Sprawa polska w czasie I wojny światowej -

podsumowanie.

Wprowadzenie
Przeczytaj
Gra interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Cytat za: Artykuł Odezwa do Polaków Naczelnego Dowództwa niemieckich i austro-

węgierskich armii wschodnich z początku sierpnia 1914 r., 2016, dostęp: dzieje.pl
[22.02.2022].
Źródło: bibliotekapiosenki.pl, utwór "Ta co nie zginęła"
[w:] Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami matodycznymi dla
nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard,
Warszawa 1998, s. 43–44.
 Sprawa polska w czasie I wojny światowej -
podsumowanie.

Józef Piłsudski ze swoim sztabem przed pałacem gubernialnym w Kielcach, 12 sierpnia 1914 roku. Tego
dnia do miasta wkroczyła I Kompania Kadrowa strzelców.
Źródło: Marian Fuks, domena publiczna.

Wybuch I wojny światowej sprawił, że współpracujący od ponad stu lat zaborcy stanęli po
przeciwnych stronach na polu walki. W armiach rosyjskiej, pruskiej i austriackiej służyły
tysiące Polaków, dla których wojna miała charakter bratobójczy.

Józef Piłsudski zobaczył w europejskim konflikcie szansę stworzenia oddziałów

wojskowych pod polskim dowództwem, wyekwipowanych za pieniądze Austriaków. Roman
Dmowski natomiast początkowo wierzył w autonomię pod władzą cara, potem
reprezentował polskie interesy na forum międzynarodowym. Dynamika Wielkiej Wojny
prześcignęła jednak wszelkie wyobrażenia nie tylko polskich, ale i światowych polityków.
Gdy upadły monarchie w Rosji, Austro–Węgrzech i w Niemczech, Polacy wykorzystali
sprzyjający historyczny moment i sięgnęli po niepodległość.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Scharakteryzujesz przyczyny zainteresowania władz zaborczych w czasie I wojny

światowej nadaniem Polsce ograniczonej autonomii.
Przeanalizujesz intencje towarzyszące decyzjom, jakie państwa europejskie podjęły
w stosunku do Polaków.
Zweryfikujesz swój stan wiedzy dotyczący obozów politycznych skupiających
Polaków w czasie Wielkiej Wojny 1914‐1918.
Przeczytaj

Rozpad koncertu mocarstw

Wybuch I wojny światowej udowodnił, że liczne dynastyczne więzy między europejskimi
monarchiami straciły na znaczeniu. W 1914 r. Europą faktycznie rządziły nie poszczególne
dynastie, a rywalizujące ze sobą bloki polityczno‐militarne. W pierwszym (trójprzymierze)
główną rolę odgrywały Niemcy i Austro‐Węgry, a w konkurencyjnym (trójporozumienie)
jednym z ważnych graczy było cesarstwo rosyjskie. Każdy z bloków chciał zwiększenia
swego terytorium, wzrostu znaczenia i potęgi. Belle époque, czyli stulecie pokojowej
koegzystencji europejskich mocarstw, które zapewniło kontynentowi pokój i rozwój, a dla
Polaków (i innych narodowości pozostających bez suwerenności) niewolę lub straty
terytorialne, dobiegło końca.

Symboliczna mapa Europy, grafika wydana w Warszawie w kwietniu 1915 roku. Czy ilustracja obiektywnie
przedstawia sytuację panującą w Europie w tamtym czasie? Wyjaśnij znaczenie tytułu ilustracji.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

W 1915 r. Niemcy przejęły inicjatywę na wschodnim odcinku frontu I wojny światowej, który
biegł przez ziemie polskie pod zaborem rosyjskim. Gdy Austriacy zajęli Przemyśl i Lwów,
Niemcy 5 sierpnia 1915 r. opanowali Warszawę, a następnie twierdze rosyjskie: Modlin,
Osowiec, Brześć, Kowno i Wilno. Pod koniec tego roku państwom centralnym udało się
zdobyć całe terytorium zajmowane współcześnie przez Polskę, Litwę, Łotwę, zachodnią
Białoruś i Ukrainę.
Sytuacja na niemiecko‐rosyjskim froncie potwierdziła słuszność kalkulacji Józefa
Piłsudskiego z 1914 r., gdy w konflikcie Rosji z Niemcami i Austrią postawił na Austriaków.
Polska Partia Socjalistyczna głosiła, że największym wrogiem Polski jest Rosja, należy więc
wywołać powstanie w zaborze rosyjskim i utworzyć zalążek niepodległego
państwa. Odmiennego zdania była Narodowa Demokracja Romana Dmowskiego. Za
największego wroga Polski uznawała Niemcy, utrzymując, że należy zjednoczyć ziemie
polskie pod berłem carów, a po wygraniu wojny przez państwa ententy starać się
o uzyskanie autonomii.

Zaborcy wobec Polaków

Do momentu wybuchu wojny w 1914 r. Niemcy i Rosja nie miały żadnych planów, aby
zapewnić Polakom większą niezależność polityczną. W Austrii pojawiła się natomiast
koncepcja uczynienia z Galicji trzeciego „królestwa” monarchii. Gdy jednym z teatrów
działań wojennych stały się ziemie polskie, każde z mocarstw próbowało pozyskać
przychylność Polaków – potencjalnych rekrutów.

Zaczęło się od ogólnikowej odezwy Naczelnej Komendy austriackiej z 9 sierpnia 1914 roku:

“
Polacy! Zbliża się chwila oswobodzenia spod jarzma moskiewskiego.
Sprzymierzone wojska Niemiec i Austro‐Węgier przekroczą wkrótce
granicę Królestwa Polskiego. Już się cofają Moskale. Upada ich
krwawe panowanie, ciążące na was od stu przeszło lat. Połączcie się
z wojskami sprzymierzonymi. Z naszymi sztandarami przychodzi do
was wolność i niepodległość.
Cytat za: Artykuł Odezwa do Polaków Naczelnego Dowództwa niemieckich i austro-węgierskich armii wschodnich z
początku sierpnia 1914 r., 2016, dostęp: dzieje.pl [22.02.2022].

Niemcy swoje cele nakreślili w „programie wrześniowym” kanclerza

Theobalda von Bethmann Hollwega. W Europie Środkowej miała powstać tzw.
„Mitteleuropa” (czyli Europa Środkowa), utworzona z państw formalnie niepodległych, ale
w rzeczywistości podporządkowanych II Rzeszy. Polska w tym projekcie miała grać rolę
małego państwa buforowego, oddzielającego Niemcy od Rosji, poddanego stopniowej
germanizacji. Marionetkowe państwo polskie zaplanowano jako monarchię, na tronie której
zasiadłby arystokrata z Niemiec lub Austrii. Projekt ten spotkał się jednak z oporem
dowództwa niemieckiego, które samo powstanie państwa polskiego uznało za wielki błąd.
Jednocześnie wojska niemieckie rozdawały w sierpniu 1914 r. ulotki o treści:
„Przychodzimy do was jako przyjaciele. Zaufajcie nam! Wolność wam niesiemy
i niepodległość! Połączcie się z wojskami sprzymierzonymi”.
W tym samym czasie Rosja opublikowała ogólnikową odezwę podpisaną przez wielkiego
księcia Mikołaja: „Niechaj Naród Polski połączy się w jedno ciało pod berłem Cesarza Rosji.
Pod berłem tym odrodzi się Polska swobodna w swej wierze, języku i samorządzie”. Fakt
podpisania dokumentu przez rosyjskiego wodza naczelnego, nie zaś cara, wskazywał, że
chodzi o zmobilizowanie Polaków do walki w interesie Rosji.

Z kolei rządy zachodnich państw ententy uważały, że sytuacja na ziemiach polskich to

wewnętrzna sprawa rosyjska. Do sprawy polskiej życzliwie natomiast odnosiła się opinia
publiczna na Zachodzie oraz liczna, a w Stanach Zjednoczonych dobrze zorganizowana,
Polonia. Zwolenników orientacji prorosyjskiej, którzy zajmowali bierną postawę wobec prób
wciągnięcia ich do współpracy z okupacyjnymi władzami niemieckimi i austriackimi,
takich jak Zdzisław Lubomirski lub Roman Dmowski, określano mianem pasywistów.
Natomiast polityków wzywających do współpracy z państwami centralnymi nazywano
aktywistami. Zaliczał się do nich także Józef Piłsudski.

Europa podczas I wojny światowej.

Źródło: Krys an Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Wskaż, na jakich frontach walczyli Polacy.

Tworzenie się polskich oddziałów. Kompania Kadrowa

Józef Piłsudski początkowo nie wierzył, by konflikt serbsko‐austriacki przerodził się
w wojnę między zaborcami, ale 30 lipca 1914 r. wydał rozkaz mobilizacyjny dla Związku
Strzeleckiego. Na początku sierpnia przyszła zgoda sztabu austriackiego na dywersyjne
działania „wojsk polskich” i już 6 sierpnia z krakowskiej dzielnicy Oleandry wyruszyła ku
granicy 1 Kompania Kadrowa, której żołnierze pod Michałowicami wkroczyli na ziemie
zaboru rosyjskiego.

Piłsudski oficjalnie twierdził, że zmierza do

połączenia zaborów austriackiego
i rosyjskiego we wspólny organizm związany
z Austrią. Jednak wydając rozkaz wymarszu,
liczył, że na widok polskiego wojska
mieszkańcy Kongresówki chwycą za broń, on
zaś szybko zajmie Warszawę. Tymczasem
Rosjanie nie opuścili miasta, a oddziały
Pułkownik Józef Piłsudski (po środku) ze swoim kompanii witano wręcz wrogo. Po stoczeniu
sztabem przed Pałacem Gubernialnym w Kielcach, kilku potyczek i przejściowym zajęciu przez
1914 rok. Oddział 6 sierpnia 1914 roku wyruszył polskie oddziały Kielc, wycofały się one więc
z Krakowa w kierunku Kielc, dotarł tam 12 sierpnia. do Galicji. Austriacy w tej sytuacji zażądali
Tego samego dnia doszło do pierwszych strać rozwiązania polskich formacji lub włączenia
z wojskami carskimi. W co są uzbrojeni żołnierze
ich do austriackiego wojska.
widoczni na zdjęciu?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
W połowie sierpnia 1914 r. powstał
w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy pod
wodzą Juliusza Leo. Miał być - co zaakceptowali Austriacy - najwyższą instancją wojskową
i polityczną zbrojnych sił polskich. Kierownictwo departamentu wojskowego objęli
Władysław Sikorski i Aleksander Skarbek. W skład komitetu weszli przedstawiciele partii
politycznych z Galicji oraz Królestwa Polskiego. Ogłosili, że wszystkie polskie formacje
zbrojne będą odtąd występować jako Legiony Polskie pod austriackim zwierzchnictwem
wojskowym. Józef Piłsudski musiał się temu podporządkować.

Z kolei w Królestwie Polskim w listopadzie 1914 r. ukształtował się ośrodek polityczny pod
nazwą Komitet Narodowy Polski z Romanem Dmowskim na czele. W odezwie ogłosił, że
„klęska Niemiec to nasze zwycięstwo”. Za cel naczelny wojny uznał zjednoczenie Polski pod
berłem monarchy rosyjskiego i zabiegał o utworzenie oddziałów polskich u boku armii
rosyjskiej. Zabiegi Polaków z Kongresówki, by uzyskać od władz rosyjskich jakiekolwiek
stanowisko w sprawie polskiej, nie przynosiły efektów, dopóki Rosjanie odnosili sukcesy na
froncie. Dmowski dość wcześnie nawiązał więc kontakty z działaczami polonijnymi na
Zachodzie, a zwłaszcza z Ignacym Paderewskim, Janem Smulskim i Gabrielem
Narutowiczem, którzy stali na czele akcji pomocowych oraz zabiegali w Paryżu
i Waszyngtonie o odbudowę państwa polskiego.

Legiony ruszają w pole

W toczącej się wojnie słabo wyposażone i źle uzbrojone Legiony Polskie walczyły w składzie
trzech pułków. Piłsudski stał na czele 1. Pułku. Już we wrześniu 1914 roku główne siły
Legionów posłano na Węgry, następnie walczyły w Karpatach Wschodnich, w bitwach pod
Rafajłową i Nadwórną. Po wkroczeniu na Pokucie, w wyczerpującej bitwie pod
Mołotkowem poległo 300. legionistów, a ponad 800. odniosło rany.

Bataliony dowodzone przez Piłsudskiego brały udział w krwawych bitwach pod Anielinem
i Laskami, gdzie wybitną rolę odegrał Edward Rydz‐Śmigły, ale w związku z załamaniem się
ofensywy na kierunku warszawskim, musiały wycofać się na Podhale. W tym momencie 1
Pułk został przekształcony w I Brygadę Legionów Polskich.

Na przełomie listopada i grudnia 1914 roku, I Brygada - w ramach kontrofensywy

austriackiej - stoczyła ciężkie boje pod Limanową, Chyżówkami i Marcinkowicami,
wszędzie korzystając z pomocy górali. Przed samym Bożym Narodzeniem I Brygada walczyła
pod Łowczówkiem, ale na początku 1915 roku została zluzowana i odeszła na odpoczynek, II
Brygada walczyła jeszcze w górach, przełamując front rosyjski pod Kirlibabą.

Żołnierze I kompanii I pułku I Brygady Legionów Polskich w okopach koło Sobowic (dzisiejsze województwo
świętokrzyskie). W czasie I wojny światowej tysiące żołnierzy tkwiło przez wiele tygodni, a nawet miesięcy
w okopach rozsianych po całej Europie. Jak nazywa się typ wojny, podczas której obie walczące strony zajmują
silnie umocnione pozycje?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Piłsudski rozwijał też utworzoną jesienią 1914 r. Polską Organizację Wojskową. Miała podjąć
walkę w chwili, gdy zapadną decyzje dotyczące niepodległości Polski. Była ona ściśle
zakonspirowana, skierowana głównie przeciw Rosji. Dzieliła się na Służbę Czynną
i Rezerwę. Szkoliła oficerów i podoficerów dla przyszłego Wojska Polskiego.

Akt 5 listopada
Na początku sierpnia 1915 r., tuż przed opuszczeniem przez Rosjan Warszawy, Mikołaj II
polecił opracować ustawę dającą Polakom po wojnie prawo do swobód kulturalnych,
gospodarczych i  narodowych, w ramach autonomii pod berłem Romanowów. Plany te
zakładały autonomię pod panowaniem Rosji także ziem zaboru austriackiego oraz
niemieckiego, a nawet... przyłączenie Górnego Śląska. Jednak zapowiadane swobody były
znacznie mniejsze od tych, które Polacy już mieli w Galicji pod panowaniem Austro‐Węgier.
Według wersji autonomii przedstawionej ambasadorowi Francji, rząd polski miał składać się
z przedstawiciela cara w randze wicekróla, z rady ministrów oraz dwuizbowego
parlamentu. Administrowałby Polską, ale cła, polityka zagraniczna, wojsko, finanse, sieć
kolejowa pozostałyby pod bezpośrednią władzą Imperium Rosyjskiego.

Opublikowanie carskiego planu spowodowało gwałtowne załamanie się zwolenników

orientacji prorosyjskiej (tzw. pasywistów). Roman Dmowski natychmiast wyjechał z Rosji do
Szwajcarii, gdzie w Lozannie działała Agencja Polska, która chciała zainteresować sprawami
polskimi władze francuskie. Jednak Dmowski zostawił sobie furtkę w postaci utrzymywanej
nadal w Petersburgu placówki Komitetu Narodowego Polskiego.

Na rzecz sprawy polskiej nieustannie

lobbowali na Zachodzie luminarze polskiej
kultury. Ignacy Paderewski zbierał pieniądze
na ofiary wojny na ziemiach polskich
i namawiał polityków państw zachodnich do
poparcia idei niepodległości Polski. Między
innymi w wyniku jego zabiegów Woodrow
Wilson, prezydent Stanów Zjednoczonych,
które w kwietniu 1917 r. przystąpiły do wojny,
zaczął sprzyjać Polakom. Postulat
niepodległości Polski uznali wkrótce i inni
przywódcy państw ententy. We Francji
z ochotników wywodzących się głównie ze
środowisk polonijnych sformowano Armię
Polską.
Woodrow Wilson (1856 – 1924), dwudziesty ósmy
Wojna trwała i widać było, że nie można prezydent Stanów Zjednoczonych, funkcję tę pełnił
w latach 1913–1921. W czasie trwania pierwszej
spodziewać się szybkich militarnych
kadencji Wilsona w Europie wybuchła I wojna
rozstrzygnięć. Strony stawiały na
światowa. W grudniu 1914 roku prezydent USA
wycieńczenie przeciwnika, któremu na ogłosił deklarację neutralności. Stany Zjednoczone
skutek zadawanych strat miało zabraknąć wypowiedziały wojnę Niemcom dopiero w kwietniu
żołnierzy i broni. Polacy walczyli w armiach 1917 roku, w czasie trwania II kadencji Wilsona.
wszystkich zaborców. W 1916 r. Niemcy W styczniu 1918 roku w orędziu do Kongresu
oszacowali, że z ziem polskich można wcielić prezydent USA przedstawił program pokojowy,
nazwany czternastoma punktami Wilsona.
do armii jeszcze co najmniej milion żołnierzy.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Główny kwatermistrz armii niemieckiej
postulował: „Stwórzmy Wielkie Księstwo
Polskie z Warszawy i Lubelskiego, a zaraz potem polską armię pod dowództwem
niemieckim”.

Ostatecznie w 1916 r. ogłoszono tzw. akt 5 listopada – proklamację dwóch cesarzy mówiącą
o „powstaniu samodzielnego państwa z ziem panowaniu rosyjskiemu wydartych z 
dziedziczną monarchią i ustrojem konstytucyjnym”**. O granicach, własnej armii, polityce
zagranicznej w proklamacji nie wspomniano. Polacy w  większości akt cesarzy zignorowali.

Mimo to już 9 listopada ogłoszono zaciąg do armii nazwanej Polnische Wehrmacht, która
miała być „tymczasowo” włączona do armii niemieckiej. Na początku grudnia 1916 r.
utworzono Tymczasową Radę Stanu składającą się z 25 reprezentantów wszystkich ziem i 
wszystkich kół zawodowych oraz po trzech komisarzy ze strony rządów cesarskich. Na
czele Rady stanął Wacław Niemojewski, ziemianin z kaliskiego.

Akt 5 listopada zaszokował państwa ententy. Jako pierwszy głos zabrał car Mikołaj, który 25
grudnia 1916 r. w rozkazie dla wojska uznał, że ważnym celem wojny jest utworzenie: „Polski
wolnej, złożonej z wszystkich trzech części, dotąd rozdzielonych, z własnymi izbami
ustawodawczymi i wojskiem”.

*Źródło: H. Zieliński, „Historia Polski 1914‐1939”, Wrocław, 1982, s. 24.

**Źródło: „Akt 5 listopada – przełom w czasie wielkiej wojny,” tekst dostępny: ipn.gov.pl [22.02.2022]

Kryzys przysięgowy
Ostatecznie frontowe sukcesy państw centralnych i rewolucja lutowa w Rosji spowodowały
utwardzenie stanowiska Niemców i Austriaków wobec wojsk polskich.

Austriacy i Niemcy zażądali od legionistów natychmiastowego złożenia przysięgi na

wierność. Józef Piłsudski wykorzystał to, by pozbyć się opinii polityka uzależnionego od
Austrii. Zerwał kontakty z Tymczasową Radą Stanu, odmówił złożenia przysięgi
i zaapelował o to samo do Legionów. Władze zareagowały represjami. Odmawiających
przysięgi legionistów wcielano do armii austriackiej i wysyłano na front włoski albo
osadzano w obozach internowania w Beniaminowie i Szczypiornie. Samego Piłsudskiego
aresztowano w nocy z 21 na 22 lipca 1917 roku i wywieziono do twierdzy w Magdeburgu.

W proteście przeciwko takiemu postępowaniu zaborców Tymczasowa Rada Stanu

dokonała samorozwiązania. By załagodzić konflikt niemieckie władze okupacyjne oddały
Polakom nadzór nad sądownictwem, a jesienią 1917 r. utworzono trzyosobową Radę
Regencyjną.

Deklaracje rosyjskie i orędzie Wilsona

W ciągu trzech lat wojny dwa miliony rosyjskich żołnierzy zginęło lub dostało się do
niewoli. Armia austriacka i niemiecka straciła około miliona ludzi. W 1917 r. rosyjski korpus
oficerski był już całkowicie zniechęcony brakiem jakichkolwiek sukcesów. Powtarzające się
w ciągu trzech lat katastrofalne klęski doprowadziły do zaniku patriotyzmu wśród
rosyjskich żołnierzy. W marcu 1917 r. dochodziło do otwartych buntów, frontowe oddziały 
zaczęły odmawiać wykonywania rozkazów.

Rewolucja lutowa w Rosji przyczyniła się do zmiany stanowiska tego dotychczasowego

zaborcy w stosunku do sprawy polskiej. Najpierw głos zabrała Piotrogrodzka Rada
Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, uznając prawo Polski do niepodległości:

Audiobook można wysłuchać pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/P1D5jAXTw

Orędzie Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich do narodu

polskiego - 27 marca 1917 r.

Do Narodu Polskiego.

Reżym carski, który w ciągu półtora wieku zdławił zarówno naród polski, jak i rosyjski,
został obalony wspólnymi siłami proletariatu i wojska.

Zawiadamiając naród polski o tym zwycięstwie wolności nad ogólnorosyjskim

żandarmem, Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich oświadcza, że
demokracja Rosji stoi na stanowisku uznania narodowo‐politycznego samookreślenia
narodów, i oznajmia, że Polska ma prawo do całkowitej niepodległości pod względem
państwowo‐międzynarodowym.

Przesyłamy narodowi polskiemu swe braterskie pozdrowienia i życzymy mu

powodzenia w oczekującej go walce o wprowadzenie w niepodległej Polsce
demokratycznego republikańskiego ustroju.

Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich.

Dwa dni później głos w polskiej sprawie zabrali też przedstawiciele oficjalnego Rządu
Tymczasowego, zapowiadając powstanie niepodległej Polski, ale związanej z Rosją:

Audiobook można wysłuchać pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/P1D5jAXTw

Odezwa rosyjskiego Rządu Tymczasowego do Polaków - 29 marca 1917 r.

 (...) Bracia Polacy!

I dla Was wybiła godzina wielkiego rozstrzygnięcia. Wolna Rosja wzywa Was do swych
szeregów do walki o wolność narodu. Naród rosyjski, który zrzucił jarzmo przyznaje i
braterskiemu narodowi polskiemu pełne prawo stanowienia o swym losie z własnej
woli. Wiemy umowom ze sprzymierzonymi, wiemy całemu planowi walki przeciw
zaczepnemu germanizmowi, Rząd Tymczasowy współdziała w tworzeniu
niepodległego państwa polskiego, złożonego z tych wszystkich obszarów, których
ludność jest w większości polska, w zamian za rękojmię pokoju w przyszłej
przebudowanej Europie. Połączone z Rosją za pomocą wolnej unii militarnej państwo
polskie tworzyć będzie mocny wał przeciw naciskowi mocarstw centralnych na narody
słowiańskie. (...) Rosyjskie zgromadzenie konstytucyjne będzie miało na celu ostateczne
zatwierdzenie tej unii braterskiej. Udzieli ona ponadto zgody na zmiany terytorialne
państwa rosyjskiego, które będą niezbędne do utworzenia Polski wolnej we wszystkich
dotychczas rozdzielonych jeszcze częściach. (...)

W dniu 7 listopada 1917 r. bolszewicy dokonali

przewrotu w Rosji. Głosili hasła
samostanowienia narodów, anulowali
również traktaty rozbiorowe.  Inne kraje
musiały na to odpowiedzieć.

W lutym 1918 r. państwa centralne zawarły

niekorzystny z polskiej perspektywy pokój
brzeski z Ukraińską Republiką Ludową.
Traktatem brzeskim Rosja faktycznie
zakończyła swój udział w wojnie.
Rozczarowani Polacy (tzw. aktywiści)
ostatecznie zerwali z państwami centralnymi
i nadzieje na odbudowę Polski zaczęli
powszechnie wiązać z ententą.
Car Mikołaj II Romanow (1868-1918), portret
autorstwa Borysa Kustodijewa, 1915 rok. Mikołaj II
W dniu 8 stycznia 1918 r. prezydent Stanów
był ostatnim cesarzem rosyjskim. W marcu 1917 r.,
Zjednoczonych Woodrow Wilson, wygłosił
w wyniku rewolucji lutowej, został zmuszony do
przemówienie w Kongresie, zawierając abdykacji. Zrobił to w imieniu swoim i syna Aleksego
w czternastu punktach warunki zakończenia na rzecz swojego brata, wielkiego księcia Michaiła,
wojny. W punkcie trzynastym znalazło się który jednak tronu nie przyjął. Wyjaśnij, dlaczego na
ważne dla sprawy polskiej stwierdzenie:  obrazie car został przedstawiony w mundurze.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
„Należy utworzyć niezależne państwo
polskie, które będzie zajmować terytoria
zamieszkane przez niezaprzeczalnie polską ludność i któremu należy zapewnić bezpieczny
i swobodny dostęp do morza”, co w Polsce przyjęto z entuzjazmem.

***Źródło: artykuł Czternaście punktów Wilsona, tekst dostępny: pl.wikipedia.org [22.02.2022]

Początki polskiej administracji

Rada Regencyjna w ostatnich miesiącach swego istnienia pokazała, że jest rzeczywiście
polskim rządem tymczasowym. W październiku wprowadziła nową formułę przysięgi
wojskowej, ogłosiła zaciąg do armii polskiej, a 2 listopada przyjęła pierwsze przysięgi
oddziałów Polskich Sił Zbrojnych.

Dorobek Rady Regencyjnej był znaczący dla kształtowania się struktur przyszłego państwa.
Rozwinięto i umocniono polskie szkolnictwo, służbę zdrowia, sądownictwo oraz
administrację państwową. Wydano szereg ustaw i norm prawnych, które wykorzystano
potem w II RP. Ustanowiono sieć placówek dyplomatycznych w krajach związanych
z blokiem państw centralnych oraz w krajach neutralnych. Regenci rozwinęli patronat nad
Polską Siłą Zbrojną (od 12 października nazwaną Wojskiem Polskim), utworzyli Sztab
Generalny, Ministerstwo Spraw Wojskowych i szkoły wojskowe. W okresie działania Rady
Regencyjnej opracowano wiele regulaminów wojskowych oraz szereg aktów prawnych
normujących funkcjonowanie wojska, na czele z Tymczasową Ustawę o Powszechnym
Obowiązku Służby Wojskowej. Prace te wykonano bez wiedzy Piłsudskiego a  czasem
wbrew jego woli. To wszystko przygotowywało grunt pod powstanie niepodległego
państwa.

Józef Piłsudski, powszechnie uważany za przywódcę obozu niepodległościowego, cieszył

się poparciem legionistów i POW. Pobyt w więzieniu magdeburskim tylko umocnił jego
pozycję. Gdy 7 listopada 1918 r. zaczęły się zamieszki w Berlinie poparte przez oddziały
marynarki wojennej, przed Niemcami stanęło widmo puczu, któremu, jak się obawiano,
przyjdą z pomocą rosyjscy bolszewicy. Zagrodzenie im drogi przez utworzenie państwa
polskiego wydawało się sposobem powstrzymania parcia rewolucji na zachód. Już 8
listopada 1918 r. Piłsudski wraz z Sosnkowskim zostali uwolnieni i 10 listopada, pociągiem
specjalnym z Berlina, dotarli do Warszawy. Na dworcu oczekiwał ich regent Lubomirski.

Powstanie rządu polskiego

W nocy z 6 na 7 listopada 1918 r. powstał
historycznie pierwszy Tymczasowy Rząd
Republiki Polskiej w Lublinie z Ignacym
Daszyńskim na czele. Był to rząd lewicowy,
socjalistyczny, a w jego skład weszli politycy
związani z Piłsudskim, jak Wacław
Sieroszewski i Edward Rydz‐Śmigły.
W Warszawie ujawniła się POW, która
wspólnie z dowborczykami i młodzieżą
akademicką rozbrajała Niemców.

Józef Piłsudski chciał początkowo jechać do

Lublina i  włączyć się w prace rządu, ale
przekonany przez regenta Lubomirskiego, że
rząd należy tworzyć w Warszawie, wysłał
telegram do Daszyńskiego i Rydza‐Śmigłego
z wezwaniem do stawienia się w stolicy.

W dniu 11 listopada Rada Regencyjna

przekazała Piłsudskiemu naczelne
dowództwo nad siłami zbrojnymi, a 14
listopada przejął on władzę cywilną. Rada
Regencyjna uległa rozwiązaniu. Oznaczało to
odzyskanie niepodległości po 123 latach
zaborów. Na konferencji pokojowej w Wersalu
zdecydowano natomiast o granicach nowego
państwa. Polskę reprezentowali tam Roman
Dmowski i  Ignacy Jan Paderewski.
Afisz proklamujący powstanie Rządu Ludowego.
Oświadczenia rozklejono w nocy z 6 na 7 listopada
1918 roku, m.in. w Lublinie. Wyjaśnij, dlaczego rządy
Rady Regencyjnej określone zostały jako reakcyjne
i ugodowe.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Najważniejsze postacie
 1

domena publiczna, Wikimedia Commons

Roman Dmowski (1864-1939) współzałożyciel

i lider ruchu narodowo-demokratycznego
(endecji), poseł do II i III Dumy Państwowej (izby
niższej parlamentu) Imperium Rosyjskiego.
Inaczej niż Józef Piłsudski, który dążył do
wywołania kolejnego powstania w Polsce,
Dmowski uważał, że najpierw trzeba odzyskać
autonomię utraconą w wyniku klęsk
poprzednich powstań, z pomocą Rosji
zjednoczyć ziemie zaboru austriackiego
i pruskiego, a potem stopniowo uniezależniać
się od Rosji.
2

domena publiczna, Wikimedia Commons

Woodrow Wilson (1856-1924) prezydent

Stanów Zjednoczonych w latach 1913---1921,
w historii Polski zapisał się szczególnie jako
autor trzynastego punktu orędzia wygłoszonego
przed Kongresem USA 8 stycznia 1918 r.,
w którym postulował nie tylko powołanie do
życia niepodległej Polski, ale i to, że powinna
ona mieć swobodny i bezpieczny dostęp do
morza.
 3

domena publiczna, Wikimedia Commons

Józef Piłsudski (1867-1935) były zesłaniec

syberyjski (za udział w przygotowaniach do
zamachu na cara), przywódca Polskiej Par i
Socjalistycznej (PPS) i szef jej organizacji
bojowej działającej w konspiracji w zaborze
rosyjskim. W 1908 r. we Lwowie założył tajny
Związek Walki Czynnej (ZWC) przygotowujący
kadry wojskowe do przyszłego powstania. Do
ZWC należał w tym czasie m.in. Władysław
Sikorski, późniejszy generał i dwukrotny premier
RP. Z inicjatywy ZWC utworzono m.in. legalnie
działające w Galicji organizacje paramilitarne
Związek Strzelecki (ZS) i "Strzelec", których
członkowie weszli w skład 1 Pułku Legionów,
a potem I Brygady Legionów. W sierpniu 1914 r.
Piłsudski liczył, że wkroczenie legionistów do
Królestwa Polskiego wywoła tam powstanie.
Pozwoliłoby to mu wystąpić wobec państw
centralnych jako gospodarz i reprezentant tych
ziem. Gdy plan się nie powiódł, polecił
legionistom złożyć przysięgę na wierność
cesarzowi Austro-Węgier (wrzesień 1914 r.),
uznając, że najważniejsze na tym etapie jest
przetrwanie polskich oddziałów wojskowych.
Najważniejsze wydarzenia

Słownik
aktywiści

zwolennicy współpracy z państwami centralnymi; w ostatnich latach wojny aktywiści

stopniowo dążyli do zaniechania współpracy z Austrią

bolszewicy

(ros. большевики; od ros. большинство (bolszynstwo) – większość) do 1903 r. frakcja

Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji; domagali się radykalnej zmiany, obalenia
dotychczasowego systemu na drodze rewolucji, ich przywódcą był Włodzimierz Lenin,
przejęli władzę w Rosji w październiku 1917 r.

ententa

(z franc. entente – porozumienie, sojusz) sojusz pomiędzy Wielką Brytanią, Francją

i Rosją; do jego powstania dochodziło stopniowo, a był odpowiedzią na zawarte w 1882 r.
trójprzymierze

konferencja w Wersalu

konferencja międzypaństwowa zakończona podpisaniem traktatu wersalskiego 28

czerwca 1919 r. (wszedł w życie 10 stycznia 1920  roku); był to główny traktat pokojowy
kończący I wojnę światową, zawarty pomiędzy zwycięskimi państwami ententy
i przegranymi Niemcami

Kongresówka

potoczne określenie Królestwa Polskiego utworzonego w 1815 r. decyzją kongresu

wiedeńskiego i połączonego unią personalną z Rosją

Narodowa Demokracja

ruch polityczny o ideologii nacjonalistycznej, działający w trzech zaborach od końca XIX

w., którego bazę stanowiła utworzona w 1893 r. z inicjatywy Romana Dmowskiego tajna
organizacja – Liga Narodowa. Program endecji zakładał m.in. rozbudzenie i wzmocnienie
wśród Polaków świadomości narodowej, pragmatyzm i wykorzystanie istniejących
możliwości prawnych do stworzenia w państwach zaborczych powszechnej organizacji
skupiającej Polaków.
 pasywiści

politycy o orientacji prorosyjskiej, którzy zajmowali bierną postawę wobec prób

wciągnięcia ich do współpracy z okupacyjnymi władzami niemieckimi i austriackimi; po
rewolucji lutowej 1917 r. w Rosji w większości zmienili orientację polityczną, opowiadając
się po stronie mocarstw zachodnioeuropejskich

Polska Organizacja Wojskowa (POW)

organizacja militarna powstała w Warszawie w 1914 roku jako Polski Związek Wojskowy
(PZW) z połączenia kilku grup bojowców działających już w okresie przedwojennym.
Początkowo miała przygotować kraj do antyrosyjskiego powstania, a następnie do
ewentualnej walki z pozostałymi zaborcami

Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich

instytucja polityczna powstała na terenie Rosji w wyniku rewolucji lutowej w 1917 r.,
dzieliła władzę z Rządem Tymczasowym

Rada Regencyjna

(łac. rego - rządzę, kieruję) organ rządowy zastępujący w Królestwie Polskim króla lub
regenta, objął urząd 27 października 1917 r.; Rada powołana została aktami niemieckich
i austro‐węgierskich władz okupacyjnych

Rząd Tymczasowy

instytucja polityczna powstała na terenie Rosji w wyniku rewolucji lutowej w 1917 r.

i obalenia caratu

Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej

pierwszy polski rząd utworzony w Lublinie w nocy z 6 na 7 listopada 1918 r., w którym
uczestniczyli przedstawiciele lewicy niepodległościowej (m.in. Polskiej Partii
Socjalistycznej i Polskiego Stronnictwa Ludowego) oraz współpracownicy Józefa
Piłsudskiego; pierwszym premierem był Ignacy Daszyński, a po jego dymisji Jędrzej
Moraczewski; ustąpił w styczniu 1919 r.

Słowa kluczowe
Józef Piłsudski, Rada Regencyjna, Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych
i Żołnierskich, Roman Dmowski, okupacja, I wojna światowa, Legiony Polskie, kryzys
przysięgowy, odzyskanie niepodległości, Ignacy Paderewski, orędzie Wilsona

Bibliografia
Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla
nauczycieli historii, studentów i uczniów, M. Sobańska‐Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa
1998.

H. Zieliński, Historia Polski 1914‐1939, Wrocław, 1982.

Sprawa polska podczas Wielkiej Wojny 1914‐1919, W. Rojek i A. Kastory, Kraków 2016.
Gra interaktywna

Polecenie 1

Zagraj w grę interaktywną i sprawdź swoją wiedzę. Następnie wykonaj poniższe zadania.

Test

Sprawdź swoją
wiedzę
Poziom Limit czasu: Twój ostatni

4 min
trudności: wynik:

łatwy -
Uruchom

Polecenie 2

Wyjaśnij treść 13. punktu orędzia prezydenta USA Woodrowa Wilsona.

Twoja odpowiedź
Polecenie 3

Wyjaśnij, na czym polegał tak zwany „kryzys przysięgowy.”

Twoja odpowiedź
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Ułóż chronologicznie wydarzenia procesu odzyskiwania przez Polskę niepodległości w okresie

I wojny światowej. Najwcześniejsze wydarzenie umieść u góry.

Kryzys przysięgowy. 

Powołanie Armii Polskiej we Francji. 

Ogłoszenie Aktu 5 listopada. 

Wygłoszenie orędzia przez prezydenta USA Thomasa Woodrow Wilsona. 

Legiony Polskie Józefa Piłsudskiego wchodzą do Królestwa Polskiego. 

Utworzenie Rady Regencyjnej w Warszawie. 

Ćwiczenie 2 輸

Każdemu działaniu poprawnie przyporządkuj postać. Wybierz ją spośród oznaczonych literami

A–D. W każdym wierszu tabeli zaznacz właściwą literę.

A. Wojciech Korfanty
B. Wincenty Witos
C. Roman Dmowski
D. Józef Piłsudski

Działanie:
Utworzenie Błękitnej
A  B  C  D 
Armii

Kryzys przysięgowy A  B  C  D 
Utworzenie Polskiej
A  B  C  D 
Komisji Likwidacyjnej
Ćwiczenie 3 醙

Zapoznaj się z ilustracją i wykonaj polecenia.

Rysunek satyryczny „Piąty listopada 1916 roku”.

Źródło: wikimedia.org, domena publiczna.

Rozstrzygnij czy treść rysunku oddaje nastroje i prawdziwe intencje Polaków, czy wystawców
aktu 5 listopada. Odpowiedź uzasadnij.

 oddaje intencje wystawców aktu 5 listopada.

 Oddaje intencje Polaków.

Twoje uzasadnienie
Ćwiczenie 4 輸

Zaznacz, które z podanych stwierdzeń jest prawdziwe, a które fałszywe.

Stwierdzenie P F
Rada Regencyjna została powołana na mocy decyzji
 
Rosyjskiego Rządu Tymczasowego z 1917 r.

Członkami Rady Regencyjnej byli obywatele niemieccy.  

Siedzibą Komitetu Narodowego Polskiego była Warszawa.  

Ćwiczenie 5 醙

Zapoznaj się z tekstem źródłowym i wykonaj polecenia.

“
Programem naszym jest program, który zapewni światu pokój; program
ten – jedynie możliwy jest następujący:

1. Jawne traktaty pokojowe, jawnie zawarte, po których nie będzie już

żadnych tajnych porozumień międzynarodowych, dyplomacja zaś będzie
działała zawsze szczerze i jawnie.

[…]

13. Należy stworzyć niezawisłe państwo polskie […], któremu należy

zapewnić swobodny
i bezpieczny dostęp do morza […]

[w:] Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami matodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i
uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard, Warszawa 1998, s. 43–44.

Dokończ zdanie – uzupełnij lukę.

Zacytowany w źródle tekst został wygłoszony przez .

Ćwiczenie 6 醙

Zapoznaj się z tekstem źródłowym i wykonaj polecenia.

“
Legiony to - żołnierska nuta,
Legiony to - ofiarny stos,
Legiony to - żołnierska buta,
Legiony to - straceńców los.

My, Pierwsza Brygada,

Strzelecka gromada,
Na stos rzuciliśmy swój życia los,
Na stos, na stos.

Rozstrzygnij, czy formacja polska, do której odnosi się zacytowany fragment pieśni, powstała
z inspiracji polityka mającego orientację prorosyjską czy proaustriacką.

 orientacja proaustriacka

 orientacja prorosyjska

Odpowiedź uzasadnij, odwołując się do treści źródła oraz własnej wiedzy.

Ćwiczenie 7 難

Zapoznaj się z tekstem źródłowym i wykonaj polecenia.

“
Rozdzielił nas, mój bracie,

zły los i trzyma straż –

w dwóch wrogich sobie szańcach

patrzymy śmierci w twarz.

W okopach pełnych jęku,

wsłuchani w armat huk,

stoimy na wprost siebie –

ja – wróg twój, ty – mój wróg!

Źródło: bibliotekapiosenki.pl, utwór "Ta co nie zginęła"

Wyjaśnij, do jakiej sytuacji Polaków w czasie I wojny światowej nawiązuje zacytowany

fragment pieśni.
Ćwiczenie 8 難

Oceń wysiłek zbrojny Polaków w czasie I wojny światowej. Ocenę uzasadnij argumentami.

Twoja odpowiedź
Dla nauczyciela

Autor: Martyna Wojtowicz

Przedmiot: Historia

Temat: Sprawa polska w czasie I wojny światowej - podsumowanie.

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Zakres podstawowy
XXXVIII. Sprawa polska w przededniu i podczas I wojny światowej. Uczeń:
1) omawia stosunek państw zaborczych do sprawy polskiej w przededniu i po wybuchu wojny;
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
XXXVII. I wojna światowa. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego,
a ponadto:
2) omawia strategiczne koncepcje prowadzenia wojny i ich realizację;
3) przedstawia przebieg działań wojennych na najważniejszych frontach, dostrzegając zależności
między nimi;
XXXVIII. Sprawa polska w przededniu i podczas I wojny światowej. Uczeń: spełnia wymagania
określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:
3) charakteryzuje przykłady politycznych działań państwowotwórczych i wymienia ich liderów;
5) opisuje tragizm losów Polaków wcielonych do armii zaborczych.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

charakteryzuje przyczyny zainteresowania państw zaborczych sprawą polską w czasie

I wojny światowej;
 analizuje decyzje, jakie podjęły państwa europejskie w stosunku do Polaków;
weryfikuje swój stan wiedzy dotyczący sprawy polskiej w czasie Wielkiej Wojny
1914‐1918, wykonując zestaw ćwiczeń.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm;
lekcja odwrócona.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

analiza materiału źródłowego (porównawcza);
dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

Nauczyciel poleca uczniom, aby powtórzyli najważniejsze wiadomości dotyczące sprawy

polskiej podczas I wojny światowej. Mogą wykorzystać do tego e‐materiał (bez gry
interaktywnej i zestawu ćwiczeń). W tym celu loguje się na platformie i udostępnia
uczniom e‐materiał „Sprawa polska w czasie I wojny światowej - podsumowanie”.

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla temat zajęć i poleca, by na jego podstawie uczniowie

sformułowali cele lekcji.
2. Raport z przygotowań. Zalogowany na platformie nauczyciel przy użyciu raportu
kontroluje przygotowanie uczniów do lekcji: weryfikuje, którzy uczniowie zapoznali się
z udostępnionym e‐materiałem. Nauczyciel poleca, by uczniowie w parach opracowali
mapy myśli związane z tematem. Wybrana osoba z danej pary przedstawia
 przygotowane propozycje, a ochotnik zapisuje je na tablicy. Pozostali uczniowie się do
nich odnoszą, uzupełniając je o swoje propozycje.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel prosi uczniów, by wykonali indywidualnie sześć pierwszych ćwiczeń

z sekcji „Sprawdź się” celem przypomnienia sobie faktów dotyczących sprawy polskiej
w czasie I wojny światowej. Weryfikuje wspólnie z uczniami poprawność odpowiedzi
i udziela informacji zwrotnej.
2. Następnie dzieli uczniów na dwie, trzy lub cztery grupy i zapowiada, że zagrają w grę
interaktywną sprawdzającą ich wiedzę. Będzie to quiz na wzór Milionerów, ale
z ograniczeniem czasu na udzielenie odpowiedzi. Prosi, aby grupy wyłoniły liderów,
którzy będą odpowiadali na pytania. Pozostałe osoby odgrywają rolę publiczności, która
może udzielać podpowiedzi. Zwycięża ta grupa, która najszybciej odpowie poprawnie
na wszystkie pytania.
3. Uczniowie grają w grę interaktywną. Grupy rywalizują ze sobą i ta, która najszybciej
rozwiąże quiz, jest nagradzana, np. oceną za aktywność.
4. Podsumowując quiz, nauczyciel odwołuje się do wiedzy uczniów i pyta: Które z pytań
sprawiło wam największą trudność?

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel ponownie wyświetla na tablicy temat lekcji zawarty w sekcji

„Wprowadzenie”. Prosi uczniów o podsumowanie zajęć, a także samoocenę dotyczącą
współpracy w zespole oraz wykonanego zadania. Ocenia pracę grup uczniowskich.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia interaktywne nr 7 i 8. Przygotuj uzasadnienia poprawnych

odpowiedzi.
2. Wykonaj polecenie nr 3 z sekcji „Gra interaktywna”.

Materiały pomocnicze:

Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla

nauczycieli historii, studentów i uczniów, M. Sobańska‐Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa
1998.

H. Zieliński, Historia Polski 1914‐1939, Wrocław, 1982.

Sprawa polska podczas Wielkiej Wojny 1914‐1919, W. Rojek i A. Kastory, Kraków 2016.

Wskazówki metodyczne:

Gra interaktywna może być wykorzystana zarówno do sprawdzenia wiedzy indywidualnej

uczniów podczas lekcji (każdy uczeń odpowiada samodzielnie), jak i do sprawdzenia
wiedzy poza lekcją, np. przy powtórce wiadomości.