Przewodniki wycieczek:

Meandrami rzeki czasu poprzez

ostrawskie zagłębie węglowe:
geośrodowisko i jego przekształcenia /
Ruchem konika szachowego przez
geologię okolic Krakowa.
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Kraków, 2023

NUMER ISBN: 978-83-965736-3-6

Dostęp do kolorowej wersji przewodników:

Ninard K., Łapcik P. (2023). Meandrami rzeki czasu poprzez ostrawskie zagłębie węglowe:
geośrodowisko i jego przekształcenia / Ruchem konika szachowego przez geologię okolic
Krakowa. Przewodniki wycieczek. Ogólnopolska studencka konferencja naukowa DNI
NAUK O ZIEMI II. Uniwersytet Jagielloński, Kraków.

© Uniwersytet Jagielloński, 2023

2
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Wycieczka przedkonferencyjna

MEANDRAMI RZEKI CZASU POPRZEZ OSTRAWSKIE ZAGŁĘBIE

WĘGLOWE: GEOŚRODOWISKO I JEGO PRZEKSZTAŁCENIA

26 września 2023

Prowadzący: Krzysztof Ninard

Uniwersytet Jagielloński, Instytut Nauk Geologicznych

Gronostajowa 3a, 30-387 Kraków

krzysztof.ninard@uj.edu.pl

Ramowy plan:
Wyjazd z Krakowa 8:00
Graniczne meandry Odry:
– spacer 3,7 km wzdłuż nieuregulowanego odcinka koryta Odry koło Chałupek; –
współcześnie aktywne żwirowe odsypy z rozmywanych osadów plejstoceńskich; –
holoceńskie aluwia w podcinanych brzegach.
Hałda Ema:
– wejście na szczyt płonącej od ponad 50 lat hałdy pogórniczej;
– wyziewy gazów i roślinność ciepłolubna;
– panorama Kotliny Ostrawskiej, a przy dobrej widzialności Beskidu Morawsko-Śląskiego i
Jeseników.
Mury śląskoostrawskiego zamku i odsłonięcie w dawnym łomie:
– najwyższa część serii paralicznej Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, profil stratotypowy
“zlepieńca zamkowego” – karbońskie piaskowce gruboziarniste interpretowane jako osady
rzeki roztokowej.
Landek:
– najdalej na wschód wysunięty narożnik masywu czeskiego, a zarazem najniższa część
sukcesji serii paralicznej i całego Górnośląskiego Zagłębia Węglowego;
–2 km spacer wzdłuż brzegu Odry ku coraz starszym warstwom piaskowców i mułowców z
pokładami węgla kamiennego, interpretowanych jako osady środowiska płytkomorskiego;
deltowego, lagunowego i równi pływowej;
– sedymentacyjny zapis cykli różnej skali - Milankovicia i pływowych;
– holoceńskie starorzecze Odry;
3
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

– kopalnia Anselm z ekspozycją maszyn górniczych;

– osada prehistorycznych łowców mamutów - pierwszych użytkowników węgla;
– nietypowo wątłej postury Landecka Wenus;
–2 km spacer zalesionym grzbietem Landeku prosto do Sněhoty, gdzie już od 1922
wstępowali po pracy górnicy. Zdravíčko!
Odjazd do Krakowa ok. 16-17.

Wstęp

Ostrawa to trzecie co do wielkości miasto Republiki Czeskiej, położone na styku

jednostek geologicznych i regionów fizycznogeograficznych: miasto rozlokowało się w
zapadlisku przedkarpackim, u północno-wschodniego wylotu Bramy Morawskiej, która w
tym miejscu rozszerza się i płynnie przechodzi w Kotlinę Ostrawską. Zachodnie dzielnice
miasta leżą na stokach Niskiego Jesioniku, najdalej na wschód położonego pasma Sudetów.
Kilka kilometrów od południowych granic Ostrawy przebiega krawędź nasunięcia
karpackiego. Intensywny rozwój przemysłu ciężkiego od połowy XIX wieku region Ostrawy,
podobnie jak okręgi rybnicki i górnośląski w Polsce, zawdzięczają bogatym złożom
karbońskiego węgla kamiennego. Pochodną tego rozwoju są też daleko idące przekształcenia
środowiska naturalnego, łącznie z powstaniem antropogenicznych form terenu, zmianą
stosunków wodnych i zanieczyszczeniem gleb, wód i powietrza. Z drugiej strony, czeska
część GZW, z przyległymi terenami Pogórza Beskidzkiego i Sudetów Wschodnich, wyróżnia
się jako obszar o znacznej georóżnorodności i walorach geoturystycznych.

4
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Mapa lokalizacyjna; graniczne meandry Odry (1); hałda Ema (2); Mury
śląskoostrawskiego zamku i odsłonięcie w dawnym łomie (3); Landek (4). Na podstawie:
www.mapy.cz

Ostrawskie (ostrawsko–karwińskie) zagłębie węglowe jest południowo-zachodnią

częścią większego, transgranicznego obszaru, jako całość określanego mianem
górnośląskiego zagłębia węglowego (GZW). Zagłębie to jest nie tylko obszarem wydobycia
węgla kamiennego, ale także jednostką geologiczną, stanowiącą basen sedymentacyjny
utworzony w waryscyjskim zapadlisku przedgórskim, na podłożu bloku górnośląskiego o
konsolidacji późnoproterozoiczno-kambryjskiej. W czasie wczesnego karbonu – przed
rozpoczęciem depozycji utworów węglonośnych, w głębokim wówczas jeszcze basenie
morskim – miała miejsce turbidytowa sedymentacja sukcesji fliszowej. Sukcesja ta
tradycyjnie nazywana jest kulmem wschodniosudeckim, który buduje masyw Niskiego
Jesioniku (Lenart, 2016), a ku wschodowi przechodzi w serię węglonośną GZW, co
odzwierciedla spłycenie basenu i stopniowe nastanie warunków płytkomorskich i lądowych.
Węglonośne skały osadowe GZW tradycyjnie określane są jako karbon produktywny
(Jureczka, Nowak, 2016).
Dolna część sukcesji GZW była deponowana w warunkach paralicznych – tj. głównie w
środowisku fluwialnym, z okresowymi ingresjami morskimi, podczas których sedymentacja
odbywała się w środowiskach strefy wybrzeża morskiego: lagun, równi pływowych, delt i
przybrzeża. W polskiej nomenklaturze ta część sukcesji określana jest jako seria paraliczna, w
czeskiej – jako formacja z Ostrawy. Po depozycji tych osadów miał miejsce okres fałdowania
i częściowej erozji, zapisany luką stratygraficzną. Górna część sukcesji GZW to skały
okruchowe i węgle powstałe w środowisku lądowym, przede wszystkim osady koryt
rzecznych, równi zalewowych i torfowisk. W polskim fragmencie GZW, w ramach tej części
sukcesji wyróżnia się górnośląską serię piaskowcową i serię mułowcową (w Czechach
odpowiada im formacja z Karwiny) oraz krakowską serię piaskowcową (Gradziński i in.,
2005).

5
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Zasięg przestrzenny górnośląskiego zagłębia węglowego i jego podstawowych wydzieleń

litostratygraficznych. Na podstawie: http://geoportal.pgi.gov.pl/zrozumiec_ziemie.

Za wyjątkiem wychodni na Landeku i w dolinie Lučiny, węglonośna sukcesja karbonu

w Kotlinie Ostrawskiej zalega pod kilku-kilkunastometrowej miąższości nadkładem osadów
czwartorzędowych. Powierzchniowe odsłonięcia karbonu produktywnego GZW są bardzo
nieliczne i coraz rzadsze (Jureczka, 2001; 2005), w związku z czym badania stratygraficzne i
sedymentologiczne oparte były głównie o profile w kopalniach i rdzenie wiertnicze. W
polskiej części GZW pozostało dostępnych zaledwie kilka większych (co najmniej kilka
metrów rozciągłości) odsłonięć karbonu produktywnego (Ruda Śląska, Łaziska, Rydłutowy,
Mikołów; Chybiorz, Kowalska, 2017). Oba ostrawskie profile serii paralicznej mają więc
kapitalne znaczenie dla badań naukowych, ale także z punktu widzenia geoturystyki i
ochrony georóżnorodności.
Sprzyjające osadnictwu i rozwojowi rolnictwa warunki naturalne Kotliny Ostrawskiej
predestynowały ten obszar do zasiedlania od czasów prehistorycznych. Obszar miał charakter
rolniczy do czasu rozpoczęcia eksploatacji złóż węgla w pierwszej połowie XIX w. Od tamtej
pory, na terenie Ostrawy i przyległych miejscowości powstawały liczne antropogeniczne
formy terenu, przede wszystkim zwałowiska (hałdy), zawodnione zapadliska pokopalniane i
osadniki. Po 1989 ma miejsce rekultywacja w kierunkach rekreacyjnym i krajobrazowym
(Mulková i in, 2016). Przykładem synergicznego współistnienia form krajobrazu
pogórniczego i naturalnych jest Landek. Hałdy, w tym udostępnioną dla ruchu turystycznego
Emę, można natomiast uznać za integralną już część krajobrazu zagłębia ostrawskiego. W
6
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

części ostrawskiej eksploatacja węgla ustała w połowie lat 90. XX wieku. W części
karwińskiej natomiast wydobycie trwa po dziś dzień, a jej krajobraz odróżnia się tego w
części ostrawskiej brakiem stożkowych hałd – w miejsce których usypywane są płaskie
zwałowiska, na bieżąco poddawane rekultywacji i zalesianiu. Na terenie Republiki Czeskiej
eksploatacja złóż węgla była prowadzona w oparciu system ścianowo–zawałowy. W efekcie
powszechnym zjawiskiem są tąpnięcia i rozwój zapadlisk. W części polskiej GZW znacznie
szerzej stosowane było mające na celu minimalizację szkód górniczych podsadzanie
wyrobisk (Santorius i in., 2007).

Okolice Ostrawy na mapie geologicznej bez osadów czwartorzędowych; numery stanowisk

odpowiadają tym na mapie lokalizacyjnej.
Literatura

Chybiorz, R., Kowalska, M. (2017). Inwentaryzacja i ocena atrakcyjności geostanowisk

województwa śląskiego. Przegląd Geologiczny, 65(6): 365–374.
Gradziński, R., Doktor, M., Kędzior, A. (2005). Sedymentacja osadów węglonośnej sukcesji
Górnośląskiego Zagłębia Węglowego: kierunki badań i aktualny stan wiedzy. Przegląd
Geologiczny, 53(9): 734–741.
Jureczka, J. (2001). Odsłonięcia powierzchniowe w koncepcji ochrony georóżnorodności
Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Przegląd Geologiczny, 49(11): 1101–1106.
Jureczka, J., Nowak, G. J. (2016). Polskie zagłębia węgla kamiennego: przegląd informacji i
badań geologicznych. Przegląd Geologiczny, 64(9): 617–630.
Lenart, J. (2016). The Nízký Jeseník — Highland with abandoned deep mines. Landscapes
and Landforms of the Czech Republic, s. 305–317.

7
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Mulková, M., Popelka, P., Popelková, R. (2016). Black land: the mining landscape of the
Ostrava-Karviná region. Landscapes and landforms of the Czech Republic, s. 319–332.
Santorius, P., Białecka, B., Grabowski, J. (2007). Środowiskowe i gospodarcze problemy
spowodowane degradacją terenów w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym. Prace Naukowe
GIG. Górnictwo i Środowisko, 1: 85–99.

Stanowisko 1 – graniczne meandry Odry

Począwszy od wczesnoholoceńskiego ocieplenia klimatu, Odra miała charakter rzeki

meandrującej na zdecydowanej większości swojego biegu – od miejsca, w którym opuszcza
Sudety Wschodnie, tracąc charakter rzeki górskiej, aż do ujścia. Czasy nowożytne, a
zwłaszcza XIX wiek, przyniosły na terenie Prus daleko idące tendencje do regulacji rzek. W
ich wyniku na znacznej długości Odra zatraciła naturalny charakter rzeki meandrującej, a
przy tym została skrócona o ok. ¼ (Born, 1948). Zachowała go tylko na nielicznych krótkich
odcinkach, m.in. na ok. siedmiokilometrowym odcinku pomiędzy Bohuminem a ujściem
Olzy, gdzie koryto zachowało niezaburzoną przez człowieka geometrię z meandrami
współczesnymi i odciętymi (starorzeczami) oraz podmokłą terasą zalewową. Do 1945
bowiem, obecna granica polskoczeska na Odrze między Chałupkami (d. Annaberg) i
Bohuminem (d. Oderberg), a ujściem Olzy, była granicą Śląska pruskiego (później Niemiec) i
Śląska austriackiego (w ramach Imperium Habsburgów/Austro-Węgier).

8
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Mapa lokalizacyjna rejonu granicznych meandrów Odry; punkt startowy (1); wieża
widokowa (2); współczesne żwirowe odsypy z redeponowanych żwirów plejstoceńskich i
holoceńskie drobnoziarniste aluwia w podcinanych klifach meandrowych (3); punkt zborny
przy przyczółku mostu im. Franciszka Józefa w Chałupkach (4). Na podstawie:
www.mapy.cz Dolina Odry w okolicy Bohumina została uznana za istotny korytarz
ekologiczny, w związku z czym utworzono tam obszar chronionego krajobrazu (rezerwat
przyrody, obszar ochrony siedliskowej Natura 2000). Nadrzeczne siedliska (łęgi z wierzbą,
topolą, olszą i jesionem; podmokłe łąki) obfitują w rzadkie gatunki bezkręgowców i żab oraz
bobry i wydry. Na kilkukilometrowym odcinku w dół od mostu im. Cesarza Franciszka
Józefa koło Chałupek, współczesna erozja denna Odry sięgnęła poniżej spągu 2-3 metrowej
miąższości warstwy mułkowych aluwiów, będących osadem holoceńskiej depozycji
pozakorytowej (Kasperek i in., 2007). Te drobnoziarniste osady można obserwować w
systematycznie podcinanych klifach rzecznych. Znaczna intensywność współczesnej erozji
wgłębnej warunkuje natomiast lokalne wcinanie się koryta Odry w źle wysortowane,
polimiktyczne żwiry wieku plejstoceńskiego, zalegające poniżej holoceńskich
drobnoziarnistych aluwiów (Riha, 1964). Otoczaki w przewadze reprezentowane są przez
karpackie piaskowce i skały krystaliczne o proweniencji eratycznej. Redepozycja tych
żwirów podczas wezbrań i ich odkładanie na współcześnie aktywnych odsypach
meandrowych i śródkorytowych sprawia, że na tym odcinku Odra zyskała (pozorny?)
charakter żwirodennej rzeki meandrującej (Zieliński, 2015). Warto jednak zwrócić uwagę, że
odkładany na odsypach żwir jest odziedziczony po osadach podłoża doliny, a w górę i w dół
od omawianego odcinka, transport i depozycja rumowiska dennego ograniczone są do frakcji
piaskowej.

9
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Graniczne meandry Odry: asymetria geometrii brzegów – wklęsłego erodowanego i

wypukłego, nadbudowywanego przez żwirowy odsyp meandrowy.

Graniczne meandry Odry: na pierwszym planie współczesny żwirowy odsyp, po drugiej

stronie koryta Odry - holoceńskie aluwialne mułki ponad plejstoceńskimi żwirami
odsłaniające się w klifie meandrowym podcinanego zakola.

Literatura

Born, A. (1948). Regulacja Odry i rozbudowa urządzeń technicznych. W: A. Grodka, M.

Kiełczewska-Zaleska, A. Zierhoffer (red.) Monografia Odry. Instytut Zachodni, Poznań:
419–453.
Kasperek, R., Rosik-Dulewska, C., Wiatkowski, M. (2007). Badania osadów dennych w
rejonie granicznych meandrów Górnej Odry. Rocznik Ochrona Środowiska, 9: 293–302.
Riha, Z. (1964). Współczesne żwiry i piaski górnego biegu Odry. Acta Geologica Polonica,
14(1): 115–130.
Zieliński, T. (2015). Sedymentologia: osady rzek i jezior. Wydawnictwo Naukowe
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 594 s.

10
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Stanowisko 2 – hałda Ema

Na obszarze samej Ostrawy znajduje się około 50 hałd - antropogenicznych form

terenu, które powstały jako miejsca składowania skał płonych oraz odpadów pohutniczych.
Usypywanie hałd w kształcie stożków o stromych ścianach było praktyką dominującą od
połowy XIX do połowy XX wieku; miało na celu ograniczenie powierzchni przez nie
zajmowanej, aby jak największe areały pozostawić pod zabudowę lub grunty orne. Później
zapanowała tendencja do usypywania niższych, bardziej rozległych hałd, jako łatwiejszych do
rekultywacji i ugaszenia w razie samozapłonu (Mulková i in., 2016; Marschalko i in., 2017).
Żarzące się wewnątrz (pot. „płonące„) hałdy są nieodłączną częścią pogórniczego krajobrazu
GZW (Kruszewski, 2010; Parafiniuk, 2012); w ciągu ostatniego stulecia co najmniej
kilkanaście hałd uległo samoistnemu zapłonowi, z czego kilka po dziś dzień wykazuje
aktywność termiczną, świadczącą o żarzącym się wewnątrz nich materiale – resztkach węgla
i uwęglinach rozproszonych w piaskowcach (Drenda i in., 2007). Emitowane w płonących
hałdach gazy negatywnie wpływają na jakość powietrza, jednak likwidacja zarzewi żaru jest
długotrwałym i kosztownym procesem. Próby ugaszenia hałdy Ema podejmowane ponad 50
lat temu, wkrótce po jej samozapłonie, nie zakończyły się całkowitym powodzeniem.

11
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Mapa lokalizacyjna rejonu hałdy Ema (1), śląskoostrawskiego zamku (2) i stratotypowego
profilu “zlepieńca zamkowego” (3). Na podstawie: www.mapy.cz

Hałda Ema wznosi się na wysokość 315 m n.p.m., co daje jej wysokość względną ok.
80 m. Od momentu usypania obniżyła się o kilkanaście metrów wskutek osiadania.
Usypywanie hałdy z piaskowców karbońskich i żużlu odbywało się od lat 20. do lat 60. XX
wieku. Już latach 60. hałda uległa samozapłonowi. Pożar części przypowierzchniowej został
opanowany w 1976, jednakże wnętrze hałdy żarzy się po dziś dzień. Temperatura we wnętrzu
dochodzi do 1500℃. W partii szczytowej hałdy znajduje się miejsce ekshalacji gazów, m.in.
pary wodnej, dwutlenku węgla, dwutlenku siarki i metanu. Na południowym stoku panuje
najwyższa temperatura, wskutek czego nie utrzymuje się na nim pokrywa śnieżna i występuje
ciepłolubna roślinność stepowa (Marschalko i in., 2017; Niemiec i in., 2017). Ema jest jedyną
w Europie środkowej płonącą hałdą, na którą można legalnie wejść. Na szczyt od strony
zachodniej prowadzi znakowany żółty szlak. Panorama ze szczytu obejmuje Kotlinę
Ostrawską, fragmenty Wyżyny Śląskiej, Bramy Morawskiej, Beskidu Śląskiego i Morawsko-
Śląskiego oraz Jesioników.

Panorama z hałdy Ema ku południowemu zachodowi.

Literatura

Drenda, J., Różański, Z., Słota, K., Wrona, P. (2007). Zagrożenie pożarowe na zwałowiskach
odpadów powęglowych. Górnictwo i Geoinżynieria, 31: 149–157.
Kruszewski, Ł. (2010). Śląskie wulkany. ACADEMIA – magazyn Polskiej Akademii Nauk,
4(24): 16–19. Marschalko, M., Zástěrová, P., Yilmaz, I., Jelínek, P., Růžička, J., Růžičková,
K., Duda, R. (2017). A case study assessing thermal activity at a significant geotourism
locality of Ema coal tailing dumps in the mining landscape of Ostrava, Czech Republic.
Quarterly Journal of Engineering Geology and Hydrogeology, 50(1): 53–59.

12
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Mulková, M., Popelka, P., Popelková, R. (2016). Black land: the mining landscape of the
Ostrava-Karviná region. Landscapes and landforms of the Czech Republic, s. 319–332.
Niemiec, D., Duraj, M., Cheng, X., Marschalko, M., Kubáč, J. (2017). Selected Black-Coal
Mine Waste Dumps in the Ostrava-Karviná Region: An Analysis of Their Potential Use.
IOP Conference Series: Earth and Environmental Science, 95(4): 042061.
Parafiniuk, J. (2012). Środowiska ekshalacji wulkanicznych i płonących hałd
węglowychmineralogiczne studium porównawcze. Biuletyn Państwowego Instytutu
Geologicznego, 452: 225–236.

Stanowisko 3 – Mury śląskoostrawskiego zamku i

odsłonięcie w dawnym łomie

Zamek w Śląskiej Ostrawie ma korzenie średniowieczne, ale jego historia była

burzliwa, a zamek sukcesywnie popadał w ruinę aż do początku obecnego stulecia, kiedy to
został gruntownie zrekonstruowany. Mury zamku zbudowane są z karbońskich piaskowców
(missisip), które wydobyte zostały w bliskim jego sąsiedztwie - w kamieniołomach na
prawym brzegu rzeki Lučiny (Klempa i in., 2022). Jedno z istotniejszych nieformalnych
wydzieleń litostratygraficznych GZW, którego stratotypowe odsłonięcie znajduje się około
350 m na wschód od zamku, nosi nazwę zlepieńca zamkowego (czes. zamecky slepenec; ang
castle conglomerate unit) – zasadną z racji lokalizacji tego klasycznego profilu. Jednostka
zlepieńca zamkowego, jako wyróżniające się na tle reszty sukcesji serii paralicznej, zwarte
ciało piaskowcowe może mieć zastosowanie jako stratygraficzny poziom korelacyjny,
rozpoznawany w czeskiej jak i polskiej części GZW (do Rybnika na NE). Określenie
“zlepieniec” obecnie nie oddaje jednak należycie wykształcenia odsłoniętej części sukcesji
osadowej; ma znaczenie w zasadzie historyczne. Zlepieńcowy interwał odsłaniał się bowiem
dawniej w dolnej, obecnie niedostępnej części kamieniołomu, a współcześnie odsłaniająca się
część sukcesji osadowej jest zdominowana przez masywne piaskowce gruboziarniste z
pojedynczymi otoczakami (Jirásek i in, 2013; 2017). Obserwuje się w nich rynnowe
warstwowania przekątne i śródławicowe powierzchnie erozyjne. Nieciągła ściana skalna o
wysokości ok. 10 m i długości 100 m ukazuje tylko wyższą część omawianego wydzielenia
litostratygraficznego, którego miąższość osiąga około 100 m. Sukcesja osadowa
interpretowana jest jako efekt depozycji w środowisku facji kanałowych piaskodennej rzeki
roztokowej (Jirásek i in., 2013).

13
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Wychodnia gruboziarnistych piaskowców fluwialnych w stratotypowym profilu “zlepieńca

zamkowego” pod śląskoostrawskim zamkiem.

Literatura

Jirásek, J., Sedláčková, L., Sivek, M., Martínek, K., Jureczka, J. (2013). Castle Conglomerate
Unit of the Upper Silesian Basin (Czech Republic and Poland): a record of the onset of
Late Mississippian C2 glaciation? Bulletin of Geosciences, 88(4): 893–914.
Jirásek, J., Petrušková, L., Sivek, M. (2017). Geotouristic attractions of the Ostrava part of
the Upper Silesian Basin: geological and environmental sites. Acta Geoturistica, 8(2): 50–
57.
Klempa, M., Mališ, J., Skupien, P., Kašing, M., Bujok, P., Kunz, A., Švec, P., Mališ, J.,
Niemiec, D., Labus, M., Labus, K., Manowska, A. (2022). Geo-mining Heritage of the
Upper Silesian Coal Basin at the Czech and Polish border - Pictorial Guide. Vysoká
Škola Báňská – Technická Univerzita Ostrava; Politechnika Śląska, 288 s.

Stanowisko 4 – Landek

Wzgórze Landek osiąga wysokość 280 m n.p.m. i jest najbardziej na wschód

położonym wzniesieniem Niskiego Jesioniku i całych Sudetów. Wschodni, podcięty przez
Odrę stok Landeku, w którym odsłania się paraliczna sukcesja osadowa karbonu
14
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

produktywnego, wyznacza zarazem granicę całego masywu czeskiego. Sukcesja Landeku

należy do niego pod względem strukturalnym, została bowiem objęta waryscyjskimi
deformacjami fałdowymi, które wygasają w młodszych warstwach serii paralicznej,
zalegających dalej ku wschodowi – w Kotlinie Ostrawskiej. Jednocześnie, jako zaliczane do
dolnej części serii paralicznej, profile
Landeku wchodzą w skład najstarszej części sukcesji osadowej górnośląskiego zagłębia
węglowego.

Mapa lokalizacyjna wzgórza Landek; szczęśliwa trzynastka punktów na trasie wycieczki

wokół Landeku: początek trasy na przystanku w Koblovie (1); piaskowcowo-mułowcowe
rytmity; (2); sukcesja średnio- do gruboławicowicowych piaskowców z pakietami
mułowców (3); bardzo gruboławicowe piaskowce (4); zapadająca stromo ku NE sukesja
osadowa z pokładem węgla (5); odrzańskie starorzecze (6); budka z piwem (7); hospůdka
(8); kopalnia Anselm (9); ekspozycja maszyn górniczych (10); osada łowców mamutów
(11); landecka wenus (12); U Sněhoty (13). Na podstawie: www.mapy.cz

Na odcinku niemal 2 km odsłania się sukcesja osadowa złożona z cienko- i średnio,

rzadziej grubo- i bardzo gruboławicowych piaskowców przewarstwianych mułowcami,
interwałami heterolitycznymi i cienkimi pokładami węgla kamiennego. Sukcesja osadowa
wykazuje znaczne zaangażowanie tektoniczne, przejawiające się zmiennością orientacji
warstwowania. Trasa wycieczki – od NE ku SW – wiedzie od warstwom młodszym ku coraz

15
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

starszym. Znaczne zróżnicowane facjalne profili odsłoniętych na Landeku odzwierciedla

częstotliwość migracji paralicznych środowisk sedymentacji, wśród których rozpoznano m.
in. środowiska laguny, równi pływowej i delty. Rytmiczność następstwa facji
odpowiadających płytszym/bardziej proksymalnym i głębszym/bardziej dystalnym
środowiskom obserwuje się w skali metrów/dziesiątek metrów. Przypisuje się je wpływowi
cykli orbitalnych (Milankovicia) na system depozycyjny za pośrednictwem klimatu.
Obserwowane w niektórych częściach sukcesji rytmity małej skali – osady heterolityczne
składające się z par lamin (dubletów) piaskowcowo-mułowcowych interpretuje się natomiast
jako zapis cykli pływowych.
Poza nadzwyczajnymi walorami naukowymi i dydaktycznymi z zakresu geologii,
Landek jest znanym stanowiskiem archeologicznym (osada łowców mamutów sprzed ponad
20 tys. lat; ślady użycia węgla do podtrzymania ognia; Landecka Wenus), a także ma
poczesne znaczenie w historii wczesnośredniowieczej (słowiańskie grodzisko, zamek książąt
opawskich) i historii rozwoju górnictwa (kopalnia Anselm – najstarsza w zagłębiu
ostrawskim). Na zakończenie wycieczki przewidziana jest wizyta u Sněhoty, hospůdce
założonej w 1922 z myślą o uprzyjemnieniu landeckim górnikom powrotów z szychty do
domu.

Landek: klasyczny profil zapadającej stromo ku NE sukcesji osadowej serii paralicznej.

Widoczny pokład węgla miąższości ok. 0,5 m (lewa częśc zdjęcia).

16
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Landek: przykładowy profil sukcesji mułowcowo-piaskowcowej, interpretowanej jako osady

deltowe: kanałów rozprowadzających (piaskowce), równi deltowej i prodelty (mułowce).

Landek: pokład węgla kamiennego w sukcesji osadowej zdominowanej przez

gruboławicowe piaskowce.

17
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Landek: interwał bardzo gruboławicowych piaskowców, które można interpretować jako

osady wałów przyujściowych delty.

Landek: interwał piaskowcowo-mułowcowych rytmitów, interpretowanych jako zapis cykli

pływowych.

18
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Literatura

Jirásek, J., Opluštil, S., Sivek, M., Schmitz, M. D., Abels, H. A. (2018). Astronomical
forcing of Carboniferous paralic sedimentary cycles in the Upper Silesian Basin, Czech
Republic (Serpukhovian, latest Mississippian): New radiometric ages afford an astronomical
age model for European biozonations and substages. Earth-Science Reviews, 177: 715–741.
Jirásek, J., Petrušková, L., Sivek, M. (2017). Geotouristic attractions of the Ostrava part of
the Upper Silesian Basin: geological and environmental sites. Acta Geoturistica, 8(2): 50–
57.
Klíma, B. (1956). Coal in the Ice Age: The excavation of a Palaeolithic settlement at
OstravaPetřkovice in Silesia. Antiquity, 30(118): 98–101.

19
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Wycieczka śródkonferencyjna

RUCHEM KONIKA SZACHOWEGO PRZEZ GEOLOGIĘ OKOLIC

KRAKOWA

28 września 2023

Prowadzący: Piotr Łapcik, Krzysztof Ninard

Uniwersytet Jagielloński, Instytut Nauk Geologicznych Gronostajowa

3a, 30-387 Kraków

piotr.lapcik@uj.edu.pl, krzysztof.ninard@uj.edu.pl

Ramowy plan:
Wyjazd z Kampusu 8:00
Wzgórze Klasztorne w Tyńcu: jurajskie wapienie skaliste, sejsmogeniczny obryw skalny,
Brama Tyniecka - pozorny przełom Wisły
Kwaczała, Wąwóz Gródek: górnokarbońskie piaskowce arkozowe, skrzemionkowany pień
araukarii

Filipowice: permskie zlepieńce myślachowickie

Kopalnia Wiedzy o Cynku, Bukowno: złoża w triasowych dolomitach kruszconośnych -

geneza i eksploatacja; górnictwo rud cynku i ołowiu w zagłębiu olkuskim - rozpoczęcie
zwiedzania o 11:00
Pustynia Błędowska, południowe pole przy Róży Wiatrów: co skrywają piaski
antropogenicznej “pustyni”

Dębnik: wapienie dębnickie - najstarsze skały obszaru krakowskiego

Rudno: ruiny średniowiecznego zamku Tenczyn, stojącego na wzgórzu zbudowanym z

późnopaleozoicznych melafirów

Lanckorona: dolnokredowa sukcesja osadów fliszu karpackiego

Wyjazd z Lanckorony do Krakowa 18:00

20
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Wstęp

Kraków jest wyjątkowym miastem po względem bogatej i złożonej historii oraz dużego
znaczenia dla dziedzictwa kulturowego. Nie inaczej jest pod względem wyjątkowego
położenia miasta na mapie geologicznej Polski. Miasto Królów Polskich ulokowane jest na
styku trzech głównych jednostek geologicznych: bloku górnośląskiego na zachodzie, bloku
małopolskiego na wschodzie i nasuniętych od południa płaszczowin Karpat zewnętrznych, z
których każda ma bardzo długą i złożoną historię (Narkiewicz, 2020). Okolice Krakowa
stanowią obszar o bardzo różnorodnej budowie geologicznej obejmując wszystkie
podstawowe typy skał (magmowe, osadowe i metamorficzne) ze wszystkich okresów od
dewonu po czwartorzęd. Niniejsza wycieczka obejmuje stanowiska ze wszystkich
wymienionych okresów geologicznych i ma na celu jedynie przeglądowe zapoznanie się ze
złożonością geologii tego obszaru.
W budowie geologicznej Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej pierwszorzędne
znaczenie mają zróżnicowane litofacjalnie wapienie górnojurajskie. W południowej części tej
Wyżyny punktowo odsłaniają się jednak też różnorakie skały magmowe i osadowe,
obejmujące wiekowo dewon, karbon, perm, trias, środkową jurę i kredę (Gradziński, 1972).
Szereg odsłonięć takich skał będzie zaprezentowany w ramach wycieczki. Stanowiska te
znajdują się na obszarze wyniesionych tektonicznie zrębów, które z punktu widzenia podziału
geograficznego wchodzą w skład Garbu Tenczyńskiego i Wyżyny Olkuskiej, a rozdzielone są
wypełnionym mioceńskimi iłami obniżeniem Rowu Krzeszowickiego (Dżułyński, 1954).

21
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Lokalizacja stanowisk na tle schematycznej mapy geologicznej bez osadów

czwartorzędowych: I – Tyniec; II – arkoza kwaczalska; III – zlepieńce myślachowickie; IV
– kopalnia wiedzy o cynku; V – Pustynia Błędowska; VI – wapienie dębnickie; VII – zamek
Tenczyn; VIII – Lanckorona.

Stanowisko I – Tyniec

Wycieczka rozpoczyna się pod Wzgórzem Klasztornym w Tyńcu, które ogranicza od

wschodu najwęższą (niespełna 400 m) część doliny Wisły na całym odcinku między
brzegiem Karpat a Bałtykiem. Przewężenie to nosi nazwę Bramy Tynieckiej i z
geomorfologicznego punktu widzenia jest przełomem pozornym. Na zachodnim brzegu
ograniczają go Skałki Piekarskie. Formy skałkowe na obu brzegach doliny zbudowane są z
typowego dla Jury Krakowskiej oksfordzkiego wapienia gąbkowo-mikrobialnego
wykształconego w facji skalistej (Gradziński, 1972). Obniżenie, którym płynie Wisła jest
rowem tektonicznym powstałym w czasie orogenezy alpejskiej, w miocenie wypełnionym
ilastymi osadami morskimi. Pozorny charakter przełomu wynika z faktu, że Wisła w istocie
nie wcięła się w wapienie, które tworzą zręby tektoniczne na obu brzegach doliny, lecz tylko
selektywnie wyerodowała mioceńskie iły z obniżenia między nimi. U podnóża osiągającej 25
m ściany Wzgórza Klasztornego zalegają bloki skalne o średnicy dochodzącej do 5 m.
Blokowisko jest efektem obrywu, który miał miejsce w czasie trzęsienia ziemi w 1786 roku
(Alexandrowicz & Alexandrowicz, 1999).

Stanowisko II – arkoza kwaczalska

W położonej na północ od Kwaczały dolince, znanej lokalnie jako Wąwóz Gródek,

uczestnicy wycieczki obejrzą odsłonięcia piaskowców i zlepieńców (osiągających do 400 m
miąższości), znanych jako arkoza kwaczalska (Stanisz i Ziobro, 2013). Wspomniane osady
reprezentują fluwialną serię zdeponowaną w korytach rzek roztokowych na przedpolu
masywu górskiego, stanowiąc najmłodsze osady pensylwanu (stefan B) oraz najmłodszą
część sukcesji górnośląskiego basenu węglowego. Osady te zawierają sylifikowane pnie i
gałęzie drzew szpilkowych z rodzaju Dadoxylon. Sukcesja osadów fluwialnych deponowana
była w warunkach suchego klimatu zdominowanego procesami wietrzenia fizycznego. To
znaczący kontrast z niżejległymi węglonośnymi osadami krakowskiej serii piaskowcowej,
które są powszechnie uznawane za formowane w warunkach wilgotnego i ciepłego klimatu
(Narkiewicz, 2020).

Stanowisko III – zlepieńce myślachowickie

Kolejnym punktem programu będzie wystąpienie permskich zlepieńców

myślachowickich, odsłaniających się w stromej skarpie przy drodze z Filipowic do Miękini.
W szkielecie ziarnowym tych masywnych, źle wysortowanych zlepieńców dominują otoczaki
22
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

i głazy różnorodnych starszych skał (Bogacz, 1967). Są to przede wszystkim dewońskie i

karbońskie wapienie i dolomity wyerodowane z antykliny Dębnika. Okruchy tkwią w
piaszczysto-pyłowo-wapnistej matriks zabarwionej na czerwono tlenkami żelaza. Zlepieńce
myślachowickie dają świadectwo istnienia warycyjskiego masywu, z którego erodowany
materiał był wynoszony na niewielką odległość, lecz gwałtownie przez epizodyczne rzeki i
spływy rumoszowe. Jego depozycja odbywała się po zachodniej stronie antykliny Dębnika w
formie stożków napływowych. Znaczne natężenie, a zarazem krótkotrwałość transportu była
pokłosiem nawalnych opadów, które występowały okresowo w warunkach półpustynnego
klimatu. Domieszki materiału piroklastycznego w składzie zlepieńców wskazują, że ich
powstawanie było jednoczesne z permską aktywnością wulkaniczną (Gradziński, 1972).

Stanowisko IV – Kopalnia wiedzy o cynku

Sięgający średniowiecza rozwój górnictwa rud cynku i ołowiu na obszarze południowej

części monokliny śląsko-krakowskiej jest pochodną występowania złóż w dolomitach
kruszconośnych. Unikatowo w skali świata wykształcone paragenezy mineralne
krystalizowały z roztworów hydrotermalnych w porowatych skałach węglanowych wieku od
dewonu do jury, ale najbogatsze okruszcowanie występuje w dolomitach triasowych
(Narkiewicz, 2020). Wydobycie siarczkowych rud cynku i ołowiu w ostatniej działającej
kopalni w Pomorzanach zakończyło się w 2020 roku, a działalność hutnicza ZGH Bolesław
opiera się obecnie o surowiec sprowadzany z zagranicy. W interaktywnym muzeum
funkcjonującym na obszarze dawnej kopalni Ulisses w Bukownie, uczestnicy wycieczki
obejrzą okazy skał rudnych i tworzących je minerałów. Wspólnie z przewodnikami –
doświadczonymi emerytowanymi pracownikami ZGH Bolesław – omówiona będzie też
historia rozwoju górnictwa i hutnictwa w okolicy Olkusza, zagadnienia związane z pracą
kopalni oraz problematyka wiążąca się z zakończeniem eksploatacji i zagospodarowaniem
terenów pogórniczych.

Stanowisko V – Pustynia Błędowska

Pustynia Błędowska to największy w Europie Środkowej obszar piasków lotnych,

znany jako “Polska Sahara” (Szczypek et al., 2001). Na ile ta analogia jest adekwatna w
odniesieniu do “zielonych” epizodów – dobrze znanych z historii afrykańskiej pustyni, ale
dotychczas znacznie słabiej w przypadku tej polskiej – będzie można się przekonać na
podstawie ichnologicznego zapisu zachowanego w przygruntowych warstwach piasku.
Wstępem do antropogenicznego rozwoju Pustyni Błędowskiej była depozycja miąższej
sukcesji osadów wodnolodowcowych, na których u schyłku plejstocenu rozwinęły się wydmy
śródlądowe. Począwszy od średniowiecza, lasy porastające te wydmy były karczowane, a
same piaski eoliczne sukcesywnie eksploatowane. Pustynnieniu sprzyjało obniżenie
zwierciadła wód gruntowych, pokłosie funkcjonowania kopalń cynku i ołowiu w sąsiedztwie
omawianego obszaru. Kontrolowane zanikiem i odradzaniem się wegetacji procesy
reaktywacji wydm i ich stabilizacji powtarzały się w czasach historycznych kilkukrotnie
23
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

(Szczypek, Wika, 1984). Choć w XX wieku zalesianie przybrało planowy charakter,

zachowane w piaskach pustyni tropy udomowionych zwierząt świadczą o epizodach
rolniczego wykorzystania tego obszaru.

Stanowisko VI – wapienie dębnickie

Najstarsze skały występujące na powierzchni Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej

odsłaniają się w obrębie tzw. antykliny Dębnika (Narkiewicz, Racki, 1984). Uczestnicy będą
mieli okazję odwiedzić klasyczną odkrywkę środkowodewońskich (żywet górny)
“marmurów” dębnickich w Łomie Karmelitów – w istocie ciemnych, bitumicznych wapieni
mikrytowych o miąższości około 35 m. Skały te powstały w płytkim i rozległym ciepły,
morzu i sporadycznie mogą zawierać warstwy wzbogacone w szczątki stromatoporoidów,
koralowców (Tabulata) oraz ramienionogów (między innymi Stringocephalus burtini). W
ścianach kamieniołomu da się zaobserwować kopalne formy krasowe wypełnione czerwonym
mułem typu terra rossa, formującym się w wyniku chemicznego wietrzenia wapieni w
warunkach ciepłego klimatu (Alexandrowicz & Alexandrowicz, 1999). Formy te zostały
rozwinięte między schyłkiem pensylwanu a środkową jurą. Wapienie dębnickie zalegają na
starszych dolomitach ze Zbrzy eksploatowanych w pobliskim kamieniołomie w Dubiu. Na
nachylonych wapieniach dębnickich zalegają niezgodnie osady jury środkowej, wskazując na
erozję struktur górotworu waryscyjskiego. Skały te od stuleci wykorzystywane były w
kamieniarstwie i cenione za walory wizualne, czego dowody odnaleźć można w zabytkowych
budowlach Krakowa i wielu innych miast (Bromowicz, 2001).

Stanowisko VII – zamek Tenczyn

W dalszej kolejności przewidziana jest wizyta wśród ruin zamku Tenczyn w Rudnie,
wybudowanego z jurajskich wapieni w XIV w. na najwyższym wzniesieniu całego Garbu
Tenczyńskiego. Wzgórze zbudowane jest z melafirów (paleobazaltów) – wylewnych skał
wulkanicznych wieku karbońskiego (Gradziński, 1972). Wejście na zamkową wieżę da
możliwość kontemplowania rozległej panoramy południowej części Wyżyny
KrakowskoCzęstochowskiej, a także fragmentu zapadliska przedkarpackiego i Karpat.

Stanowisko VIII – Lanckorona

Ostatni punkt wycieczki stanowi wieś Lanckorona położona około 30 km na południe

od Krakowa, gdzie występują wczesnokredowe skały fliszu karpackiego. Skały te stanowią
jedynie niewielki wycinek głębokomorskich osadów Karpat zewnętrznych, których
miąższość dochodzi do 5 km. Fliszowe osady był formowane na północnej krawędzi

24
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

rozległego oceanu Tetydy, a następnie zostały sfałdowane, odkłute od podłoża i

przemieszczone ku północy w wyniku orogenezy alpejskiej. Stanowisko stanowi niewielki
nieczynny kamieniołom na wschodnim stoku góry zamkowej, gdzie odsłaniają się
naprzemianległe cienkie i średnie ławice piaskowca, przewarstwione ciemnym mułowcem.
Piaskowce cechują się występowaniem wyraźnych laminacji płasko równoległej i przekątnej,
rzadziej falistej, przeważnie stanowiąc zapis prądów zawiesinowych. W Lanckoronie
znajduje się XIV wieczny zamek oraz zachowała się oryginalna drewniana zabudowa z
drugiej połowy XIX wieku, charakterystyczna dla obszaru Galicji.

Zestawienie typów litofacjalnych występujących na obszarze pozakarpackim w rejonie

Krakowa.

25
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Literatura

Alexandrowicz, S. W., Alexandrowicz, Z. (1999). Selected geosites of the Cracow Upland.

Polish Geological Institute Special Papers, 2: 53–60.

Bogacz, K. (1967). Budowa geologiczna północnego obrzeżenia rowu krzeszowickiego. Pr.

Geol. Komis. Nauk Geol. PAN, 41: 5–89.
Bromowicz, J. (2001). Ocena możliwości wykorzystania skał z okolic Krakowa do
rekonstrukcji kamiennych elementów architektonicznych. Gospodarka Surowcami
Mineralnymi, 17(1), 5–73.
Dżułyński, S. (1954). Przewodnik wycieczki na południowy brzeg Wyżyny Krakowskiej
XXVII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Annales Societatis Geologorum
Poloniae, 24: 435–448.
Gradziński R. (1972). Przewodnik geologiczny po okolicach Krakowa. Wyd. Geologiczne,
335 s.
Narkiewicz, M., Racki, G. (1984). Stratygrafia dewonu antykliny Dębnika. Geological
Quarterly, 28: 513–546.
Narkiewicz, M. (2020). Geologiczna historia Polski. Wyd. UW, 279 s.
Stanisz, J., Ziobro, A. (2013). Arkose sandstone – a forgotten treasure of Kwaczała.
Geotourism/Geoturystyka, 1–2: 47–58.
Szczypek, T., Wika, S. (1984). Wpływ wiatru i działalności człowieka na krajobraz Pustyni
Błędowskiej. Wszechświat, 85: 137–139.
Szczypek T., Wika S., Czylok A., Rahmonow O., Wach J., (2001). Pustynia Błędowska –
fenomen polskiego krajobrazu. Wyd. Kubajak, 72 s.

26