Panowanie ostatnich Jagiellonów

Jagiellonowie byli jedną z bardziej wpływowych dynastii w Europie. Rządzili nie tylko
w Polsce i na Litwie, ale też w Czechach i na Węgrzech. W 1506 roku panowanie objął
Zygmunt I Stary, który był najmłodszym synem Kazimierza IV Jagiellończyka. Wówczas
Polacy toczyli wojnę z Państwem Moskiewskim, za panowania Zygmunta wojna toczyła się
zmiennym szczęściem.
Armii Polsko-Litewskiej udało odnieść się sukces w bitwie pod Orszą w 1514 r.. W
1519 roku wybuchł ostatni konflikt zbrojny z zakonem Krzyżackim. Po dwóch latach
podpisano porozumienie, a już w 1525 r. odbył się hołd pruski.
Mistrz Albrecht Hohenzollern stał się lennikiem Polski. Oznaczało to, że państwo
krzyżackie funkcjonowało jak wcześniej, miało swojego władcę itp.., ale ten władca był
poddanym króla Polski, co oznaczało, że owe tereny należały do Polski.
Niestety z biegiem czasu okazało się, że Bona Sforza, która była przeciwniczką tego
rozwiązania i uważała, że należy wykorzystać sytuację i pozbyć się zagrożenia, miała rację.
Kolejnym ważnym wydarzeniem była wojna między Turcją i Polską o ziemię
Mołdawską. W 1497 jednak wyprawa Mołdawska okazała się fiaskiem. Doprowadzając do
wycofania się sił Polski i poniesienia dużych strat. Dopiero Zygmunt I Stary w 1533r. podpisał
pokój wieczysty z Turcją, który zapewnił względny spokój do końca lat XVI w. Duże znaczenie
w polityce Zygmunta Starego miała królowa Bona Sforza. Dążyła do wzmocnienia władzy
królewskiej co doprowadziło do konfliktów ze szlachetną.

Zasługi Bony Sforzy:

 Wprowadzanie nowej żywności do Polski, m.in. Kapusty, marchewki, nowe gatunki
zbóż
 Rozwój kultury, wprowadzenie sztuki renesansu , i pomoc w rozwoju polskiej kultury,
dzięki wsparciu wielu poetów i artystów
 Promowała rozwój rolnictwa, co doprowadziło do zwiększenia produkcji rolnej i
rozwoju kraju
 Sprowadzenie Włoskich artystów na ziemie polskie, dzięki temu powstały znakomite
budowle, m.in. Zamek Wawelski

Przejęcie Gdańska oraz walka o Inflanty

Po zabezpieczeniu relacji z sąsiadami ( Habsburgami i Turcją ) Król Zygmunt August
zaczął walczyć o wpływy nad Bałtykiem. Powołał w tym celu Komisje Morską. Końcowo
Gdańsk był zmuszony do ustępstwa i narzucenia mu zwierzchnictwa.
W drugiej połowie XVI. w. doszło do wybuchy wojny, której powodem był podział
inflantów, które w tym czasie były słabe gospodarczo i militarnie, i nie miały jak stawić
oporu. Szczególnie zdeterminowane było państwo Moskiewskie. Armia cara zajęła w 1588 r.
rozległe tereny w Inflantach. W tej sytuacji w 1561 r. mistrz zakonu inflanckiego Gotthard
Kettler podpisał sojusz z polską i stał się lennikiem Zygmunta Augusta. Doprowadziło to
wkrótce do wybuchu I wojny północnej, która trwała od 1563 do 1570 roku. W konflikcie
brały udział Rzeczpospolita wraz z sojuszem z Danią oraz Moskwa i Szwecja ( która stała po
stronie Moskwy ).
 Wojna zakończyła się podpisaniem przez Szwecję i Danie pokoju w Szczecinie.
Odrębny układ podpisała Rzeczpospolita z Moskwą, która mówiła o przejęciu większej ilości
Inflant przez Polskę, a car zachował zdobyte porty nad Bałtykiem

Szkolnictwo i Nauka
Edukacja zajmowała ważne miejsce w poglądach humanistycznych. Wykształcenie
podstawowe nabywano w szkołach parafialnych. Późniejszym etapem były gimnazja
humanistyczne, w okresie reformacji powstały gimnazja w Gdański, Toruniu i Elblągu w
których uczono w duchu protestantyzmu. W drugiej połowie XVI wieku zakładano również
katolickie kolegia jezuickie. Rolę uczelni wyższych pełniły akademie. Na wszystkich etapach
edukacji kształcono tylko chłopców z rodzin szlachetnych lub z mieszczaństwa. Jednym z
najwybitniejszych polskich uczonych był Mikołaj Kopernik, który ogłosił w 1543 r. Swoją
teorię heliocentryczną; Tomasz Kłos, z pierwszym podręcznikiem do matematyki; Wojciech
Oczko z terminologią medyczną i wielu innych

Literatura Renesansu w Polsce.

Do rozpowszechnienia się literackich idei renesansu przyczyniła się Drukarka
Gutenberga, która powstała około 20 lat od wynalezienia, wraz z czasem powstała również w
innych miastach. Literatura polskiego odrodzenia powstawała zarówno w języku narodowym
jak i w łacinie. Autorem jednych z pierwszych książek drukowanych w całości po Polsku był
Biernat z Lublina.
Mikołaj Rej był uznawany za jednego z ojca polskiej literatury i przyczynił się do jej
rozwoju
Poważne postulaty reform poruszała literatura społeczno-polityczna, jej
najważniejszym dziełem był traktat „O poprawie Rzeczpospolitej ksiąg pięć” autorstwa
Andrzeja Frycza Modrzewskiego. W jego dziele pojawiły się projekty dogłębnych reform
państwa, m.in. opowiadał się za równością wszystkich ludzi wobec prawa.

Wawel ilustracja str 63. - Ważne

 Demokracja Szlachecka
Wzrost znaczenia Szlachty
Szlachta stała się ważną warstwą społeczną na przełomie XV i XVI wieku. W 1454 r.
Kazimierz Jagiellończyk, aby zapewnić sobie jej udział w wojnie trzynastoletniej, nadał
szlachcie przywileje cerkwicko-nieszawskie. Dalsze umocnienie szlachty nastąpiło za
panowania Zygmunta Starego, wówczas szlachta uzyskała przywileje sądowe, dzięki którym
król wycofał się z rozstrzygania sporów między szlachtą a jej poddanymi. Dodatkowo w
obowiązującym prawie ziemskim szlachcice byli traktowaniu o wiele łagodniej niż członkowie
niższych stanów.

Początki Parlamentaryzmu
Szlachta, dzięki otrzymanym przywilejom, zyskała nie tylko wyjątkowy status prawny i
ekonomiczny, ale przede wszystkim udział w rządzeniu państwem. Podsiadała swoją
wybieralną reprezentacje w izbie poselskiej oraz była elementem sejmu walnego. Najwięcej
członków liczyła izba poselska ok 170. złożona z posłów wybieranych podczas lokalnych
zgromadzeń szlachty ( sejmików przed sejmikowych. Senat ( ok 150 senatorów )), senatorem
zostawało się nie z wyniku wyboru, lecz ze względu na zajmowane stanowisko.

Pierwsze obrady sejmu walnego odbył się w Piotrkowie w 1468 r. Podczas sejmów
walnych zajmowano się najważniejszymi sprawami państwa m.in.:
 Podatkami i stanem skarbu królewskiego
 Polityką zagraniczną
 Sądami sejmowymi
 Kwestiami wojskowymi

Podczas debat uchwalano akty prawne zwane konstytucjami. Zgodnie z prawem sejm
zwyczajny miał obradować co dwa lata przez sześć tygodni. W razie potrzeby np. wybuchu
wojny, zwoływano sejm nadzwyczajny. W 1501 r. król Aleksander Jagiellończyk wydał
przywilej w Mielniku, gwarantujący senatorom nadzór nad najbardziej żywotnymi kwestiami
państwa. Jednak taki stan rzeczy nie przetrwał długo, ponieważ już w 1505 r. została
uchwalona konstytucja Nihil Novi Odta – monarcha nie mógł wprowadzić żadnego nowego
prawa bez zgody sejmu walnego. Wiele historyków nazywa to początkiem faktycznej
demokracji szlacheckiej. Za jego fundament uważa się zasadę elekcyjności tronu, czyli
wyboru króla przez szlachtę

Stan Szlachecki

W XVI w. szlachta stanowiła około 6-7% ogółu społecznego. W poszczególnych

częściach kraju różniła się procentowo, np. Na Mazowszu stanowiła ponad 40%, a w
Małopolsce czy Wielkopolsce już tylko niespełna 2%.
 Za wyjątkowe zasługi lub też dzięki osiągnięciu bogactwa, dzięki nobilitacji ludzie
nowi mogli zostać szlachtą.

Podział Szlachty:
1. Magnateria – Najwyższa i najbogatsza warstwa szlachty
2. Szlachta średnia – Dysponowała majątkiem ziemskim od jednej do kilkunastu wiosek
3. Szlachta zagrodowa lub zaściankowa – Najliczniejsza grupa stanu szlacheckiego.
Tworzyli ją właściciele pojedynczych gospodarstw
4. Gołota – najuboższa część szlachty, nie posiadała majątku. Podejmowali służbę na
dworach i w armiach magnatów
Mimo różnic majątkowych wewnątrz szlachty obowiązywała zasada równości. Ilustrowało ją
powiedzenie Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie, zakazywano magnatom używania
tytułów książeckich otrzymywanych od cesarza. Końcowo zasada była mało respektowana

W 1529 r Bonie Sforzie udało się przeforsować wybór na króla ich syna w formie
elekcji vivente rege. Szlachta była z tego powodu nie zadowolona i tak w 1537 r. podczas
wojny kokoszej doszło do rokoszu, czyli zbrojnego wystąpienia szlachty wobec władcy w imię
obrony obowiązujących ich praw i przywilejów. Szlachta okazała jawne nieposłuszeństwo
królowi, odmawiając wzięcia udziału w wyprawie wojennej . Za panowania Zygmunta
Augusta, który poparł ideę egzekucji dóbr królewskich, doszło do przywrócenia władcy praw i
dochodów z królewszczyzny, które zostały zagarnięte i były przez dziesięciolecia bezprawnie
wykorzystywane przez magnatów.
Niezadowolona z nadmiernego wzrostu znaczenia i bogactwa magnatów szlachta
zorganizowała ruch egzekucyjny, który domagał się zwrotu bezprawnie przetrzymywanych
dóbr królewskich. Podczas sejmu egzekucyjnego w latach 1562-1563 doszło do
zweryfikowania praw dzierżawy większości użytkowników królewszczyzn. Ustanowioną
zmianę, z której od teraz 25% zysków czerpanych z tych majątków kierowano na wojska
kwarcianego, (od kwarty, czyli ¼ )
Uchwalenie tych ustaw było wielkim sukcesem uboższych, a przy tym najliczniejszych
warstw szlachty w walce z magnaterią. Wśród przywódców ruchu egzekucyjnego wyróżniło
się kilku polityków m.in. Mikołaj Sienicki

Reformacja i kontrreformacja w
Rzeczypospolitej
LUTERANIZM W POLSCE
Na początku idee Lutra zdobywały zwolenników w miastach Prus Królewskich
(Gdańsk, Elbląg, Toruń), które były zamieszkiwane przez ludność niemiecką, pod wpływem
kazań mieszczanie przyjmowali luteranizm. Wielu księży i zakonników oficjalnie porzucało
katolicyzm i stało się pastorami. Kościoły zamieniano w zbory i stopniowo usuwano z nich
obrazy oraz posągi świętych i Maryi.
 Krytyka nadużyć w Kościele głoszona przez Lutra trafiła do szlachty, która nie chciała
dalej pozostawać pod jurysdykcją sądów kościelnych (nie chciała płacić podatków).

Wzrost popularności kalwinizmu

Dla szlachty znacznie bardziej atrakcyjny od luteranizmu stał się kalwinizm. To nowe
wyznanie zawdzięczało popularność niezależności wspólnot wiernych, którą szlachta bardzo
ceniła. W odróżnieniu od luterańskich gminy, czyli parafie kalwińskie, nie podlegały
zwierzchniej władzy królewskiej czy radom miejskim.
Ważną postacią Kościoła kalwińskiego stał się Jan Łaski Młodszy (1499-1560) – był on
głównym propagatorem idei utworzenia w Polsce kościoła narodowego i chciał wprowadzić
j. polski do liturgii, znieść przymusowy celibat księży, uniezależnić państwo Jagiellonów od
papiestwa, uczynić monarchę głową Kościoła.

Bracia polscy
W okresie reformacji na ziemiach polskich poza wyznaniami luteranizmu i kalwinizmu
rozpowszechniły się także bardziej radykalne poglądy protestanckie, w tym anabaptyzmu.
Pod wpływem tych idei powstał ruch zwany "braćmi polskimi" lub "arianami". Chociaż
używano nazwy "arianie", to nie mieli oni wiele wspólnego z starożytnym ruchem arianizmu.
Prekursorem tego nowego wyznania był Piotr z Goniądza, który odrzucał wiarę w boskość
Chrystusa i dogmat o Trójcy Świętej.
To spowodowało trudności w dialogu z innymi wyznaniami protestanckimi.
Pierwotnie arianie współdziałali z kalwinistami, ale ich radykalne poglądy doprowadziły do
rozłamu wśród protestanckiej szlachty. Większość wiernych pozostała przy doktrynie
kalwinizmu, a bracia polscy utworzyli odrębną organizację. Ich główną siedzibą stało się
Raków, gdzie założono drukarnię i ariańską uczelnię, znaną jako Akademia Rakowska. Ważną
postacią związaną z tym ruchem był włoski uczony Faust Socyn, który osiedlił się w Polsce.
Faust Socyn (1539-1604) – był jednym z najważniejszych teologów i przywódców braci
polskich; uważał że ważniejsze od wiary jest etyczne postępowanie.

Tolerancja religijna
W XVI wieku, okres ten był burzliwym okresem w Europie, geopraktykowano
tolerancję religijną w Rzeczypospolitej. Szlachta, magnateria i władcy nie narzucali swoim
poddanym zmiany wyznania, co pozwalało na istnienie wielu różnych wspólnot religijnych.
W przeciwieństwie do zachodniej Europy, na ziemiach polskich nie wybuchła wojna
religijna, choć w miastach dochodziło do ataków na innowierców.
Gdy rozpoczęła się kontrreformacja, szlachta podejmowała skuteczne działania, aby
chronić swoje wolności religijne. W 1573 roku uchwalono Akt Konfederacji Warszawskiej, co
ustanowiło trwały pokój religijny i gwarantowało prawa wyznawcom różnych religii,
wprowadzając w praktyce wolność religijną. Mimo popularności protestantyzmu, katolicyzm
pozostawał oficjalnym wyznaniem w Królestwie Polskim. Cenzura kościelna była ograniczona,
a inkwizycja nie działała. Okres ten często określany jest jako "państwo bez stosów", gdzie
różne wspólnoty religijne mogły osiedlać się w Rzeczypospolitej bez obaw o prześladowania.
1570r. – zawarcie ugody sandomierskiej.

Czasy kontrreformacji
W okresie kontrreformacji, w odpowiedzi na rosnącą popularność nowych wyznań
religijnych, duchowieństwo katolickie podjęło działania w celu zachowania i umocnienia
katolickiej wiary. Sobór Trydencki przyczynił się do podjęcia licznych działań, takich jak
regularne wizytacje diecezji przez biskupów, zakładanie seminariów duchownych, głoszenie
kazań i dbanie o pobożność wiernych.
W walce z protestantami istotną rolę odegrali jezuici, którzy zostali sprowadzeni do
Polski przez biskupa warmińskiego Stanisława Hozjusza w 1564 roku. Jezuici założyli
pierwsze kolegium w Braniewie i rozpoczęli zakładanie kolejnych kolegiów oraz uczelni
wyższych, takich jak Akademia Wileńska. Ich działania miały na celu edukację i nawracanie
młodzieży oraz obronę katolickiej wiary.
Jezuici prowadzili także szeroką działalność wydawniczą, publikując pisma polemiczne
przeciwko poglądom protestanckim oraz tłumacząc Biblię na język polski, aby przybliżyć ją
katolikom. Jednym z najważniejszych jezuitów tamtych czasów był Piotr Skarga, który zdobył
polityczne wpływy na dworze królewskim, a także Jakub Wujek, który dokonał tłumaczenia
Biblii na język polski. Wszystkie te działania miały na celu ochronę i umocnienie katolickiej
wiary w obliczu rosnącej popularności reformacji.

Unia Brzeska
Unia brzeska była ważnym wydarzeniem w historii Rzeczypospolitej i Kościoła
prawosławnego. W 1589 roku, patriarchat prawosławny w Moskwie został ustanowiony, a car
moskiewski uzurpował sobie zwierzchność nad wszystkimi metropoliami prawosławnymi.
Było to postrzegane jako zagrożenie dla niezależności Rzeczypospolitej, ponieważ car mógł
ingerować w jej wewnętrzne sprawy pod pretekstem obrony prawosławia. Unia brzeska,
która miała miejsce w 1596 roku, była próbą zbliżenia się Kościoła prawosławnego z
Kościołem katolickim, co miało na celu wzmocnienie pozycji Rzeczypospolitej w obliczu
rosnącej presji ze strony Moskwy. Jednak unia była kontrowersyjna i spowodowała podziały
wśród prawosławnych, a także wywołała konflikty zbrojne.
 Społeczeństwo i gospodarka
Rzeczypospolitej w XVI wieku
Ludność zamieszkująca tereny polskie w XVI
Ludność zamieszkująca tereny polskie w XVI wieku dzieliła się na cztery stany społeczne
1. Szlachtę – ok 6-7 %
2. Duchowieństwo – około – 0.5 %
3. Mieszczan – 15%
4. Chłopów – ok . 78.5 %
Poza przejściem do stanu duchownego możliwości awansu społecznego były bardzo ograniczone.
Stosunkowo aby polepszyć swój los i zmienić stan społeczny chłopi uciekali do miast.
Poza system stanowym znajdowali się:
1. Żydzi i Ormianie
2. Ludzi luźni – Często się przemieszczali i nie należeli formalnie do żadnego z czterech stanów
np. robotnicy sezonowi, włóczędzy, żebracy, prostytutki czy przestępcy

Miasta i Rzemiosła

W XVI w. miasta na ziemiach polskich posiadały samorząd i prawo miejskie, zazwyczaj

nadane jeszcze w średniowieczu w trakcie lokacji. Miastem rządziła rada złożona z rajców na
czele z burmistrzem. Oprócz niej istniał sąd miejski czyli ława. W niektórych miastach także
pospólstwo miało swoją reprezentację, choć z niewielkim uprawnieniami tzw. Trzeci
ordynek. Gospodarka miast była zdominowana przez rzemiosło i handel. Podobnie jak w
średniowieczu produkcja w warsztatach rzemieślniczych odbywała się z zasadami ustalonymi
przez cechy. Konkurencją cech byli partacze. Produkty partaczy były tańsze, a poza tym
mogli prowadzić wytwórczość w miejscach w których obowiązywała jurysdykcja cechowa,
czyli głównie w miejskich lub podmiejskich dobrach szlachty i Kościoła

Miasta z największą liczbą ludności – Gdańsk ( 40k ), Kraków (22k), Lwów i Wilno ( 20k),
Poznań ( 18k ), Warszawa ( 12k), Elbląg i Toruń ( 10k)

Handel Gdański

Największym polskim portem był ten położony na ujściu Wisły do Bałtyku Gdańsk, głównym
źródłem bogactw miasta Gdańsk było pośrednictwo w hurtowym handlu zbożem. Oblicza się
że 10% zboża wyprodukowanego przez folwarki trafiało na eksport, w znacznej mierze przez
port w Gdańsku. Kupcy gdańscy korzystali ze szczególnych przywilejów. Prawo o gościach
zapewniało im to, że w mieście nikt poza nimi nie mógł sprzedawać towaru bezpośrednio
obcemu kupcowi. Gdańsk nazywano handlową stolicą Polski. Jego udział w polskim handlu
zagranicznym sięgał aż 80%
Eksport – Poprzez Gdańsk eksportowano m.in.:
Zboże ,produkty leśne ( drzewo i potaż ), sól, rudy cynku i ołowiu, płótno lniane, surowce
zwierzęce

Import – Do Gdański importowano m.in.

Wyroby rzemieślnicze, Wino, Owoce cytrusowe, przyprawy korzenne, cukier trzcinowy

Eksport zboża przez Gdańsk rósł z biegiem lat w 1490 wynosił on 9500 łasz, prawie sto lat
później w 1683 r. już ok 63 000 łasz, a w 1618 r. aż ok 116 000 łasz

Transport zboża do gdańska odbywał się Wisła i jej większymi dopływami np. Bugiem, Sanem

Folwarki i Pańszczyzna

W XV i XVI w. w Europie Zachodniej nastąpił wzrost liczby ludności oraz rozkwit miast, co
spowodowało zwiększenie zapotrzebowania na żywność. Spowodowało to zmianę sposobu
organizacji produkcji we wsiach i rozwinęła się gospodarka typu folwarczno-
pańszczyźnianego
Szlachta była zainteresowana dużymi zyskami jaki zapewniał eksport zboża. Z tego powodu
zaczęła zakładać folwarki, czyli duże gospodarstwa rolne opierające się na pracy chłopów.
Powstanie folwarków było możliwe dzięki wprowadzeniu poddaństwa, czyli całkowitego
podporządkowania chłopów szlachcie. Pańszczyzna dotyczyła głównie kmieci, czyli dużej
części chłopów posiadających średnie gospodarstwa ok 1 łana. Początkowo wynosiła jeden
dzień pracy w tygodniu z każdego użytkownika łana, później stopniowo zwiększono jej
wysokość. Chłopi był zobowiązani wykonywać ją za darmo za pomocą własnych narzędzi i
zwierząt pociągowych. Duże zyski przynosił też właścicielom folwarków monopol
propinacyjny. Oznaczało to, że tylko szlachcic mógł produkować i sprzedawać alkohol w
swoich dobrach
 RZECZPOSPOLITA OBOJGA
NARODÓW
W czasach unii personalnej
Unia personalna – Unia państw z tym samym władcą

Unia realna – Połączenie państw.

Unia personalna Polski i Litwy nie była trwała – były sytuacje, gdzie w obu państwach rządziły
różne osoby, np.: Jan Olbracht (Polska) i jego syn Aleksander Jagiellończyk (Litwa). Ostatni
Jagiellonowie: Zygmunt Stary (Polska) i syn Zygmunt II August (Litwa; wiek 9 lat) byli przeciw unii PL-
LT. Pierwsza żona Zygmunta, Barbara Radziwiłłówna, zmarła szybko, przez co nie mógł mieć
potomstwa i ostatecznie zgodził się polepszyć unię Polsko-Litewską.

UNIA POLSKO-
Za Przeciw
LITWESKA
- Brak potomka Zygmunta II
Polska Augusta

- Zagrożenie ze strony Moskwy - Wzmocnienie pozycji

Litwa - Takie same przywileje, co
polska szlachta (wyższe)
polskiej szlachty
- Dziedziczny tron byłby
obsadzany przez szlachtę,
tak jak w Polsce
- Możliwość kupowania i
posiadania litewskich ziemi
przez polskich szlachciców

Unii sprzeciwiał się najbardziej litewski magnat Mikołaj Radziwiłł „Czarny”.

Unia lubelska
1569 [Lublin] – Sejm zwołany przez króla:

 Litwini sprzeciwili się ustępstwom wobec Polski – opuścili obrady.

 Król ogłosił dołączenie do Polski Podlasia oraz województwa: wołyńskie, bracławskie i
kijowskie zmuszając Litwinów do powrotu na obrady (i zgodę)

1.07.1569 (1. lipiec) – Unia realna Polski i Litwy:

 Powstało państwo Rzeczpospolita Obojga Narodów

 Polska i Litwa – wspólny władca.
 1 sejm walny zamiast 2.
  Do izby poselskiej przyjęto posłów wybranych przez sejmiki litewskie, a do senatu –
możnowładców litewskich.
 Wspólna waluta, polityka podatkowa i zagraniczna.

Wyjątkiem są odrębne:

 Armie
 Skarby państwa
 Urzędy centralne

A poza Polską i Litwą:

 Ograniczono autonomię Prus Królewskich (sejmik generalny całej prowincji, taki sam system
podatkowy jak w Polsce)
 Zapewniono miejsce w senacie dla biskupa warmińskiego władającego królestwem
kościelnym
 Inflanty, Prusy książęce, Kurlandia i Semigalia wspólną posiadłością Polski i Litwy

Rzeczpospolita po unii lubelskiej

Rzeczpospolita Obojga Narodów – potęga europejska (867 tyś km2, w XVII – 1 mln km2)

Rzeczpospolita była podzielona na 5 prowincji (największa Małopolska, Wielkie Księstwo Litewskie,

Wielkopolska, Mazowsze, Prusy Królewskie), podzielone na mniejsze województwa i ziemie.

Wieloetniczna Rzeczpospolita
XVII wiek: 11 mln ludzi żyjących w Rzeczpospolitej (4. najbardziej zaludniony kraj w Europie).

Grupy etniczne: Polacy, Litwini, Rusini, Niemcy, Prusacy Królewscy, Żydzi, Łotyszy, Liwowie,
Ormianie, Tatarzy i Kozacy ukraińscy, [mniej ważne: Włosi, Szkoci, Czesi, Węgrzy, Francuzi,
Niderlandczycy (olędrzy)].

Unia spowodowała migrację rodzin szlacht polskich na żyzne ziemie ukraińskie (zarobek). Elity
szlacheckie podlegały polonizacji (przyjmowały polski język i kulturę, ale starano się utrzymać
odrębność litewską).

Pierwsze Bezkrólewie
1572 – Śmierć Zygmunta II Augusta -> początek bezkrólewia w Rzeczpospolitej. Zgodnie z prawem,
zawiązywano konfederacje kapturowe (związki szlachty przejmujące władze w okręgowych
sejmikach). Sądy zawieszone – miały działać w imieniu króla, więc szlachta wyłaniała sądy kapturowe.

Interrex – władza centralna zastępująca zmarłego króla. Po dyskusjach objął tę pozycję arcybiskup
gnieźnieński Jakub Uchański. Przywileje interrexa:

 Zwoływanie sejmików i sejmów.

 Zarzadzanie administracją wewnętrzną.
 Prowadzenie polityki zagranicznej.

Przebieg pierwszej elekcji

XVI – wolna elekcja na króla Rzeczpospolitej; kandydaci [król czego]:
  Jan III Waza [Szwecja]
 Iwan IV Groźny [Rosja]
 Albrecht II Hohenzollern [Prusy]
 Henryk Walezjusz [brat króla Francji]

Próbowano wyłonić Piasta (Polak na króla nawiązując do pierwszej dynastii), lecz nie uzyskano zgody.

1573 – Zwołano sejm konwokacyjny – wybierał dokładny czas wyboru monarchy i listę kandydatów.

Przyjęto też akt konfederacji warszawskiej – wolność religijna kraju, brak wojen religijnych.

Głosowanie na króla odbywało się w czasie sejmu elekcyjnego (masowy charakter, „elekcja viritim”).
Mógł wziąć w nim udział każdy szlachcic, ale w sejmach mogli tylko posłowie wybrani w sejmikach.

1573 - Wolna elekcja: Warszawa (40 tyś szlachty). Wybrano Henryka Walezego (poparcie stronnictwa
antyhabsburskiego i hojność wysłannika w obietnicach, poparcie przez Annę
Jagiellonkę – siostra Zygmunta Augusta)

Koniec elekcji – sejm koronacyjny (koronacja) [w Krakowie].

Artykuły henrykowskie i pacta conventa

Artykuły henrykowskie – określały fundamenty ustrojowe państwa (konstytucja), które musiał każdy
władca podpisać. Postanowienia:

 Tron polski elekcyjny (tylko poprzez wolne wybory).

 Wolność religijna.
 Senat zatwierdzał politykę zagraniczną i wybór żony.
 Król nie może tworzyć nowych urzędów.
 Prawo litewskie i ruskie miało być odrębne od polskiego.
 Prawo do wypowiedzenia królowi posłuszeństwa w razie łamania prawa.

Pacta Conventa – indywidualna umowa z każdym następnym królem. Henryk Walezy zaprzysiągł:

 Sojusz wojskowy i układ handlowy z Francją

 Spłacenie długu poprzedniego władcy i Rzeczypospolitej
 Zadbać o rozwój polskiej oświaty (finansowanie Akademii Krakowskiej i edukacja stuu synów
szlacheckich)

Krótkie panowanie Henryka Walezego

Henryk Walezy:

 nie znał polskiego ani łaciny -> decyzje podejmowali jego doradcy
 otaczał się tylko Francuzami
 odkładał ślub z Anną Jagiellonką
 był oskarżany o brak zaangażowania w polskie sprawy
 był królem w Rzeczpospolitej przez 5 miesięcy

1574 – Śmierć brata -> chęć przejęcia władzy we Francji przez Henryka (opuszczenie
Rzeczpospolitej). Postawiono królowi ultimatum – powrót do Rzeczpospolitej w ciągu 1 roku lub
detronizacja (do której doszło). Zaczęto po tym organizację następnej elekcji.
„Kartki” by KOK: Jakub Zyntek, Yan Ozem i Aleksander Wąsik