1.2. Liczby całkowite.

Liczby wymierne
Komentarz
−6 −5 −4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4 5 6 Warto uświadomić uczniom,
że w polskich szkołach zbiór
Liczby całkowite to liczby naturalne dodatnie: 1, 2, 3, 4, . . ., liczby liczb całkowitych jest ozna-
do nich przeciwne: −1, −2, −3, −4, . . . oraz liczba 0. Zbiór wszyst- czany inaczej niż w matema-
tyce akademickiej. W szko-
kich liczb całkowitych będziemy oznaczać literą C.
łach na jego oznaczenie używa
Zera oraz liczb ujemnych używano w Indiach w drugiej połowie się litery C, a w matematyce
I tysiąclecia n.e. W Europie przyjęły się dopiero kilkaset lat póź- akademickiej – litery Z. Po-
niej. Współcześnie oś liczbową z zerem i liczbami ujemnymi wi- dobnie rzecz się ma z ozna-
czeniem zbioru liczb wymier-
dzimy w zwykłym termometrze, a reguły rachunkowe dotyczące nych. W polskich szkołach
liczb ujemnych są przedmiotem ćwiczeń rachunkowych w szkole jest on oznaczony literą W,
podstawowej. a w matematyce akademickiej
– literą Q. Z oznaczeniami Z
Ćwiczenie 1 i Q na pewno spotkają się
Oblicz w pamięci. Wynik zapisz w zeszycie. w przyszłości uczniowie, któ-
rzy na studiach wybiorą kie-
a) 42 − 78 c) −240 · (−3) e) 7 · (−4) − 2 · (−3) · (−5) runki ścisłe.
b) −47 − (−63) d) −342 + (−139) f) 2 · (−5)2 − (−32 ) − (−2)2
Ćwiczenie 1
Zwróćmy uwagę, że działania występujące w powyższym ćwiczeniu: dodawa- a) −36 b) 16 c) 720
nie, odejmowanie i mnożenie są zawsze wykonalne w zbiorze liczb całkowi- d) −481 e) −58 f ) 55
tych. Inaczej jest w przypadku dzielenia, gdyż same liczby całkowite już nie
wystarczają. Na przykład wykonując dzielenie (−3) : (−2) = 32 , otrzymujemy
ułamek.
DEFINICJA
Liczby, które można zapisać jako iloraz m
n
, gdzie m i n są liczbami całko-
witymi (n = 0), nazywamy liczbami wymiernymi.

Zbiór liczb wymiernych oznaczamy literą W.

Ułamki zwykle przedstawiamy w możliwie najprostszej postaci, a więc w po-
staci nieskracalnej, np.:
180 18 · 10 18 3·6 3 ułamek 38
= = = =
480 48 · 10 48 8·6 8 jest nieskracalny
Po doprowadzeniu ułamka do postaci nieskracalnej licznik i mianownik to
liczby względnie pierwsze (nie mają żadnych wspólnych dzielników całkowi-
tych z wyjątkiem liczb 1 i −1).
Uwaga. Określenia dzielnik używamy również w odniesieniu do liczb całkowitych, np.
liczba −6 ma następujące dzielniki: 1, −1, 2, −2, 3, −3, 6, −6.

1.2. Liczby całkowite. Liczby wymierne 15

 Ćwiczenie 2 Ćwiczenie 2
a) x = y = 38 Sprawdź, czy ułamki x i y są równe.
5
b) x = y = 9 27 36 60 75 84 126
c) x = 21
, y= 21
, x = y
a) x = 72
, y= 96
b) x = 108
, y= 135
c) x = 156
, y= 246
39 41

Czasami trzeba ułamek rozszerzyć, na przykład wtedy, gdy chcemy dodać lub
odjąć dwa ułamki o różnych mianownikach.

Ćwiczenie 3 Ćwiczenie 3
5 7 90 84
a) 12 − 18 = 12·18
− 12·18
= Oblicz różnicę ułamków 5
− 7
, biorąc jako wspólny mianownik:
6 1 12 18
= 12·18
= 36
a) iloczyn liczb 12 i 18, b) NWW(12, 18).
5 7 15 14 1
b) 12
− 18
= 36
− 36
= 36

Ćwiczenie 4
Ćwiczenie 4
Działania na liczbach wymiernych
a) −2 13 b) 11 c) 3 13 d) 2 55 Oblicz.
24 12 18 72
a c ad + bc
5
a) 1 12 − 9
8
− 2 56 c) 2 92 − 3 65 + 5 13 + = b = 0, d = 0
b d bd
b) 6 34 − 2 23 − 3 61 d) 2 92 + 1 12
5
− 7
8 a c ad − bc
− = b = 0, d = 0
b d bd
Ćwiczenie 5 Ćwiczenie 5 a c ac
a) 2 14 b) − 23 c) −2 79 d) 5 · = b = 0, d = 0
Oblicz. b d bd
  a c a d ad
a) −2 13 · − 27
28
c) −1 71 · 1 11
24
: 35 : = · = b = 0, c = 0,
  b d b c bc
b) −3 38 : 1
5 16 d) 3 21 − 3 61 : −2 19 d = 0
Odpowiedzi do zadań
ZADANIA
1. a) A = 10 15 , B = 11 45 ,
C = 12 15 1. Jakim liczbom odpowiadają punkty zaznaczone na osi?
b) D = −3 37 , E = −1 57 ,
6 a) A B C c) G H I
F = 7 11 13 3 25 7 25
1 1
c) G = 2 15 , H = 6 15 ,
b) D E F d) J K L
I = 8 11
15 −3 0 2
− 11 5
1 11
8 4
d) J = − 11 ,K= 11
,
6
L = 2 11 2. Oblicz.
   
17
2. a) − 30 5
b) 6 24 a) 1 53 − 2 16 d) + − 54 − 43
7
6
g) 1 58 − −2 23 + 0,25
5
c) 1 d) −1 12
 
b) 3 83 + 2 56 e) − −2 32 + 15
7
h) 1 25 − 3 78 − 0,125
2
e) 3 15 f ) − 31
48    
1
g) 4 24 h) −2 35
c) 12 − − 16 − 13 f) −1 16
9
+ 11
12
i) 12 − 13 − 14 − 15
7
i) 60
3. Oblicz.
1 1
3. a) 2
b) 2
c) 1 25 2 34 : 1
7 − 22 6
11 − 15
45 8− 1
2
a) + 3
b) 11 · 2 34 c) 2 −
6 − (−5) 4
3 − 2 12 12 + 12

16 1. Liczby rzeczywiste
 4. Ułamki postaci n1 , gdzie n jest liczbą 4. a) 2
= 1 1
+ 66
Każdy ułamek postaci n2 , gdzie 11 6
naturalną dodatnią, nazywamy ułam- b) 2
= 1 1
+ 153
n jest liczbą nieparzystą, można 17 9
kami egipskimi. Przeczytaj informację przedstawić jako sumę: c) 2
= 1 1
+ 496
31 16
obok i przedstaw ułamek jako sumę 2 1 1
n = a + b
różnych ułamków egipskich. gdzie:
n(n+1)
a)
2
b)
2
c)
2 a = n+12 , b= 2
11 17 31

5. a) 1 19 b) 14 c) −2 35 d) 8
5. Oblicz wartość wyrażenia dla x = 1 21 , y = − 14 , z = − 38 .
x+y x−y x+y−z x − y + 2z
a) b) c) d)
x+z y−z y+z x + y + 3z

6. Uporządkuj liczby: a, b, c w kolejności rosnącej. 6. a = −3 12 , b = −10,

    c = −12, zatem c < b < a.
1 − 0,125 · 12 3 6 5 1 24 1
a= 7 8 , b=2 ·4 ·3 · − , c= · 1,5 · 2,75 · −1
8 − 7 5 11 13 4 11 3

7. a) −8 23 b) 8
15
1
c) − 20
7. Oblicz.
2 1  2       1 d) 1 18 3
e) 2 5 f ) −42
3+5
a) 2 1 + 3 17 − 4 13
6
· 0,75 − 34 e) 3
− 1,4 · 5
− 0,9
32
: −5 g) 1
1 24 h) 19
5−2
5 14
     4 1
− 1 n+1−n
(−2)2 53 − 81 8. = =
b) − 0,8 · (−2)
2 3
2 − : −1 12 f) 1 4 2 32 − 23 : − 27 n n+1 n(n+1)

2 − (3)
3 5 1
= , co było do
1 1 5 5        n(n+1)

c) 3 − 2 : 3 − 4 − 0,25 − 8 : 0,625 g) 5 : 12 − 15 − 23 − 38 − 1 13
3 4 uzasadnienia.
   3   2 2  1 2   2  2  1 Suma:
2
d) − 12 − − 12 : −3 − −3 h) −1 12 − −1 13 : 44    
1 − 12 + 12 − 13 +
   
+ 13 − 14 + 14 − 15 +
1   
8. Uzasadnij wzór 1
n
− 1
n+1
= 1
n(n+1)
, a następnie oblicz: + 5 − 16 + 16 − 17 +
1   
1 1 1 1 1 1 1 1 1 + 7 − 18 + 18 − 19 +
+ + + + + + + +  
1·2 2·3 3·4 4·5 5·6 6·7 7·8 8·9 9 · 10 + 19 − 101 1
= 1 − 10 9
= 10

9. Woda płynąca z kranów: A, B i C może napełnić basen w ciągu 4 go- 9. Oznaczmy przez b objętość
1 wody w pełnym basenie,
dzin. Woda płynąca tylko z kranu A napełnia w ciągu godziny 10 basenu, a przez x – liczbę godzin
1
a tylko z kranu B – 12 basenu. Ile czasu trwałoby napełnianie basenu wodą potrzebnych do napełnie-
płynącą tylko z kranu C? nia basenu wodą z kra-
nu C. Wówczas ilość wody
wlanej do basenu w ciągu
10. Woda płynąca z kranu A napełnia zbiornik w ciągu 6 godzin. By napełnić
jednej godziny:
ten sam zbiornik wodą płynącą tylko z kranu B, potrzeba 9 godzin. Ile 1
– z kranu A jest równa 10
b,
czasu zajmie napełnienie zbiornika, jeśli kran B odkręcono 4 godziny po 1
– z kranu B jest równa 12 b,
odkręceniu kranu A?
– z kranu C jest równa x1 b.
Zatem:
b b b b
10
+ 12
+ x
= 4
1 15 6 5 4 1
x
= 60
− 60
− 60
= 60
= 15

10. Kran A napełnia w ciągu jednej godziny 16 zbiornika, czyli po 4 h będzie napełnione x = 15 h
2
3
zbiornika. Do napełnienia pozostanie 13 zbiornika. Czyli napełnienie basenu
W ciągu jednej godziny woda płynąca jednocześnie z kranów A i B napełni 16 + 19 = 18
5
wodą tylko z kranu C trwa-
zbiornika. łoby 15 h.
5
18
x = 13 , gdzie x – liczba godzin potrzebnych do napełnienia 13 zbiornika.
6
x= 5
= 1,2
Zatem zbiornik będzie napełniony po 4 + 1,2 = 5,2 [h].

1.2. Liczby całkowite. Liczby wymierne 17