POWSTANIE

KOŚCIUSZKOWSKIE I
UPADEK RZECZYPOSPOLITEJ
ADRIAN NOWACKI, KL. 6C
WYBUCH
INSUREKCJI
KOŚCIUSZKOWSKIE
J
W wyniku II rozbioru Rzeczpospolita utraciła niezależność nie tylko w polityce
zagranicznej, lecz także wewnętrznej. Pod naciskiem rosyjskim zarządzająca
okropnym państwem polsko-litewskim Rada Nieustająca zgodziła się zmniejszyć i
tak nie dużego wojska Rzeczypospolitej. Wywołało to bunt wojskowych. Sytuacja
w kraju stawała się coraz bardziej napięta. W patriotycznie nastawionych kręgach
pojawiły się głosy wzywające do powstania, którego celem miało być odzyskanie
pełnej niepodległości. W Krakowie na Rynku Głównym 24 marca 1794 roku
Tadeusz Kościuszko, który właśnie potajemnie powrócił z emigracji, uroczyście
zaprzysięgał akt powstania (powstanie to przeszło do historii pod nazwą
insurekcji kościuszkowskiej).
RADYKAŁOWIE I WYROKI
NA ZDRAJCACH
W następnym miesiącu walki powstańcze wybuchły w Warszawie
i Wilnie. Wzięli w ich udział także ubożsi mieszkańcy obu miast.
Szybko zdołano przepędzić stacjonujące tutaj oddziały rosyjskie.
W Warszawie podczas walk zasłużył się zwłaszcza szewc Jan
Kiliński. Wśród uboższych warstw Warszawy duże wpływy
zdobyli radykalnie nastawieni działacze, pozostający pod
wrażeniem rewolucyjnych wydarzeń we Francji. Żądali oni
surowego rozprawienia się z targowiczanami.
UNIWERSAŁ POŁANIECKI

Aby zmobilizować szerokie masy do udziału w powstaniu, 7 maja 1794 roku Tadeusz
Kościuszko wydał w obozie wojskowym w Połańcu rozporządzenie (uniwersał)
dotyczące chłopów, mające obowiązywać wyłącznie podczas insurekcji. Duża część
szlachty niechętnym okiem spoglądała na tak daleko posunięte swobody chłopskie, nawet
jeśli miały one przejściowy charakter. Uniwersał nie wszędzie i nie w pełni był
respektowany. Z kolei większość chłopów z nieufnością odnosiła się do insurekcji
kościuszkowskiej, uznając powstanie za „sprawę panów”.
NAJWAŻNIEJSZE POSTANOWIENIA UNIWERSAŁU
POŁANIECKIEGO

• Chłopom zagwarantowano wolność osobistą – prawo do swobodnego opuszczania wsi.

• Zakazano szlacheckim właścicielom wsi usuwania chłopów z uprawianej przez nich roli.
• Zmniejszono wymiar pańszczyzny, a powołani do wojska chłopscy rekruci zostali
zwolnieni z obowiązku pańszczyzny.
TEKST ŹRÓDŁOWY

Tadeusz Kościuszko w Uniwersale połanieckim o sytuacji chłopów

[…] Moskale szukają sposobów poburzenia wiejskiego ludu przeciwko nam, wystawiając
mu arbitralność panów, dawną ich nędzę i na koniec pomyślniejszą przyszłość za pomocą
moskiewską. To mówiąc, zachęcając i przypuszczają lud wiejski do wspólnego dworów
rabunku […]. Z żalem wyznać to muszę, iż często srogie obchodzenie się z ludem daje
miejsce Moskalom do powszechnej na cały naród potwarzy. Odbieram ustawiczne skargi od
żołnierzy i rekrutów, że żony ich i dzieci nie tylko, że żadnego osłodzenia nie mają, ale za
to prawie, że służą Rzeczypospolitej ich mężowie i ojcowie, wystawieni są na największe
uciążliwości. Uniwersał Tadeusza Kościuszki, Najwyższego
Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej, Warszawa
1794.
KLĘSKA INSUREKCJI

Na początku października, pod Maciejowicami, wojska dowodzone przez Kościuszkę

poniosły klęskę z rąk dwukrotnie liczniejszych sił rosyjskich. Około 4 tys. Powstańców
poległo, zostało rannych lub dostało się do niewoli (wśród nich także ranny Kościuszko).
Miesiąc później wojska rosyjskie zdobyły Pragę – część Warszawy położoną na prawym
brzegu Wisły. Dokonały przy tym masakry ludności cywilnej. Podczas kilku godzin
wymordowano około 20 tys. ludzi. Odgłosom walki przysłuchiwał się na Zamku
Królewskim bezrady Stanisław August. Ta tzw. Rzeź Pragi zaważyła na podjętej 5
listopada 1794 roku decyzji o kapitulacji lewobrzeżnej Warszawy. Poprzedziła ona
ostateczny upadek insurekcji kościuszkowskiej.
ROSJA I PRUSY PRZECIW INSUREKCJI

Kościuszce udało się utrzymać we władzach powstańczych równowagę między radykałami a

umiarkowanym odłamem, dla którego głównym celem było przywrócenie Konstytucji 3 maja. W
sumie rząd powstańczy zdołał zmobilizować prawie 70 – tysięczną armię, słabo jednak wyszkoloną
i uzbrojoną. Mimo to była ona w stanie stawić czoła lepiej wyćwiczonym i doświadczonym w
bojach oddziałom rosyjskim, które bez skutku oblegały Warszawę. Walki powstańcze prowadzone
były też na Litwie. Wydarzeniem, które zważyło na losach insurekcji, było przystąpienie Prus do
działań wojennych w lipcu 1794 roku. Mimo udanego wypadku oddziałów generała Jana
Henryka Dąbrowskiego na Kujawy, znajdujące się pod zaborem pruskim, i zajęcia Bydgoszczy
sytuacja powstańców nie była dobra. Stała się zaś krytyczna, gdy oddziały rosyjskie zostały
wzmocnione świeżymi posiłkami.
III ROZBIÓR

W 1795 roku Rosja, Prusy i Austria podzieliły między siebie resztę ziem
Rzeczypospolitej. Stołeczna Warszawa stała się teraz miastem przygranicznym pod
zaborem pruskim. Mocarstwa zaborcze postanowiły raz na zawsze wymazać imię Polski z
mapy Europy. Ostatni władca Rzeczypospolitej, Stanisław August Poniatowski, zmuszony
do zrzeczenia się korony polskiej, zmarł trzy lata po III rozbiorze w stolicy Rosji –
Petersburgu.
III ROZBIÓR
CZY POLSKO-LITEWSKA RZECZPOSPOLITA
MUSIAŁA UPAŚĆ?

Pytanie to nasuwa się wielu Polakom i nurtuje wiele pokoleń polskich historyków. Jedni
podkreślają dziejową niesprawiedliwość rozbiorów. Twierdzą, że Rzeczpospolita, odnowiona
reformami stanisławowskimi i Konstytucją 3 maja, uległa niestety silniejszym mocarstwom
ościennym. Drudzy przypominają, że była państwem zacofanym gospodarczo, ze słabą
władzą centralną, niszczonym przez egoizm dominującej szlachty, a zatem musiała ulec
nowocześniej urządzonym i mocniejszym Rosji, Austrii i Prusom. Jeszcze inni nie mogą się
pogodzić z faktem, być może zbyt pochopnej, kapitulacji w 1792 roku i przystąpienia króla
do targowicy. Wszak rewolucyjna Francja również była otoczona sojuszem wrogich państw i
walczyła na wielu frontach, a jednak zdołała odnosić zwycięstwa. Historyk nie zawsze jest w
stanie udzielić pewnych odpowiedzi. Może natomiast i powinien stawiać pytania.
 Źródła informacji i grafik:

Informacje: WSiP – Podręcznik Historia 6 SP, Reforma 2017

Grafiki: WSiP – Podręcznik Historia 6 SP, Reforma 2017
 Dziękuję za uwagę!
Adrian Nowacki, kl. 6c