Emigracje Polaków w XIX w.

– najważniejsze etapy i ich charakter

W 1795 r. kiedy to doszło do trzeciego rozbioru Polski i abdykacji króla Stanisława Augusta
Poniatowskiego do elit polskiego społeczeństwa stopniowo zaczął docierać fakt, iż dawniej potężne
państwo jakim była Rzeczpospolita Obojga Narodów przestała istnieć. Zrozumiano również, że
doszło do tego nie z powodu przewagi militarnej państw sąsiednich, ale na skutek sporów
wewnętrznych, dbania o własne interesy magnaterii i braku koniecznych reform w kraju.

Pierwsze środowiska emigracyjne zaczęły się tworzyć już w XVIII w. po powstaniu

kościuszkowskim. Polacy najchętniej emigrowali w tamtym okresie do Francji. W tym właśnie
kraju gen. Henryk Dąbrowski zaczął tworzyć Legiony Polskie, które miały walczyć u boku
Francuzów z zaborcami. Napoleon Bonaparte złożył obietnicę, iż odtworzy niepodległe państwo
polskie. Na ten moment środowiska emigracyjne musiały czekać, aż do 1807 r. Wtedy to na
podstawie Pokoju w Tylży utworzono, zamiast niezależnego państwa polskiego, Księstwo
Warszawskie z nadaną przez Napoleona konstytucją. Po ostatecznej klęsce Francuzów, na kongresie
wiedeńskim w 1815 r. postanowiono utworzyć na byłych ziemiach Polski Wielkie Księstwo
Poznańskie pod władzą Prus, Królestwo Polskie pod dominacją Rosji oraz Wolne Miasto Kraków, a
reszta ziem została włączona do państw zaborczych. Wielki wysiłek Polaków nie doprowadził do
powstania niepodległej Polski.

W początkowym okresie niewoli we wszystkich zaborach panowała względna swoboda,

jednak zakończyła się ona w 1831 r, po przegranym powstaniu listopadowym. Klęska tego zrywu,
oprócz licznych represji, wyroków śmierci,zsyłek na wschód, doprowadziła do fali ucieczek zwanej
Wielką Emigracją. Kraj opuściło tysiące powstańców i działaczy politycznych.Uchodźcy kierowali
się przede wszystkim do Anglii, Francji, Belgii, a później rownież za ocean. W dyskusjach polskich
emigrantów przewijaly się wizje odbudowy Polski oraz sprawy społeczne. Każde ugrupowanie
emigracyjne na te tematy miało inne zdanie, zaczynając od Młodej Polski, Towarzystwa
Demokratycznego Polskiego, Towarzystwa Historyczno Literackiego, Gromad Ludu Polskiego, a
kończąc na pomysłach stronnictwa związanego z Hotelem Lambert. Na scenie politycznej
emigrantów po powstaniu listopadowym, można podzielnić na dwa główne konkurencyjne,
stronnictwa, na związany z ks. Adamem Jerzym Czartoryskim "Hotel Lambert" oraz na związane z
Tadeuszem Krępowieckim Towarzystwo Demokratyczne Polskie /TDP/. Główną osią sporu tych
stronnictw była kwestia sposobu odtworzenia niepodległej Polski. Czartoryski i jego stronnicy
uważali, że aby odtworzyć wolną Rzeczpospolitą należy wykorzystywać poparcie Wlk. Brytanii i
Francji. Plany powstańcze uważali za nierealne, jeśli nie wiązałyby się z wojną pomiędzy
mocarstwami. Ustalili również że przyszła Polska ma być monarchią konstytucyjną, a kwestie
pańszczyzny i poddaństwa chłopow miały zostać rozwiązane przez wypłacenie odszkodowań oraz
poprzez uwłaszczenie. Wysyłali oni również emisariuszy, aby utrzymać kontakt z kraje. Wygasanie
tego środowiska nastąpiło po śmierciu Czartoryskiego w 1861 r. Ich przeciwnikami było radykalne
TDP. Zapowiadali oni w swoich manifestach uwłaszczenie chłopów bez odszkodowania dla
szlachty. Droge do niepodległości ojczyzny miało otworzyć powstanie z udziałem calego
społeczeństwa. Odrzucali oni również pomoc zagranicznych mocarstw w odzyskaniu
niepodległości przez Polskę. Oprócz tych stronnictw powstaly mniejsze takie jak Namiot Polski,
Zjednoczenie Emigracji Polskiej czy Gromady Ludu Polskiego.

Środowiska emigracyjne przyczyn klęski powstania szukały w odejściu Polaków od wartości

chrześcijańskich oraz uważały, iż odnowa duchowa człowieka pozwoli odbudować niepodległą
Polskę. W tamtym okresie doszło również do narodzenia idei mesjanizmu polskiego. Zakładała ona
zbawienie ludzkości, które było ściśle związane z naszym narodem i miało dokonać się w trakcie
procesu historycznego. Polska miała być narodem wybranym. Różnił się on od mesjanizmu
biblijnego tym, iż łączył w sobie zaróno refleksje polityczne, filozoficzne i religijne. Wielkim
zwolennikiem tego nurtu był Adam Mickiewicz czy Juliusz Słowacki. Ich utwory propagowały
miłość do Polski, potęgowały patriotyzm. Cierpienia rodaków to ofiara za wolnośc innych ludów.
Historykiem tamtych czasów pozostawiającym bogatą spusciznę był Joachim Lelewel . Jego dzieła
miały wpływ na muślenie kolejnych pokolen Polaków. Środowiska emigracyjne posiadały również
różny stosunek do Kościoła Katolickiego. Wielkie oburzenie wśród wszystkich środowisk
wywołała encyklika papieża Grzegorza XVi. Potępiał on w niej ruchy wyzwoleńcze i sprzeciw
wobec legalnej władzy państwowej. Tekst ten doprowadził do zwiększenia nastrojów
antypapieskich i antykościelnych wśród emigrantów. Jednak wiekszość z nich wskazywała na
Kościół Katolicki jako na ostoję polskości. Kolejnym krajem do, ktorego najczęściej udawali się
emigranci była Anglia. Najbardziej znaną organizacją która tam powstała było Towarzystwo
Literackie Przyjaciół Polski. Organizacja ta starała się stworzyć przychylną w stosunku do Polaków
opinię wśród Brytyjczyków. Towarzystwo ufundowało polską kaplicę w Anglii oraz sprowadziło do
tego kraju polskiego księdza.

Określenie Wielka Emigracja to nie tylko duża liczba wychodźców, ale tez istotna, wielka rola w
drodze do odrodzenia państwa polskiego

Kolejnym etapem emigracji była emigracja polaków po Wiośnie Ludów. Nieudane

powstania we Francji, Austrii czy Prusach doprowadziły do osłabienia pozycji środowisk
emigracyjnych. Byli powstańcy zaczęli gromadzić się w Turcji, natomiast inni, tacy jak Cyprian
Kamil Norwid, starali się zainteresować sprawą polską Amerykanów. Wybuch wcześniej już
wspomnianej wojny krymskiej, rozbudził ponowne nadzieje na odzyskanie niepodległości przez
Polskę. Książe Adam Jerzy Czartoryski został uznany przez państwa europejksie za niemal
oficjalnego przedstawiciela Polski. Państwa sojusznicze takie jak Wielka Brytania zaakceptowały
jego pomysł utworzenia polskich legionów. Działacze TDP wyrazili sprzeciw wobec tej propozycji,
gdyż wierzyli, że tylko samodzielne powstanie przywróci polakom wolność. Spory pomiędzy tymi
stronnictwami doprowadziły do utworzenia dwóch odrębnych jednostek polskich, które oddzielnie
posiadały małą zdolność bojową. Zarzegnać konflikt próbował Mickiewicz który przybył do
Stambułu, ale niestety wkrótce zmarł. Wobec tak małego udzialu Polaków i ich wewnętrznych
sporów temat niepodległości nie został nawet poruszony na konferencji pokojowej po wojnie
krymskiej w 1856 r. Stanowiło to wielki cios dla polskiej emigracji.

Za symboliczny koniec pokolenia Wielkiej Emigracji można uznać śmierć dwóch głównych postaci
tych środowisk, czyli Joachima Lelewela i ks. Adam Czartoryskiego w 1861 r.

Po klęsce powstania styczniowego w 1864r. rusza kolejna fala emigracji. Do krajów Europy
Zachodniej ( głównie Francji) Włoch, Szwajcarii a także Turcji i Stanów Zjednoczonych wyjechało
na obczyznę tysiące uchodźców. Na emigracji utrzymywały się podziały polityczne. Demokraci
działali w Zjednoczeniu Emigracji Polskiej, wiążąc nadzieje z postępem i ruchami rewolucyjnymi.
Prawicowi działacze ZEP we współpracy z Hotelem Lambert jednoczyli się wokół Organizacji
Ogółu i czasopisma "Ojczyzna", wiążąc swoje nadzieje z życzliwością rządów. Emigracja była
wewnętrznie rozbita, poróżniła ich ocena powstania styczniowego, wizja przyszłości i ambicje
liderów stronnictw. Politycy emigracyjni angażowali się w nowe europejskie ruchy społeczne i
polityczne. Polscy emigranci odegrali ważną rolę w formowaniu I Międzynarodówki (m.in. K.
Bobczyński), w robotniczym powstaniu zwanym Komuną Paryską (J. Dąbrowski i W. Wróblewski)
oraz działacze emigracyjni pozostawali w stałym kontakcie z ruchem socjalistycznym w Rosji. Nie
zapomniano o wsparciu kultury i nauki. Z inicjatywy fundacji W. Platera założono Muzeum
Narodowe Polskie w Rapperswilu, gromadzące pamiątki po Wielkiej Emigracji i powstaniu
styczniowym.

Znaczenie emigracji po powstaniu styczniowym było mniejsze niż Wielkiej Emigracji, również
miała niewielki wpływ na losu kraju. Brakowało wśród jej liderów osob na miarę Joachima
Lelewela, ks. Adama Czartoryskiego czy polskich poetów epoki romantyzmu. Tamten okres to czas
walki o przetrwanie narodu polskiego. Społeczeństwo pod zaborami nie skupiało się na walce
z zaborcą. Wśród emigrantów dominowała inteligencja, rzemieślnicy i robotnicy, co miało wpływ
na ich poglądy. Stopniowo kierunek emigracji politycznej nadawać zaczęli aktywiści ruchu
robotniczego.

Emigracja to nie tylko wychodźctwo z przyczyn politycznych ale też i ekonomicznych. W

XIX-tym stuleciu ucisk gospodarczy i polityczny, duży przysrost naturalny zmusił część polskiego
społeczeństwa do emigracji zarobkowej. Nasilona od połowy stulecia objęła ludność wszystkich
zaborów, najwcześniej zaboru pruskiego. Emigrowano z dawnych ziem polskich emigrowano na
zachód niemiec, szczególnie w rejony Zagłębia Ruhry i Zagłębia Saary. Transportem wodnym
wychodźcy szukali pracy w obu Amerykach. Z ziem zaboru rosyjskiego, głównie polska
inteligencja i robotnicy, osiedlali się w Rosji, na Syberii. Rodacy daleko od swojej ojczyzny skazani
byli często na poniewierkę i wynarodowienie, czasem równoważone było to korzyściami.
Zdobywając pewien kapitał, fachową wiedzę i doświadczenie mogli wspierać rodziny w dalekiej
ojczyźnie, a nawet do nich wracać.

Państwo polskie przez 123 lata było pod zaborami. Losy Polaków to nie tylko ich życie na
ziemiach zaborców, ale również troska o losy kraju na emigracji. Zmuszeni do życia z dala od
ukochanej ojczyzny angażowali się w działalność społeczno-polityczną i kulturalną na terenach
państw w ktorych przyszło im żyć. Charakter emigracji zmieniał się na przestrzeni lat, tak jak
zmieniała się sytuacja Europy. Wielka Emigracja posiadała charyzmatycznych przywódców jak
Czartoryski czy Lelewel, natomiast emigranci po powstaniu styczniowym nie posiadali takich osób.
Działania emigrantow położyły podwaliny pod działalność konspiracyjną oraz walkę zbrojną w
kraju. Emigranci posiadali różne wizje odzyskanej Polski, które przedstawiali w programach
politycznych na przyszłość. Cała emigracja miała zróżnicowany skład społeczny, należeli do niej
zarówno szlachcice, inteligencja, jak i robotnicy. Emigracja to nie tylko działalność polityczna i
dyplomatyczna, to także polska kultura, nauka i sztuka, życie społeczne. Dzięki emigracji
zachowano polskie tradycje. Podejmowano problemy zarówno stosunków społecznych jak i walki o
wolność. Działalność rodaków na wychodźctwie wzmacniała tożsamość naszego narodu, napawała
otuchą. Wysiłek emigrantów przyniósł rezultat w postaci odzyskania niepodległości w 1918 r.