Powstania narodowe Polaków w XIX w.

Upadek Pierwszej Rzeczypospolitej, powstanie Księstwa Warszawskiego i Królestwa

Polskiego, to główne wydarzenia końca XVIII i początku XIX w. Z Królestwem Polacy
wiązali wielkie nadzieje, o czym świadczą nazwiska wybitnych patriotów, np. Stanisław
Potocki – minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego, współzałożyciel
Uniwersytetu Warszawskiego, Adam Jerzy Czartoryski – członek Rady Administracyjnej
Królestwa, wspierał rozwój polskiego szkolnictwa. Niestety, w miarę upływu czasu
konstytucja Królestwa stawała się martwym zapisem, a prawa polityczne i obywatelskie
pozostawały w sferze niespełnionych postulatów. Rozbudowany system represji i cenzury
stawał się nie do zniesienia. Posłów, którzy występowali w obronie łamanej konstytucji, nie
wpuszczano na obrady sejmu. W reakcji na tę sytuację w 1828 r. w Szkole Podchorążych w
Warszawie zawiązano tajne sprzysiężenie, na którego czele stanął Piotr Wysocki.

Główne przyczyny wybuchu powstania listopadowego

Sprzeciw wobec łamania konstytucji i patriotyczne dążenia do odzyskania wolnej Ojczyzny.

Korzystna sytuacja międzynarodowa: wybuch powstania we Francji i w Belgii, ale
jednocześnie obawa przed wykorzystaniem wojsk Królestwa do tłumienia tych powstań.
Wykrycie przez agentów Nowosilcowa spisku w Szkole Podchorążych.

Powstanie wybuchło 29 listopada 1830 r. w Warszawie. Pierwszym celem ataku

powstańców Piotra Wysockiego był Belweder – siedziba znienawidzonego ks. Konstantego.
Zdołał on jednak uciec przed zemstą Polaków.

Powstańców natychmiast poparli mieszczanie, ale elita stolicy i generalicja nie

zamierzały walczyć. Przed maszerującymi przez warszawski Nowy Świat zamykano
okiennice. Dopiero stanowcze poparcie powstałego Towarzystwa Patriotycznego (Joachim
Lelewel, Tadeusz Krępowiecki) i pobudzanej przez nie opinii publicznej spowodowało, że
arystokracja, być może ze strachu przed zemstą ludu, poparła ruch powstańczy.

Przełomowe wydarzenia powstania listopadowego 1830–1831

5 XII 1831 r. – gen. Józef Chłopicki ogłosił się dyktatorem powstania. Niestety robił
wszystko, żeby je wygasić, ale na szczęście bez skutku (został ciężko ranny w bitwie pod
Olszynką Grochowską 25 II 1831 r.).
Sejm uznał powstanie za ogólnonarodowe i detronizował w styczniu 1831 r. cara Mikołaja I.
Armia rosyjska pod dowództwem Iwana Dybicza wkroczyła do Królestwa.
Pierwsze sukcesy Polaków w bitwach: Wawer, Dembe Wielkie, Iganie (gen. Ignacy
Prądzyński), powstrzymały natarcie Rosjan.
Klęska w przełomowej bitwie pod Ostrołęką 26 V 1831 r., co było skutkiem fatalnego
dowodzenia gen. Jana Skrzyneckiego (następcy Chłopickiego).
Towarzystwo Patriotyczne zorganizowało w stolicy manifestacje potępiające nieudolnych
dowódców. Niestety, bez większych efektów.
IX 1831 r. – szturm stolicy przez wojska rosyjskie dowodzone przez Iwana Paskiewicza.
Pomimo bohaterskiej obrony Woli (gen. Józef Sowiński) Warszawa została zdobyta.
Klęska powstania była spowodowana fatalnym dowodzeniem i ugodowością każdego
naczelnego dowódcy wojsk. Jedynie kilku dowódców zasłużyło na uznanie. Zmarnowana
została wielka szansa na zwycięstwo lub co najmniej zakończenie walk na uzgodnionych
warunkach, np. powrót do sytuacji, w której Rosjanie szanują konstytucję. Powstańcom
sprzyjały także narody europejskie; nadchodziła pomoc finansowa i ochotnicy chcący
walczyć u boku Polaków. Minie wiele lat, aż Polacy podejmą walkę z zaborcą. Dopiero w
1863 r. kolejne pokolenie patriotów stanęło do nierównej walki bez wyszkolonych żołnierzy,
uzbrojenia. Ich poświcenie historia nagrodził słowami – Gloria Victis – Chwała
Zwyciężonym.

Charakterystyka powstania styczniowego 1863–1864

22 I 1863 r. – ogłoszenie manifestu Tymczasowego Rządu Narodowego, który wzywa

Polaków, Litwinów i Rusinów do wspólnej walki z Rosją. Chłopom obiecano ziemię na
własność (uwłaszczenie) za udział w powstaniu.
Dyktator Ludwik Mierosławski, a następnie gen. Marian Langiewicz próbują rozszerzyć akcję
powstańczą. Powstanie obejmuje czasowo obszary Litwy, Białorusi i Ukrainy (Rosjanie
bezwzględnie je stłumili).
Rząd Narodowy zyskuje poparcie większości społeczeństwa, które respektuje jego
zarządzenia, np. dotyczące podatków. Niestety, niemożliwe staje się zrealizowanie obietnic
manifestu dotyczących nadania ziemi chłopom.
X 1863 r. – Romuald Traugutt zostaje ostatnim dowódcą (dyktatorem powstania). Chciał
przekształcić niewielkie oddziały powstańcze w pospolite ruszenie chłopów. Dążył do
przyspieszenia uwłaszczenia, ale niespodziewanie uwłaszczenie ogłosił 2 III 1864 r. car
Aleksander II.