rządu
Tymczasowego oraz zatrzymać drastycznego spadku produkcji przemysłowej i rolnej.
Inspiracją dla twórców komunizmu wojennego była niemiecka polityka socjalizmu
wojennego wprowadzona w czasie I wojny światowej, polegająca na objęciu kontrolą
państwową całej produkcji, podziału pracy i dystrybucji towarów. Lenin wzorował się
także na Warsztatach Narodowych powstałych we Francji po rewolucji lutowej 1848 r.
oraz na koncepcjach teoretycznych Louisa Blanca.
Rezygnacja z komunizmu wojennego
Chociaż lata komunizmu wojennego nie przyniosły spodziewanych korzyści
ekonomicznych, przyczyniając się do dalszego pogorszenia stanu rosyjskiej
gospodarki, autorzy opisywanej koncepcji gospodarczej uważali efekty jej
wprowadzenia w życie za sukces. W 1920 Nikołaj Bucharin w tekście Ekonomika
okresu przejściowego z satysfakcją opisywał zniszczenie w Rosji pozostałości
gospodarki kapitalistycznej. Inni przedstawiciele skrajnej lewicy w partii byli
zdania, że klęski komunizmu wojennego wynikają z niewystarczająco
zdecydowanego zwalczania sektora prywatnego. Tragiczny stan radzieckiej
gospodarki zmusił jednak Lenina do całkowitej zmiany polityki gospodarczej
poprzez wprowadzenie w marcu 1921 NEP-u. W ten sposób w istocie
usankcjonowany został już funkcjonujący stan rzeczy, a istnienie sektora
prywatnego uznane za legalne.
Rezultatem polityki komunizmu wojennego była klęska głodu z 1921. W roku tym
wystąpiła susza i nieurodzaj, zaś chłopi po rekwizycjach nie dysponowali żadnymi
nadwyżkami żywności, które umożliwiłyby im przetrwanie. Liczbę ofiar klęski
głodowej szacuje się na 5,1 mln osób.
h)Nowa Polityka Ekonomiczna (NEP)
– określenie doktryny polityki gospodarczej Rosji Radzieckiej i później ZSRR w latach 1921–1929.
Określana jest ona jako rodzaj gospodarki mieszanej lub kapitalistycznej.
NEP oznaczał zmianę polityki gospodarczej rządu radzieckiego z komunizmu wojennego i
wprowadzenie bardziej rynkowych mechanizmów gospodarczych. W tym czasie zezwolono na
podjęcie małych prywatnych przedsięwzięć (szczególnie w rolnictwie oraz usługach), przy
pozostawieniu monopolu państwowego w dziedzinach dużych gałęzi przemysłu (głównie przemysł
ciężki), handlu (szczególnie handel zagraniczny), bankowości i instytucjach finansowych,
zezwalając także na koncesjonowaną działalność gospodarczą międzynarodowych przedsiębiorstw.
Oficjalnie został przedstawiony przez Lenina i zatwierdzony na X Zjeździe Rosyjskiej Partii
Komunistycznej (bolszewików). 21 marca 1921 roku został podjęty dekret w sprawie
zastąpienia prodrazwerstki przez prodnałog, wydanego przez Wszechrosyjski Centralny Komitet
Wykonawczy, który zastąpił obowiązkowe kontyngenty w rolnictwie, podatkiem żywnościowym.
Oficjalnie wprowadzenie NEP-u było wymuszone odbudową gospodarki narodowej oraz małym
uprzemysłowieniem Rosji, gdzie w rolnictwie było zatrudnionych 80% społeczeństwa, co
uniemożliwiało budowę socjalizmu. Przyczynami wprowadzenia tej polityki było przede wszystkim
narastające niezadowolenie społeczne z powodu tragicznej sytuacji gospodarczej, nieustające bunty
chłopskie i strajki robotnicze, krwawo tłumione przez Czeka – władza wymykała się z
rąk bolszewików.
NEP odegrał istotną rolę w odbudowie gospodarki narodowej ze zniszczeń I wojny
światowej oraz wojny domowej w Rosji. Jednocześnie należy wspomnieć, że po
1925 roku można zauważyć próby obalenia założeń NEP-u przez jego
przeciwników wśród samych bolszewików. Polityka NEP-u poskutkowała szybką
odbudową gospodarczą kraju.
W końcu 1929 roku odrzucono całkowicie NEP przez kolektywizację rolnictwa.
Stalin zastąpił tę doktrynę gospodarczą systemem gospodarki nakazowo-
rozdzielczej, powracając do wielu założeń komunizmu wojennego.
i) Walka o wladzę po śmierci Lenina
Po zamachu z 30 sierpnia 1918 Lenin nigdy nie wrócił w pełni do zdrowia. Lenin zachował w
szyi kulę, którą niemiecki chirurg usunął dopiero 24 kwietnia 1922 roku. Lenin narażony na
ciągły stres związany z długoletnią wojną domową, pracował od czternastu do szesnastu godzin
dziennie, zajmując się nawet mało istotnymi zadaniami rządu bolszewickiego, dodatkowo stale
służąc jako doradca innych polityków.
Stopniowo tracił władzę, bezsilnie obserwując walkę o sukcesję. Ostatnie dokumenty świadczą,
że zdawał sobie sprawę z wielu negatywnych zjawisk w utworzonym przez siebie państwie:
występował przeciwko biurokratyzacji partii bolszewickiej oraz i wzrastającemu w siłę
rosyjskiemu szowinizmowi. O Stalinie, którego w 1922 wyznaczył na sekretarza generalnego
partii bolszewickiej, napisał, że „skupił w swych rękach nadmierną władzę” i że „jest zbyt
brutalny”. Zmarł 21 stycznia 1924 o godzinie 18.50 w wieku 53 lat. Przed śmiercią przekazał
wiele dokumentów, w tym testament żonie, która odczytała go na XIII Kongresie partii w maju
1924 roku. Lenin w swoich zapiskach charakteryzował, pod kątem predyspozycji do
kierowania RKP(b), sześciu czołowych przywódców bolszewickich: Trockiego, Zinowjewa,
Kamieniewa, Bucharina („ulubieńca partii”), Jurija Piatakowa i Stalina. W okresie
stalinowskim (zwłaszcza w okresie wielkiego terroru) samo posiadanie tekstu testamentu
politycznego Lenina stanowiło już podstawę do aresztowania i wyroku z art.
Po śmierci Lenina Stalin i Trocki
walczyli o władzę, i w rezultacie Stalin
wygrał.
 ZSRR pod władzą Stalina
a) Początki władzy Stalina
Stalinizacja państwa
Pierwsze lata rządów nie odbiegały w znaczny sposób od formy leninowskiej. Stalin
prowadził umiarkowaną politykę gospodarczą, dzięki której w 1928 roku, produkcja rolna i
przemysłowa powróciła do poziomu sprzed I wojny światowej. Politykę tę po części
dyktowali zwolennicy rozszerzania gospodarki rynkowej oraz pewnej liberalizacji
politycznej – ideolog NEP-u Nikołaj Bucharin, szef związków zawodowych Michaił
Tomski i szef rządu Aleksiej Rykow, z którymi Stalin zawiązał sojusz po odsunięciu od
władzy Trockiego. Sojusz ten upadł w 1929 roku, a Stalin, w miejsce dotychczasowych
współpracowników postawił wiernych wykonawców swojej wizji państwa. Wraz z nimi
prowadził wdrażanie kolektywizacji rolnictwa, wprowadzenie gospodarki planowej i
uprzemysłowienie kraju. Na skutek polityki industrializacji już w 1930 roku Stalinowi
udało się zwiększyć kapitał towarowy i zdolności przemysłu ciężkiego.
Zmianom w gospodarce towarzyszyło przekształcenie ZSRR w państwo w
pełni totalitarne, oparte na terrorze, propagandzie i kulcie jednostki
wychwalającym osobę Stalina. Chociaż od XVII Zjazdu WKP(b) w 1934
(zwanego „zjazdem zwycięzców”) niemożliwa była jakakolwiek opozycja, a
nawet krytyka. Stalin podejrzewał swoich współpracowników o spiskowanie
przeciw niemu. „Wielka czystka”, którą zainicjowało tajemnicze morderstwo
popularnego działacza Siergieja Kirowa, pochłonęła tysiące działaczy
partyjnych: z początku dawnych zwolenników Trockiego, Zinowjewa i
Kamieniewa (ich poglądy określano jako „odchylenie lewicowe”), następnie
zwolenników Bucharina, Rykowa i Tomskiego (których poglądy określano
jako „odchylenie prawicowe”), a w końcu zwolenników Stalina, których
podejrzewano o nadmierną niezależność („centrowość”).
b) Kolektywizacja i industrializacja
Kolektywizacja – nadawanie formy zbiorowej, czyli kolektywnej, na
przykład przekształcanie indywidualnych gospodarstw rolnych w
spółdzielnie rolnicze (zob. RSP, Kołchoz), warsztatów rzemieślniczych
w spółdzielnie produkcyjne, itp.
Uprzemysłowienie, in. industrializacja– proces przekształcania
się społeczeństwa tradycyjnego w społeczeństwo przemysłowe dzięki
wprowadzeniu gospodarki opartej na mechanizacji produkcji, kierowanej
planowo przy użyciu określonych metod zarządzania, charakteryzujący się
zwiększaniem odsetka osób zatrudnionych w przemyśle, standaryzacją
czasu pracy, wyraźnym podziałem pracy i
wzrostem heterogeniczności społeczeństwa. Procesowi temu towarzyszy
przyspieszona urbanizacja, zwiększanie się liczby grup wtórnych w
stosunku do grup pierwotnych, zmniejszanie się roli grup wspólnotowych.
Po utworzeniu ZSRR w 1922, początkowo powstawały
dobrowolne komuny i zrzeszenia drobnotowarowych producentów rolnych
(tzw. artele), które tradycją i sposobami funkcjonowania nawiązywały do
rosyjskich wspólnot wiejskich, zwanych obszczinami. Wprowadzony
przez Lenina w 1921 program gospodarczy Nowej Polityki Ekonomicznej
(NEP), przewidywał liberalizację polityki rolnej (odejście od
planów nacjonalizacji rolnictwa oraz ograniczony udział kapitału
zagranicznego). Od 1925 do 1928 rozpoczął się jednak proces odchodzenia
od polityki NEP, zakończony w 1929 całkowitym zaniechaniem programu,
przy jednoczesnym wzmocnieniu nacisku aparatu państwowego w zakresie
ekonomicznym i administracyjnym, zmierzającym do procesu wymuszonego
tworzenia kołchozów.
W 1929 r. Józef Stalin rozpoczął politykę przymusowej kolektywizacji
rolnictwa w ZSRR, mimo sprzeciwu części wpływowych polityków z Biura
Politycznego KC WKP(b), zwłaszcza Nikołaja Bucharina i Aleksieja
Rykowa (z tzw. prawicowej opozycji w partii bolszewickiej). Proces
kolektywizacji przyspieszono w styczniu 1930, głównie w regionach o
dużym poziomie produkcji zbożowej, stosując masowy terror wymierzony
zwłaszcza w silnych ekonomicznie bogatych chłopów (w propagandzie
sowieckiej określanych jako tzw. kułacy). Terror został następnie
skierowany również w małorolnych i średniorolnych chłopów, których
wraz z rodzinami wysyłano do łagrów lub deportowano na Syberię. W
okresie 1930–1932 polityka ta wywołała masowy opór na wsi na obszarze
całego ZSRR, zwłaszcza w rejonie północnego Kaukazu – gdzie władze
komunistyczne spacyfikowały protesty, wysyłając w ten rejon oddziały
bezpieczeństwa wewnętrznego OGPU i Armii Czerwonej które do 1932
zabiły ok. 1 miliona przeciwnych kolektywizacji ludzi
W latach 1930–1933 kolektywizacja
doprowadziła do załamania cyklu
produkcyjnego w rolnictwie
na Ukrainie, gdzie zwiększone
kontyngenty żywnościowe nałożone na
wieś i represje władz, spowodowały
bojkot kołchozów sowieckich przez
ukraińskich chłopów. W odwecie
oddziały OGPU niszczyły
gospodarstwa i zbiory, blokując
dostawy żywności w rejony wiejskie,
co w efekcie wywołało klęskę głodu.
W czasie tzw. Wielkiego Głodu z lat
1932–1933, poniosło śmierć od 4,5
miliona do 7 milionów ludzi
Kolektywizacja rolnictwa w ZSRR w efekcie doprowadziła do śmierci ok.
14,5 miliona ludzi, załamania produkcji rolnej, spadku liczebności zwierząt
hodowlanych (w tym koni i trzody chlewnej o 50%, w okresie 1929-1933),
wprowadzenia form racjonowania żywności, obniżenia stopy życiowej
społeczeństwa o 40%Dodatkowo pseudonaukowe teorie wdrażane od 1948
decyzjami KPZR, w szczególności tzw. łysenkizm, miały negatywny wpływ
na rozwój rolnictwa w ZSRR i przyczyniły się do katastrofalnego stanu
radzieckiej produkcji rolnej. W 1953, gdy umarł Józef Stalin, ilość
produkowanego mięsa i warzyw w całym ZSRR była niższa niż za
cara Mikołaja II. Dopiero pod koniec lat 50. rolnictwo w ZSRR osiągnęło
poziom produkcji sprzed rewolucji październikowej roku 1917, jednak bez
poprawy wydajności.
W okresie 1940–1941 ZSRR narzucił kolektywizację zajętym krajom
nadbałtyckim, które siłą zostały włączone do państwa sowieckiego
(Litwa, Łotwa, Estonia), a także Mołdawii. W tym okresie ZSRR
przeprowadził również kolektywizację na wschodnich terenach II
Rzeczypospolitej, zajętych w 1939 na mocy postanowień niemiecko-
sowieckiego paktu Ribbentrop-Mołotow.
с) konstytucja ZSRR
zwana również konstytucją stalinowską lub konstytucją zwycięskiego
socjalizmu – ustawa zasadnicza ZSRR uchwalona 5 grudnia 1936 roku,
obowiązująca do roku 1977.
Jesienią 1935 roku Centralny Komitet Wykonawczy ZSRR (CIK ZSRR), wykonując
uchwałę VII Wszechzwiązkowego Zjazdu Rad z lutego 1935, podjętą w konsekwencji
uchwały plenum KC WKP(b) z lutego 1935, powołał 31-osobową Komisję
Konstytucyjną pod przewodnictwem Józefa Stalina, celem opracowania tekstu ustawy
zasadniczej, mającej zastąpić dotychczas obowiązującą ustawę z 1924,
nieodpowiadającą wymogom ustroju stalinowskiego. Komisja składała się z dwunastu
podkomisji, w których skład wchodzili przedstawiciele warstw społecznych ZSRR
(chłopi, robotnicy, wojskowi, działacze partyjni i związkowi z republik członkowskich).
12 czerwca 1936 roku opublikowano projekt konstytucji, który przez kolejnych sześć
miesięcy był dyskutowany na wszystkich szczeblach społecznych,
od wieców robotniczych i chłopskich począwszy a na lokalnych zjazdach rad
skończywszy (w sumie odbyło się ich 620 000). Tekst proponowanej konstytucji
wydrukowano w blisko 100 językach narodów ZSRR w nakładzie ponad 70 mln
egzemplarzy. W „ogólnonarodowej dyskusji” uczestniczyła ponad połowa (55%)
dorosłej ludności ZSRR, a komisja otrzymała ponad 150 000 propozycji uzupełnień i
poprawek do projektu ustawy.
d) Przygotowania do „Wielkiej Czystki”
Wielki terror (wielka czystka) – okres w historii ZSRR szczególnego nasilenia
terroru policyjnego NKWD w latach 30. XX wieku. W efekcie zaplanowanych i
zorganizowanych represji zamordowano miliony niewinnych ludzi, a także prawie
wszystkich działaczy partii leninowskiej, wysokich oficerów Armii Czerwonej oraz
NKWD. Za jego początek uważane jest zabójstwo Siergieja Kirowa w grudniu
1934, a koniec najczęściej datowany na 1939.
Terminu wielki terror użył Robert Conquest jako tytułu fundamentalnej
monografii zagadnienia z 1968. Inne powszechnie używane
określenie, wielka czystka, spopularyzował Aleksander Weissberg-
Cybulski. Okres ten był jedną z wielu fal masowych represji w ZSRR po
1917 roku (1918–1921, 1928–1931, 1934–1935, 1937–1938, 1943–1946,
1948–1953) i wyróżniał się największą brutalnością (85% egzekucji do
1955 roku), ale wypełnienie obozów koncentracyjnych osiągnęło szczyt
w 1953 roku.W oficjalnej historiografii komunistycznej aż do końca lat
80. XX w. określany eufemistycznie jako okres błędów i
wypaczeń lub okres kultu jednostki (w znaczeniu kultu Stalina). Wśród
społeczeństwa ZSRR określany jako jeżowszczyzna (usiłowano wiązać
okres terroru wyłącznie personalnie z osobą komisarza NKWD Nikołaja
Jeżowa, następnie straconego przez Stalina).
• I proces moskiewski – część Wielkiej Czystki
• II proces moskiewski – część Wielkiej Czystki
• III proces moskiewski – część Wielkiej Czystki
• Proces szesnastu (proces moskiewski) – proces
przywódców Polskiego Państwa Podziemnego
I proces moskiewski 
pierwszy z trzech procesów moskiewskich, które zorganizowano przed Kolegium Wojskowym
Sądu Najwyższego ZSRR przeciwko dawnym przywódcom bolszewickim; w czasie wielkiego
terroru. Proces przeprowadzono w dniach 19-24 sierpnia 1936, oskarżycielem był Andriej
Wyszynski - prokurator generalny ZSRR, a przewodniczącym składu sędziowskiego
gen. Wasilij Ulrich.
Pierwszy proces wytoczono tzw. terrorystycznemu, kontrrewolucyjnemu blokowi
trockistowsko-zinowiewowskiemu w sierpniu 1936 roku, a głównymi wśród szesnastu
oskarżonych byli Grigorij Zinowjew, Lew Kamieniew, Siergiej Mraczkowski, Grigorij
Jewdokimow, Iwan Bakajew, Iwan Smirnow. Podsądnych oskarżono o organizację spisku
przeciwko przywódcom partii bolszewickiej, zabójstwo Kirowa, terroryzm i planowanie
zabójstwa m.in. Józefa Stalina i Klimenta Woroszyłowa. Za inspiratora i przywódcę
rzekomego spisku uznano przebywającego na wygnaniu Lwa Trockiego.
Z wyjątkiem Smirnowa, wszyscy oskarżeni przyznali się do stawianych im zarzutów. Trybunał
skazał każdego z oskarżonych na karę śmierci, którą natychmiast po wyroku wykonano.
Grigorij Zinowiew po aresztowaniu
przez NKWD 1936
II proces moskiewski
– drugi z trzech procesów moskiewskich, które zorganizowano przed Kolegium
Wojskowym Sądu Najwyższego ZSRR przeciwko dawnym
przywódcom bolszewickim w czasie wielkiego terroru. Oskarżycielem był Andriej
Wyszynski, a przewodniczącym składu sędziowskiego gen. Wasilij Ulrich.
Drugi proces moskiewski odbył się pomiędzy 23 a 30 stycznia 1937 roku.
Oskarżono 17 osób o przynależność do rzekomo istniejącej i kierowanej
przez Lwa Trockiego organizacji Centrum Równoległe, której celem miało być
sprowokowanie napaści III Rzeszy i Japonii na Związek Radziecki oraz sabotaż na
kolei, w kopalniach i w fabrykach.
Oskarżeni mieli rzekomo być członkami skupionej wokół Trockiego opozycji.
Postawiono im zarzut szpiegostwa na rzecz Niemiec i Japonii,
planowanie sabotażu, utrudnianie kolektywizacji i industrializacji. I tym razem
wszyscy przyznali się do winy. Poprosili sąd o wydanie wyroków skazujących.
Najważniejszym oskarżonym był Jurij Piatakow, który był członkiem Komitetu
Centralnego i zastępcą Ordżonikidze – wicekomisarzem przemysłu ciężkiego –
faktycznie kierującym industrializacją i zarządzającym przemysłem. Dla „dobra
partii” był on w poprzednim procesie świadkiem oskarżenia. Składał fałszywe
zeznania przeciwko Kamieniewowi i Zinowiewowi, na prośbę swojego szefa,
ludowego komisarza przemysłu ciężkiego Sergo Ordżonikidzego zgodził się
współpracować z NKWD w zamian za obietnicę darowania życia.
W czasie procesu Piatakow zeznał, że spotkał się w Norwegii z Trockim. Po
dementi Trockiego zarząd lotniska, na którym miał wylądować oświadczył,
że w tym czasie nie lądował tam żaden samolot z ZSRR. Piatakow miał
spotkać się z wysłannikiem Trockiego w hotelu w Kopenhadze – okazało
się, że hotel o tej nazwie został kilka lat wcześniej
zburzony. Mistyfikacja NKWD była oczywista. Prócz Piatakowa zostali
skazani na śmierć: Leonid Sieriebriakow, Nikołaj Murałow i dziesięciu
innych oskarżonych. Karol Radek (który jeszcze rok wcześniej na łamach
gazety „Izwiestii” krytykował Trockiego i jego zwolenników) dostał 10
lat łagru (trzy lata później zabili go tam – według oficjalnej wersji –
więźniowie kryminalni). Radek nie zginął od razu, gdyż na procesie
demaskował innych rzekomych trockistów. Wyrok 10 lat otrzymał Grigorij
Sokolnikow, również zamordowany w więzieniu w maju 1939. Oskarżony o
przygotowywanie zamachu na swojego szefa kierowca Mołotowa
– prowokator NKWD Stroiłow – został skazany na 8 lat pozbawienia
wolności.
Bezpośrednio po procesie odbyło się plenum KC WKP(b), na którym
oponenci Stalina ostatni raz próbowali powstrzymać czystkę. W
przeddzień wyznaczonego terminu plenum Sergo Ordżonikidze został
zmuszony do samobójstwa przez NKWD, lub zamordowany. Plenum
zakończyło się uchwaleniem zgody na
aresztowanie Bucharina, Rykowa i Jagody (członków Komitetu
Centralnego) przez NKWD. Otworzyło to drogę do masowych
aresztowań dokonywanych przez podległe już wyłącznie Jeżowowi i
Stalinowi NKWD.
III proces moskiewski
lub Proces Dwudziestu jeden – ostatni z trzech procesów moskiewskich,
które zorganizowano przed Kolegium Wojskowym Sądu Najwyższego
ZSRR przeciwko dawnym przywódcom bolszewickim; kulminacyjny
publiczny punkt wielkiego terroru. Oskarżycielem był Andriej Wyszynski,
a przewodniczącym składu sędziowskiego gen. Wasilij Ulrich.
Po zakończeniu drugiego z procesów moskiewskich na posiedzeniu
plenarnym Komitetu Centralnego WKP(b) w lutym 1937
oskarżono Nikołaja Bucharina i Aleksieja Rykowa, 27
lutego NKWD aresztowało ich w czasie plenum. W marcu 1938 roku
rozpoczął się trzeci proces, w którym ci dwaj politycy byli głównymi
oskarżonymi.
 Oskarżeni:
• Aleksiej Rykow – b. premier ZSRR (do 1930 r.),
później ludowy komisarz łączności,
• Nikołaj Krestinski – członek pierwszego składu Biura
Politycznego RKP(b) (1919), b. ludowy komisarz
finansów, b. ambasador ZSRR w Berlinie, zastępca
ludowego komisarza spraw zagranicznych ZSRR
(1930-1937),
• Arkadij Rozengolc – były ambasador ZSRR w
Wielkiej Brytanii, od 1930 komisarz ludowy handlu
zagranicznego ZSRR,
• Gienrich Jagoda – szef OGPU i NKWD ZSRR,
• Chrystian Rakowski – były I sekretarz KC KP
Ukrainy, b.ambasador ZSRR w Londynie i Paryżu,
• Nikołaj Bucharin – do listopada 1929 r. członek Biura
Politycznego, redaktor naczelny Prawdy i
przewodniczący Kominternu, od stycznia 1934 do
stycznia 1937 – redaktor naczelny Izwiestii;
• Hryhorij Hryńko – ludowy komisarz finansów ZSRR,
zastępca przewodniczącego Komisji Planowania,
• Wasil Szaranhowicz – I sekretarz KC KP Białorusi,
• Akmal Ikramow – I sekretarz KC KP Uzbekistanu,
• Isaak Zielenski – b. członek Orgbiura, b. I sekretarz
KC KP Uzbekistanu (1929-31), przewodniczący
związku spółdzielczego Centrosojuz,
• Fajzulla Chodżajew – b. przewodniczący Rady
komisarzy ludowych (premier) Uzbeckiej SRR,
• Michaił Czernow – 1934-37 ludowy komisarz
rolnictwa ZSRR,
• Władimir Iwanow – b. I sekretarz KC
KP Uzbekistanu (1925-27), były komisarz ludowy
przemysłu leśnego ZSRR,
• byli osobiści sekretarze Gienricha Jagody (Pawieł
Bułanow), Waleriana Kujbyszewa i Maksima
Gorkiego (Piotr Kriuczkow),
• trzech profesorów medycyny oskarżonych o
zabójstwo Gorkiego i jego syna,
• kilku mniejszej rangi urzędników państwowych.
Oskarżonym zarzucono zdradę i służbę na rzecz III
Rzeszy, Japonii, Polski i Wielkiej Brytanii oraz planowanie
z eserowcami zamachu na Włodzimierza Lenina.
W wydanym wyroku karę śmierci zasądzono dla 18 z 21 oskarżonych, a
reszcie oskarżonych wieloletnie kary więzienia (skazany na 20 lat
więzienia Chrystian Rakowski został rozstrzelany w 1941
podczas masakr więziennych NKWD).
W okresie pieriestrojki skazanych zrehabilitowano.
Proces szesnastu (proces moskiewski)
Proces szesnastu – pokazowy proces
polityczny przywódców Polskiego Państwa Podziemnego,
przeprowadzony w dniach 18–21 czerwca 1945 roku
w Moskwie przed Kolegium Wojskowym Sądu Najwyższego ZSRR.
1 lutego 1945 roku Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej uznawany
przez ZSRR, Czechosłowację i Jugosławię przeniósł się z Lublina do Warszawy –
zorganizował swoją administrację na ziemiach polskich okupowanych przez ZSRR po
usunięciu okupacji hitlerowskiej w wyniku ofensywy styczniowej. Oprócz powołania
terenowych organów administracyjnych (wojewodów, starostów, wójtów itd.)
ogłoszono m.in. mobilizację do wojska.
W dniach 4–11 lutego 1945 roku w Jałcie na Krymie odbyła się konferencja tzw.
wielkiej trójki, czyli przywódców USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR, tj. Franklina Delano
Roosevelta, Winstona Churchilla i Józefa Stalina. Jej wynikami w stosunku do
sprawy Polski było uznanie przez państwa zachodnie sowieckiej aneksji wschodnich
ziem Rzeczypospolitej, przyznanie Polsce w zamian bliżej nieokreślonej części
przedwojennego terytorium Niemiec, a przede wszystkim potwierdzenie utworzenia
tzw. „tymczasowego rządu jedności narodowej”, który miał powstać poprzez
reorganizację Rządu Tymczasowego z udziałem wszystkich sił demokratycznych.
Uchwały konferencji całkowicie przemilczały istnienie rządu emigracyjnego. 13 lutego
premier emigracyjnego rządu londyńskiego Tomasz Arciszewski odrzucił
postanowienia jałtańskie, stwierdzając, że nie zobowiązują one ani rządu RP, ani narodu
polskiego.
Był to jednak tylko sprzeciw symboliczny, gdyż alianci zachodni nie liczyli się już
z nim. W tych warunkach 21 lutego Rada Jedności Narodowej, czyli
parlament Polski Podziemnej, postanowiła uznać ustalenia z Jałty, mimo że jej
zdaniem warunki oznaczają dla Polski nowe, niezmiernie ciężkie i krzywdzące
ofiary. Ostatnią nadzieją dla polskich ugrupowań niepodległościowych stało się
ich wejście do deklarowanego w Jałcie rządu „jedności narodowej”, aby nie
zdominowali go komuniści podporządkowani Stalinowi.
W takiej sytuacji krajowi przywódcy podjęli dramatyczną decyzję o przyjęciu
sowieckiego „zaproszenia” do rozmów – wbrew wszelkim dotychczasowym
doświadczeniom, zwłaszcza ze wschodnich obszarów Polski (aresztowania
oficerów i żołnierzy AK na Nowogródczyźnie, Wileńszczyźnie, czy Lubelskiem i
wywożenie ich na Wschód lub mordowanie). Nieprzyjęcie zaproszenia byłoby
równie złym rozwiązaniem, bo dawało Sowietom pretekst do ostatecznego
wyeliminowania polskich partii niepodległościowych z przyszłego rządu. W
rezultacie doszło do nawiązania kontaktu z władzami sowieckimi i ich
przedstawicielem gen. NKWD Iwanem Sierowem.
Polscy przywódcy podziemni spędzili początkowo prawie 3 miesiące w więzieniu
NKWD na Łubiance, gdzie byli intensywnie przesłuchiwani i „przygotowywani” do
pokazowego procesu. Gen. Leopold Okulicki w maju 1945 roku rozpoczął głodówkę.
Ujawnili fakt istnienia organizacji „NIE”, jej genezę i zadania. W preparowaniu
„procesu” władzom sowieckim chodziło jedynie o szybkie przyznanie się oskarżonych
do zarzucanych przewinień. Stalin wychodził bowiem ze słusznego założenia, że
przywódcy zachodni nie będą dochodzili prawdy i zadowolą się przyznaniem się
podsądnych, nie wnikając, czy zarzuty były prawdziwe.
Proces pokazowy rozpoczął się 18 czerwca. Odbywał się według wzorów sowieckich,
które nie miały jakiegokolwiek związku z procesem sądowym w demokratycznym
państwie. Był on zarazem jawnym pogwałceniem międzynarodowych umów, które nie
uznają sądzenia władz państwowych jednego państwa przez organa sądowe innego
państwa na mocy jego przepisów prawnych. Opierał się jedynie na przepisach umowy z
26 lipca 1944 roku pomiędzy PKWN a rządem ZSRR o pasie przyfrontowym i ochronie
tyłów frontu oraz zaakceptowanej przez Rząd Tymczasowy uchwały z 22 lutego 1945
roku o pasie przyfrontowym. Sprawa jednego z polskich przywódców, socjalisty A.
Pajdaka, została wyłączona z procesu z powodu ciężkiej choroby więźnia.
Sam proces wyglądał następująco: po przywiezieniu Polaków z Łubianki
rozmieszczono ich na podium, w dwóch rzędach krzeseł. Przed
więźniami, twarzą w twarz, stanęli strażnicy. W rękach trzymali karabiny
z nastawionymi bagnetami. Na sali obecni byli m.in. urzędnicy
ambasady amerykańskiej i brytyjskiej oraz dziennikarze. Sądowi
przewodniczył gen. Wasilij Ulrich, pełniący funkcję przewodniczącego
Kolegium Wojskowego Sądu Najwyższego ZSRR. W latach 1936–1938
w tej samej sali przewodniczył on sądom, które skazywały masowo na
śmierć tysiące starych bolszewików tępionych w wielkiej czystce
Stalina. W składzie sądzącym znajdowali się też: gen. mjr Nikołaj
Afanasjew, generalny prokurator wojskowy ZSRR i Roman Rudenko,
który reprezentował potem ZSRR w procesie norymberskim.
e) Wielka czystka w Armii Czerwonej i w NKWD
Jedyną strukturą niepodlegającą władzy Stalina po wydarzeniach lutego 1937
była Armia Czerwon, zachowująca neutralność wobec dotychczasowych wydarzeń
politycznych w ZSRR. Następnym krokiem Stalina było złamanie korpusu
oficerskiego Armii Czerwonej (nie podlegającego do tego czasu jurysdykcji
NKWD).
Michaił Tuchaczewski był wiceprzewodniczącym Rady Wojennej oraz
zastępcą ludowego komisarza spraw wojennych i morskich Klimienta
Woroszyłowa. Walczył podczas wojny domowej z wojskami generała Antona
Denikina, admirała Aleksandra Kołczaka i Korpusem Czechosłowackim. W
1920 r. poniósł klęskę w Bitwie Warszawskiej. Wykonując rozkazy Lenina
próbował zdobyć stolicę Polski z marszu i równolegle jak najszybciej odciąć
Polskę od komunikacji z Gdańskiem, uzyskując bezpośrednie połączenie
terytorialne z Niemcami. Współodpowiedzialność za klęskę Armii
Czerwonej ponosił Stalin, który jako komisarz polityczny Frontu Południowo-
Wschodniego (pod dowództwem Aleksandra Jegorowa) zablokował
rozkaz Siergieja Kamieniewa i Lwa Trockiego o odwołaniu Armii Konnej
Budionnego ze szturmu Lwowa i skierowaniu jej na tyły formującej się
nad Wieprzem grupy uderzeniowej Wojska Polskiego, co miało istotny wpływ
na zwycięski dla Polski wynik Bitwy Warszawskiej. Od tego czasu datowała
się skryta osobista nienawiść Stalina do Tuchaczewskiego.
Michaił Nikołajewicz
Tuchaczewski- rosyjski i radziecki oficer, do
wódca dużych związków operacyjnych Armii
Czerwonej w wojnie domowej w
Rosji i wojnie polsko-bolszewickiej. Teoretyk
wojskowości, Marszałek Związku
Radzieckiego (1935).
Jego tajny proces i egzekucja w
ramach wielkiego terroru w ZSRR dały
początek masowej krwawej czystki oficerów
Armii Czerwonej lat 1937–1939.
Propaganda doby Nikity
Chruszczowa nadała mu
przydomek sowieckiego Bonapartego.
Rok później Tuchaczewski stłumił powstanie kronsztadzkie i – z
użyciem gazów bojowych i lotnictwa – powstanie tambowskie.
22 maja 1937 r. został aresztowany w gmachu partyjnym w Kujbyszewie.
Po trwających dwa dni torturach przyznał się do winy. 11 czerwca tegoż
roku o godz. 9:00 rozpoczęła się rozprawa. Marszałek i siedmiu innych
oficerów zostało oskarżonych o szpiegostwo na rzecz III Rzeszy. O godz.
23:00 sąd skazał wszystkich podsądnych na śmierć przez rozstrzelanie.
Wyroki wykonano tej samej nocy na podwórzu więzienia na Łubiance. Za
zdrajców uznawano w owym czasie również rodziny skazanych. Kara za
pokrewieństwo z domniemanym zdrajcą wynosiła 10 lat łagru. Wkrótce
bracia Tuchaczewskiego: Nikołaj i Aleksander trafili do łagru, w którym
zostali zabici (według oficjalnej wersji przez więźniów kryminalnych). Jego
siostry zesłano na Kołymę, skąd powróciły dopiero w 1956 r. Po likwidacji
Tuchaczewskiego rozpoczęto represje wobec kolejnych dowódców. 
W latach 1937–1939 represjonowano m.in.:
• 3 marszałków ZSRR: (Michaił Tuchaczewski, Wasilij Blücher, Aleksandr
Jegorow),
• 6 dowódców armii (komandarmów) I rangi: (Iwan Biełow, Pawieł
Dybienko, Iwan Fiedko, Jona Jakir, Michaił Frinowski, Ijeronim Uborewicz),
• 2 komisarzy wojskowych (armkomów) I rangi,
• 2 dowódców marynarki (fłagmanów fłota) I rangi,
• 12 dowódców armii (komandarmów) II rangi (m.in. Jakow Ałksnis, Nikołaj
Kaszyrin, August Kork),
• 2 dowódców marynarki (fłagmanów fłota) II rangi (Iwan Kożanow, Piotr
Smirnow-Swietłowski),
• 15 komisarzy wojskowych (armkomów) II rangi.
• Tysiące innych radzieckich oficerów
f) Wielka czystka w społeczeństwie
Terror obejmował nie tylko funkcjonariuszy WKP(b) i aparatu państwa
sowieckiego. Objęte terrorem były wszystkie warstwy społeczne, według z góry
narzuconego rozdzielnika. Aleksander Weissberg-Cybulski opisywał
mechanizm socjotechniczny czystki na przykładzie rozmów z Braudem,
śledczym NKWD, który sam został aresztowany i trafił do jego celi. Braude,
naciskany przez Weissberga przyznaje, że wedle jego wiedzy żaden z
przesłuchiwanych przez niego więźniów nie był szpiegiem, ale torturami
wymuszał na nich fałszywe zeznania, bo w przeciwnym razie „trafiłby tutaj już
rok wcześniej”. Braude nie dostał nigdy rozkazu stosowania tortur, ale brak
efektów śledztwa (czyli zeznań) był w strukturach NKWD traktowany jako
sabotaż i karany naganą, a przy dalszych „uchybieniach” aresztowaniem. Braude
utrzymywał, że nigdy nie widział pisemnego rozkazu stosowania przemocy,
jednak system rozliczania śledczych z efektów, tolerowanie przemocy oraz
aluzyjnie przekazywane przez przełożonych groźby konsekwencji w razie braku
„efektów” powodowały, że torturowanie podejrzanych było jedyną logiczną
konsekwencją.
Pod fałszywymi zarzutami skazywano zwykłych ludzi na śmierć. Ludowy
Komisariat Spraw Wewnętrznych podejmował działania mające na celu to
zatuszować. Bardzo często wyrok śmierci opisywany był w oficjalnych radzieckich
dokumentach jako 10 lat więzienia bez prawa do korespondencji. Ludzie, którzy do
niedawna bawili się na wystawnych bankietach, szastali pieniędzmi i korzystali z
mnóstwa przywilejów, spadali na samo dno. Wielu ludzi znikało po cichu. Znajomi
takiego człowieka nie przyznawali się do znajomości z nim, by nie podzielić jego
losu. Następnego dnia po zniknięciu sąsiada nikt nie interesował się nim, tak jakby
on nigdy nie istniał. Powoli odsuwano się od jego rodziny, która w końcu także
znikała, a na ich miejsce, często nocą, wprowadzali się nowi ludzie. Nierzadko byli
oni prowokatorami NKWD. Mieli za zadanie zbadać otoczenie oskarżonego.
Również na nich przyszedł czas strachu i obawy o swoje życie. Przykładem
człowieka, który zniknął w nocy jest Nikołaj Krylenko, pierwszy głównodowodzący
sił bolszewickich. Następnie został prokuratorem i oskarżał wielu niewinnych ludzi.
Został odwołany ze stanowiska. Stalin zapewnił go o swojej sympatii do niego.
Krylenko przestał obawiać się o swoje życie. Wówczas NKWD aresztowało go.
W lipcu 1937 r. Jeżow wydał Rozkaz NKWD Nr 00447, który był podstawą
represjonowania setek tysięcy ludzi jako „elementów antysowieckich”.
Rejonowe komendy NKWD otrzymały wyznaczone kwoty osób do
rozstrzelania lub uwięzienia (określane jako kontyngenty). Rozkaz tworzył
„trójki NKWD” dla poszczególnych rejonów ZSRR, złożone z miejscowego
oficera NKWD, przedstawiciela partii komunistycznej oraz rejonowego
prokuratora, i ferujące wyroki śmierci lub wyrok 8–10 lat Gułagu. Oskarżonego
sądzono zaocznie, bez udziału obrońcy i oskarżyciela. Rozpatrywanie sprawy
jednej osoby trwało ok. 10 minut. Wyrok śmierci przez rozstrzelanie
wykonywano natychmiast. Często, gdy do budynku wchodzili funkcjonariusze
NKWD, przypadkowi ludzie popełniali samobójstwo, bojąc się, że
enkawudziści przyszli po nich. Inni chodzili chętnie na wiece poparcia dla
aparatu stalinowskiego, gdzie gratulowali tajnym służbom wykrycia rzekomych
wrogów i domagali się znalezienia dalszych winnych. Niestety, nie
gwarantowało im to przeżycia i sami padali ofiarami czystki.
g) Socrealizm
in. realizm socjalistyczny – kierunek w sztuce, określany jako metoda
twórcza, istniejący od 1934 w sztuce radzieckiej, a następnie w
pozostałych krajach socjalistycznych. Miał tam oficjalny
status podstawowej i jedynej metody twórczości artystycznej i był
ideowym oraz propagandowym narzędziem partii komunistycznych.
Geneza
Po bolszewickim przewrocie w roku 1917 w Rosji, młodzi artyści
awangardy spodziewali się, że nowa władza programowo odcinająca się
od burżuazji zapewni im dobre warunki rozwoju. Ważną rolę w
awangardzie artystycznej odegrał wtedy w Witebsku Kazimierz Malewicz.
Wkrótce rosyjscy awangardziści: malarze, architekci, kompozytorzy
zasłynęli na Zachodzie Europy. W Rosji zaczęli sprawiać kłopot słabo
wykształconym funkcjonariuszom partyjnym, którzy oczekiwali od
artystów twórczości tradycyjnej, popularnej, nie wymagającej od odbiorcy
wysiłku intelektualnego. W wyniku narastającego konfliktu wielu artystów,
jak Marc Chagall, Chaim Soutine i Wassily Kandinsky, wyjechało na
Zachód. Pozostali tworzyli nadal liczne ugrupowania artystyczne. W roku
1932 doszło do otwartego starcia władz partii z niepokornymi artystami.
 ZAKĄCZENIE
Po śmierci Stalina na XX Kongresie KPZR (1956) częściowo potępił tak zwany
„kult osobowości”, ale nie wszystkie zbrodnie reżimu stalinowskiego zostały
ujawnione. Na XXII Kongresie (1961) kontynuowano krytykę - postanowiono
zabrać zabalsamowane ciało Stalina z mauzoleum Lenina i pochować je pod
murem Kremla, zmienić nazwy wszystkich miast, regionów, ulic, placów, które
nosiły jego imię, zniszczyć jego pomniki, zbudowany na całe życie. Ten okres
historii ZSRR nazywał się odwilży Chruszczowa. Ale wraz z dojściem do władzy
Leonida Breżniewa (1964) następuje stopniowa rehabilitacja Stalina, neo-stalinizm
odżywa, metody Stalina są wykorzystywane w nowych okolicznościach:
ludobójstwo, masowe aresztowania, zamknięte sądy, szpitale psychiatryczne dla
przeciwników reżimu, wymuszona rusyfikacja motywowana teorią tak zwanego
narodu radzieckiego, odrodzenie „Kult osobowości” (Leonid Breżniew) i inni tacy.
 Bibliografia
Richard Pipes, Rewolucja rosyjska, Warszawa 1994; Wyd. PWN; ​ISBN 83-
01-11521-1
https://pl.wikipedia.org/wiki/
https://istoriarusi.ru/cccr.html
http://history.org.ua/LiberUA/5-01-003643-9/5-01-003643-9.pdf
https://sovtime.ru/history
http://www.famhist.ru/famhist/zavin/0035b1ac.htm
https://history.wikireading.ru/410661
http://militera.lib.ru/research/rogovin1/01.html