Rosja bolszewicka i wojna domowa

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film
Film + Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Cytat za: R. Conquest, Wielki terror, przeł. W. Jezierski, Warszawa 1997, s. 130.
Źródło: M. Tuchaczewski, Pochód za Wisłę. Wykłady wygłoszone na kursie uzupełniającym
Akademii Wojskowej R. K. K. A. w Moskwie, 7–10 lutego 1923 roku, [w:] Europa. Nasza
historia. Klasa 7. Część 2. Dwudziestolecie międzywojenne 1919–1939, Warszawa 2020, s.
59.
 Rosja bolszewicka i wojna domowa

Generał Piotr Wrangel w Carycynie.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

I wojna światowa przyniosła duże zmiany terytorialne w całej Europie - upadły stare
mocarstwa, powstały nowe państwa, zmienił się układ sił w polityce międzynarodowej.
Ogromne zmiany zaszły również w Imperium Rosyjskim. Państwo nie wytrzymało ciężaru
wojny i wybuchła rewolucja. W październiku 1917 r. (w listopadzie według kalendarza
gregoriańskiego) władzę przejęli bolszewicy z Włodzimierzem Leninem na czele.
Utworzono Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republikę Sowiecką, w której panującym
ustrojem miała być dyktatura proletariatu.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Przedstawisz, jakimi metodami bolszewicy wzmacniali swoją władzę.

Wyjaśnisz, kim byli „rycerze rewolucji”.
Przeanalizujesz, czym się różni określenie „sowiecki” od „radzieckiego”.
Przeczytaj

Czerwony terror
W grudniu 1917 r. Rada Komisarzy Ludowych
powołała policję polityczną. Jej pełna nazwa
brzmiała: Ogólnorosyjska Nadzwyczajna
Komisja do Walki z Kontrrewolucją
i Sabotażem (ros. Wsierossijskaja
Czieriezwyczajnaja Komissija po Borbie
s Kontrriewolucyjej i Sabotażom). W 1918 r.
przemianowana została na Wszechrosyjską
Komisję Nadzwyczajną do Walki
z Kontrrewolucją, Spekulacją i Nadużyciami
Władzy, zwaną potocznie Czeka, lub Kierownictwo WCzK (od lewej): Jēkabs Peterss,
Czeriezwyczajka. Jej organizatorem Józef Unszlicht, Abram Bieleńkij, Feliks Dzierżyński
i Wiaczesław Mienżynski.
i kierownikiem był komunista polskiego
Źródło: 1921 r., Wikimedia Commons, domena publiczna.
pochodzenia Feliks Dzierżyński. Do jej zadań
należała walka z przeciwnikami politycznymi.
Funkcjonariusze Czeka, nazywani przez propagandę „rycerzami rewolucji”, mieli prawo
zatrzymywania podejrzanych, przesłuchiwania ich, natychmiastowego osądzania
i rozstrzeliwania. Zajmowali się organizowaniem przesiedleń, ściganiem wszelkich
przestępstw (także pospolitych), cenzurą oraz ochroną partii i rządu.
W.I. Lenin ogłasza władzę sowiecką. Zwycięstwo rewolucji bolszewickiej zapoczątkowało istnienie nowego
totalitarnego mocarstwa: Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich. Lenin przemawia do zgromadzonych
żołnierzy, robotników i chłopów, za nim stoją Józef Stalin, Feliks Dzierżyński i Jakow Swierdłow. Wyjaśnij, jaki
przekaz propagandowy zawarł w tym obrazie jego autor.
Źródło: Władimir Sierow, 1947 r.

We wrześniu 1918 r. dekretem Rady Komisarzy Ludowych wprowadzono tzw. czerwony

terror. Przedstawicieli grup społecznych uznanych za wrogie rewolucji (np. duchownych,
byłych oficerów carskich, właścicieli ziemskich i kułaków, czyli bogatych chłopów) brano
jako zakładników i w razie antybolszewickich wystąpień rozstrzeliwano, nie zajmując się
kwestią indywidualnej winy.

Nie jest znana dokładna liczba ofiar

Car Mikołaj II z rodziną, zdjęcie z 1914 r. Obok niego
po lewej stronie siedzi żona Aleksandra Romanowa,
para otoczona jest dziećmi: przed nimi kuca Aleksy
Romanow, dalej zgodnie z ruchem wskazówek
zegara: Maria, Olga, Ta ana i Anastazja. W nocy z 16
na 17 lipca 1918 r. cała rodzina została rozstrzelana,
a carewicz Aleksy dobity bagnetami. Ciała
zamordowanych zostały wywiezione do lasu
w okolicy wsi Kotp aki. W celu uniemożliwienia ich
identyfikacji poćwiartowano je, spalono, a twarze
dodatkowo polano kwasem. Jak myślisz, dlaczego
bolszewicy obawiali się odkrycia carskich zwłok?
Źródło: Boasson and Eggler St. Petersburg Nevsky 24, 1913
r., Wikimedia Commons, domena publiczna.
czerwonego terroru. Oficjalne raporty Czeka
mówią o prawie 13 tys. egzekucji w latach
1918−1920. Według ustaleń historyków ich
liczba wyniosła faktycznie od 50 tys. do 140
tys. W lipcu w Jekaterynburgu na Uralu
zamordowano bez sądu ostatniego cara,
Mikołaja II, jego żonę i ich pięcioro dzieci
oraz służących. Czekiści stali ponad prawem,
Włodzimierz Lenin dał im całkowitą swobodę
w tropieniu „wrogów klasowych”. Oskarżenie
postawione przez funkcjonariusza
Nadzwyczajnej Komisji oznaczało wyrok.
Dlatego wkrótce wśród samych komunistów
pojawiły się głosy o potrzebie ograniczenia
uprawnień Czeka. Brutalność czekistów, ich
samowola oraz udział w pacyfikacjach
i konfiskatach sprawiły, że stali się najbardziej
znienawidzoną instytucją, także wśród
członków partii.
Mikołaj II Romanow (1868–1918), ostatni car Rosji; pilnie strzeżony przez eskortę, wyraźnie zmęczony podczas
pobytu w Tobolsku na Syberii w sierpniu 1917 r. Zwróć uwagę na stój władcy. Jak myślisz, dlaczego ubrany jest
w mundur?
Źródło: 1917 r., Wikimedia Commons, domena publiczna.

Między innymi dlatego w 1922 r. zmieniono nazwę Czeka na GPU (ros. Gosudarstvennoye
Politicheskoye Upravlenie – Państwowy Zarząd Polityczny), a po utworzeniu Związku
Sowieckiego − na OGPU, czyli Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny (ros.
Objedinionnoje Gosudarstvennoye Politicheskoye Upravlenie). W 1934 r. OGPU włączono
w skład Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (ros. Narodnyj Komissariat
Wnutriennich Dieł), czyli NKWD.
Gienrich Jagoda, pierwszy zastępca przewodniczącego OGPU (1926–1934), następnie komisarz ludowy spraw
wewnętrznych ZSRS (1934–1936) i komisarz ludowy łączności ZSRS (1936–1937).
Źródło: 1930 r., Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ciekawostka

Sowiecki czy radziecki?

Określenie „sowiecki” pochodzi od rosyjskiego słowa sowiet, czyli rada (ros. Sowietskij
Sojuz – Związek Radziecki). Obecnie używa się tłumaczenia dosłownego, czyli określenia
„sowiecki”. Stosowano je przed i w czasie II wojny światowej, m.in. w pismach rządu na
emigracji. W historiografii PRL, ze względów politycznych stosowano zapis „radziecki”,
ponieważ wg władz określenie „sowiecki” kojarzyło się pejoratywnie. W języku rosyjskim
istnieje także zwyczaj tworzenia akronimów, które wraz z komunistyczną nowomową
przeniknęły do języka polskiego, np. Biuro Polityczne – politbiuro, generalny sekretarz –
gensek, specjalna komisja – speckomisja itp.

Rosja w okresie rewolucji. Na podstawie mapy wymień najważniejsze etapy rewolucji październikowej.
Źródło: Krys an Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Wojna domowa w Rosji

Po obaleniu caratu oficerowie byłej armii
rosyjskiej przeciwni bolszewikom i pokojowi
z Niemcami zawartemu w Brześciu
Litewskim 3 marca 1918 r., ściągali nad Don,
na obszary Obwodu Wojska Dońskiego
(Kozaków Dońskich). Tam zaczęli tworzyć
 armię do walki z bolszewikami i Niemcami.
Nazywano ich Białą Armią lub po prostu
białymi, aby przeciwstawić ich bolszewikom,
którzy od rewolucyjnej symboliki czerwieni
zwani byli czerwonymi. Biali nie byli spójną,
dobrze zorganizowaną armią. Dowodzeni
przez dawnych generałów carskich, m.in.
przez Aleksandra Kołczaka. Piotra Wrangela,
Ławra Korniłowa czy Antona Denikina,
Delegacja Rosji Sowieckiej podczas rokowań
skupiali różne środowiska, walczące
pokojowych w Brześciu. Siedzą (od lewej):
przewodniczący Centralnego Komitetu
o przywrócenie starego porządku
Wykonawczego RFSRR Lew Kamieniew, dyplomata i zahamowanie rewolucji. W maju 1918 r.
Adolf Joffe, działaczka par i bolszewickiej Anastasija bolszewicy sprowokowali bunt Korpusu
Bicenko. Stoją: wojskowy kapitan W. Lipski, ludowy Czechosłowackiego, który do zawarcia
komisarz sprawiedliwości Peteris Stuczka, komisarz pokoju brzeskiego walczył po stronie
ludowy spraw wojskowych i marynarki wojennej
rosyjskiej. Żołnierze tego korpusu chcieli
Lew Trocki, dyplomata Lew Karachan.
przez Władywostok dostać się do Francji, aby
Źródło: Bruckmann, F., 1918 r., Wikimedia Commons,
domena publiczna. kontynuować walkę z państwami
centralnymi. Bolszewicy początkowo się
zgodzili, ale pod naciskiem Niemców zmienili zdanie. Odmówiwszy złożenia broni, Korpus
opanował miasta nad Wołgą i kolej transsyberyjską. Powstały tam antybolszewickie ośrodki
władzy.


Propagandowy plakat z czasów wojny domowej Czerwonym klinem bij białych autorstwa
Lazara Markowicza Lisickiego.
Źródło: El Lissitzky, Wikimedia Commons, domena publiczna.

W Murmańsku i Władywostoku, a po zakończeniu okupacji niemieckiej także w Odessie,

wylądowały wojska sprzymierzonych, aby chronić dostawy broni dla Białej Armii (to
czerwoni dysponowali bowiem carskimi magazynami wojennymi i kontrolowali zakłady
zbrojeniowe). Interwencja w Rosji miała jednak ograniczony charakter, gdyż po czterech
latach wojny opinia publiczna w krajach ententy domagała się pokoju. Wojska białych były
od siebie oddzielone i zawsze słabsze liczebnie od wojsk czerwonych. Na wschodzie biali
walczyli pod dowództwem admirała Aleksandra Kołczaka, na południu – gen. Antona
Denikina, a na północy – gen. Nikołaja Judenicza.


Admirał Aleksandr Kołczak, jeden z przywódców Białych w wojnie domowej w Rosji,
podczas inspekcji swoich wojsk w czasie wojny.
Źródło: 1919 r., Wikimedia Commons, domena publiczna.

W styczniu 1918 r. bolszewicy zaczęli tworzyć Robotniczo‐Chłopską Armię Czerwoną. Na

skutek nalegań komisarza spraw wojskowych Lwa Trockiego, który obawiał się niskiego
poziomu kompetencji oficerów bolszewickich, zaczęto przyjmować do niej byłych oficerów
armii carskiej, m.in. Michaiła Tuchaczewskiego. W Armii Czerwonej nie było stopni,
wprowadzono za to podwójne dowództwo. Każda decyzja oficera musiała uzyskać
akceptację komisarza politycznego, mianowanego przez partię. Aby zapewnić lojalność
dowódców, ich rodziny traktowano jako zakładników i rozstrzeliwano w przypadku
dezercji oficerów.
Lew Trocki, rewolucjonista rosyjski, komunista, bliski współpracownik Lenina, a także jeden z twórców
i przywódców RFSRS, ZSRS oraz Armii Czerwonej. Zasłużył się przede wszystkim jako dowódca podczas wojny
domowej w Rosji. Po śmierci Lenina w 1924 r. walczył o władzę m.in. z Józefem Stalinem. Kiedy to Stali ją
przejął, Trocki został usunięty ze stanowiska komisarza obrony, dwa lata później z Biura Politycznego, a w 1927
r. z par i. W 1929 r. zmuszono go do opuszczenia ZSRR. Przebywał m.in. we Francji, Norwegii, Turcji
i Meksyku. Za krytykowanie stalinizmu znalazł się na celowniku sowieckich służb specjalnych. Trzykrotnie udało
mu się uniknąć zamachu. 20 sierpnia 1940 r. został uderzony czekanem w tył głowy przez agenta NKWD,
zmarł następnego dnia w szpitalu.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Biali byli zwolennikami „jednej i niepodzielnej Rosji” oraz odbudowania imperium carów, co
powodowało konflikty na terenach, gdzie zostały rozbudzone dążenia niepodległościowe.
Często musieli walczyć nie tylko z Armią Czerwoną, lecz także z oddziałami chłopów,
przeciwnych zarówno porządkowi carskiemu, jak i bolszewickiemu.
 

Generał Piotr Wrangel w Carycynie. Był on jednym z najznakomitszych dowódców

białych podczas wojny domowej.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Plan odbudowania imperium w dawnej formie spowodował, że kiedy siły Denikina w 1919 r.
podchodziły pod Moskwę, Józef Piłsudski powstrzymał polską ofensywę idącą z zachodu.
Uznał bowiem, że większym zagrożeniem dla niepodległości Polski może być odnowiona
Rosja białych. Dzięki temu bolszewicy mogli przerzucić wojska na front wojny domowej
i przejąć inicjatywę. Po rozbiciu armii Denikina oddziały białych pod nowym dowództwem
gen. Piotra Wrangla schroniły się na Krymie. Armia Czerwona zdołała je pokonać dopiero
w listopadzie 1920 r., po zakończeniu wojny polsko‐bolszewickiej.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DyQNxfI1G

Nagranie filmowe dotyczące czerwonego terroru.

Słownik
biali

także: Biała Armia, Biała Gwardia, biały Ruch; potoczne określenie ruchów politycznych
podczas wojny domowej w Rosji (1917‐1923); nazwa pochodzi od kontrastu jaki chciano
uzyskać - ich przeciwnicy, bolszewicy, związani byli z kolorem czerwonym

bolszewicy

(ros. большевики; od ros. большинство (bolszynstwo) – większość) do 1903 r. frakcja

Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji; domagali się radykalnej zmiany, obalenia
dotychczasowego systemu na drodze rewolucji, ich przywódcą był Włodzimierz Lenin,
przejęli władzę w Rosji w październiku 1917 r.

Biała Armia

potoczne określenie sił zbrojnych byłych oficerów caratu, przeciwników bolszewików

czerwony terror

(ros. Красный террор od łac. terror - strach, groza), okres wzmożonych represji
w czasie wojny domowej i w początkowym okresie budowania nowego ustroju w Rosji
bolszewickiej

Armia Czerwona

potoczne określenie sił zbrojnych Rosji sowieckiej i ZSRS

ententa

(z franc. entente – porozumienie, sojusz) sojusz pomiędzy Wielką Brytanią, Francją

i Rosją; do jego powstania dochodziło stopniowo, a był odpowiedzią na zawarte w 1882 r.
trójprzymierze

Słowa kluczowe
proletariat, świat po I wojnie światowej, wojna domowa w Rosji, biali, czerwoni, bolszewicy

Bibliografia
E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.

Wielka historia świata. Tomy 1‐12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności);
Świat Książki 2004‐2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‐2019.

Film

Polecenie 1

Zapoznaj się z filmem i wykonaj kolejne polecenia.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DlxToQgUG

Nagranie filmowe dotyczące bolszewickiej Rosji i wojny domowej, część pierwsza.

Polecenie 2

Wyjaśnij, dlaczego bolszewicy zdecydowali się na siłowe przejęcie władzy a nie na rozwiązania
parlamentarne.
Polecenie 3

Wskaż elementy, które pozwoliły bolszewikom przejmować władzę w Rosji.

Film + Sprawdź się

Polecenie 1

Zapoznaj się z dalszą częścią wykładu historyka Piotra Krolla i wykonaj kolejne polecenia.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DftPw6vGN

Nagranie filmowe dotyczące bolszewickiej Rosji i wojny domowej, część druga.

Polecenie 2

Opisz działania prowadzone przez białych. Dlaczego nie były one skuteczne?

Twoja odpowiedź
Polecenie 3

Wskaż elementy, które przyczyniły się do zwycięstwa czerwonych w wojnie domowej.

Twoja odpowiedź

Ćwiczenie 1

Zapoznaj się z poniższym tekstem. Jak sądzisz, co skłoniło Trockiego do wyrażenia w 1924
roku przedstawionych w poniższym tekście poglądów?

“
Racja par i według Lwa Trockiego

Nikt z nas nie chce ani nie może mieć racji wbrew par i. W ostatecznej
instancji par a ma zawsze rację. [...] Rację można mieć tylko z par ą
i przez par ę, albowiem historia nie stworzyła innych sposobów na
posiadanie racji. Anglicy mają przysłowie: czy ma rację, czy jej nie ma, to
mój kraj. My mamy większe prawo dziejowe powiedzieć, czy ma rację,
czy jej nie ma w konkretnej kwes i, to moja par a. [...] I jeśli par a
podejmuje decyzję, którą ten czy ów z nas uznaje za niesprawiedliwą,
mówi on: sprawiedliwa czy niesprawiedliwa, to moja par a i będę
ponosił konsekwencje jej decyzji do końca.

Cytat za: R. Conquest, Wielki terror, przeł. W. Jezierski, Warszawa 1997, s. 130.

Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 2

Porównaj ze sobą dwa poniższe plakaty propagandowe z czasów wojny domowej w Rosji,
a następnie określ, który z nich powstał na zlecenie bolszewików, a który — na zlecenie
zwolenników caratu. Odpowiedź uzasadnij.

Podpis: „Za zjednoczoną Rosję”.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

B
Podpis: „Bij białych czerwonym klinem”.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 3

Zapoznaj się z poniższymi materiałami źródłowymi z okresu wojny domowej w Rosji— tekstem
i ilustracją — a następnie określ, czy mają to samo przesłanie. Odpowiedź uzasadnij.

Bolszewicki dowódca, Michał Tuchaczewski o celach rosyjskiej rewolucji podczas wojny

z Polską:

“
M. Tuchaczewski

Pochód za Wisłę. Wykłady wygłoszone na kursie

uzupełniającym Akademii Wojskowej R. K. K. A. w
Moskwie, 7–10 lutego 1923 roku

Klasą robotniczą Europy Zachodniej na wieść o ofensywie naszej Armii

Czerwonej wstrząsnął ruch rewolucyjny. […] wstrząśnienie rewolucyjne
ogarnęło świat. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że gdybyśmy
wyrwali z rąk burżuazji polskiej jej burżuazyjną armię szlachecką,
wówczas rewolucja klasy robotniczej w Polsce stałaby się faktem
dokonanym. A pożar ten nie dałby się ograniczyć ścianami polskimi.

Źródło: M. Tuchaczewski, Pochód za Wisłę. Wykłady wygłoszone na kursie uzupełniającym Akademii Wojskowej R. K.
K. A. w Moskwie, 7–10 lutego 1923 roku, [w:] Europa. Nasza historia. Klasa 7. Część 2. Dwudziestolecie międzywojenne
1919–1939, Warszawa 2020, s. 59.

B
Napis na sztandarze: „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się”.
Podpis pod obrazkiem: 1 maja robotnicy nie mają nic do stracenia, prócz łańcuchów. A cały świat dostaną.
~ K. Marks, F. Engels
Źródło: Aleksandr Apsit (Petrov), licencja: CC BY-NC-ND 2.0.

Twoja odpowiedź
Dla nauczyciela

Autor: Martyna Wojtowicz

Przedmiot: Historia

Temat: Rosja bolszewicka i wojna domowa

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Zakres podstawowy
XL. Narodziny i rozwój totalitaryzmów w okresie międzywojennym. Uczeń:
1) wyjaśnia genezę powstania państwa sowieckiego i charakteryzuje jego politykę wewnętrzną
i zagraniczną w okresie międzywojennym;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

omawia rządy bolszewików i wprowadzony terror.

wyjaśnia przyczyny wojny domowej w Rosji.
charakteryzuje jej przebieg oraz tłumaczy, kim byli biali i czerwoni.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

analiza materiału źródłowego (porównawcza);
dyskusja;
 mapa myśli.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Wyświetlenie tematu i celów zajęć oraz wspólne z uczniami ustalenie kryteriów

sukcesu.
2. Prowadzący zadaje uczniom pytanie o umiejscowienie tematu lekcji w czasie. Pyta:
W jakim okresie się znajdujemy? Co ważnego działo się wcześniej?

Faza realizacyjna:

1. Praca w grupach z treścią e‐materiału. Nauczyciel poleca, aby uczniowie odliczyli do

ośmiu. Następnie dzieli uczniów na grupy zgodnie z numerami. Każdy z zespołów
uczniowskich opracowuje fragment materiału z sekcji „Przeczytaj”:

Grupy uczniów z nieparzystymi numerami (1,3,5,7) – Czerwony terror;

Grupy uczniów z parzystymi numerami (2,4,6,8) – Wojna domowa w Rosji.

Po zakończeniu pracy przedstawiciele zespołów (po jednym – parzystego i nieparzystego)

prezentują przydzielone zagadnienie. Pozostali uczniowie sporządzają notatki, mogą
zadawać pytania i weryfikować przedstawione informacje.

2. Praca z pierwszym multimedium („Film”). Nauczyciel prezentuje treść polecenia nr 3

„Wskaż elementy, które pozwoliły bolszewikom przejmować władzę w Rosji”,
a następnie odtwarza nagranie. Uczniowe wykonują polecenie indywidualnie.
Omówienie zadania jest prowadzone przez nauczyciela i następuje bezpośrednio po
wykonaniu przez uczniów polecenia.
3. Praca z drugim multimedium („Film + Sprawdź się”). Nauczyciel poleca, aby wybrana
osoba przeczytała polecenie nr 2 „Opisz działania prowadzone przez białych. Dlaczego
prowadzone przez nich działania nie były skuteczne?” oraz polecenie nr 3 „Wskaż
 elementy, które przyczyniły się do zwycięstwa czerwonych w wojnie domowej”. Prosi
uczniów, aby w parach przygotowali rozwiązanie na podstawie materiału, który zaraz
zostanie odtworzony. Po emisji filmu uczniowie opracowują odpowiedzi, następnie
przedstawiciele wybranych par prezentują swoje propozycje, a pozostali uczniowie
i nauczyciel ustosunkowują się do nich.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie podsumowują swoją wiedzę z wykorzystaniem mapy myśli. Wracają do

swoich wcześniejszych grup, każda z nich na środku kartki A4 wpisuje główne hasło
„Wojna domowa w Rosji” i rysuje gałęzie mapy. Powinny rozchodzić się promieniście
i rozdzielać na kolejne gałęzie. Słowa, które zostaną umieszczone nad gałęziami,
powinny być słowami kluczami, które wyrażają istotę myśli lub zagadnienia. Ważne, aby
cała mapa zmieściła się na jednej stronie. Po wykonaniu pracy nauczyciel prosi
o omówienie mapy myśli przedstawicieli wybranych lub wszystkich grup.
2. Nauczyciel omawia przebieg zajęć i pracę uczniów. Może ocenić pracę uczniowskich
grup.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia nr 1, 2 i 3 z sekcji „Film + Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.

Wielka historia świata. Tomy 1‐12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności);
Świat Książki 2004‐2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‐2019.

Wskazówki metodyczne:

Uczniowie na podstawie filmów przygotowują prezentację multimedialną będącą

podsumowaniem lekcji.