MICHAŁ HAAKE

„CHRZEST NARODU SIĘ NIE

SKOŃCZYŁ, ON SIĘ TYLKO
W 966 ROKU ZACZĄŁ I TRWA
OD TYSIĄCA LAT”
Poznański Pomnik Tysiąclecia Chrztu
Polski jako wizualizacja przewodniej idei
kościelnych obchodów millenijnych

O bchody milenijne w  1966 roku były w  ostatnich dekadach przedmiotem

intensywnych badań historyków1. Mniej uwagi poświęcono jednak po-
wstającym z tej okazji dziełom sztuk wizualnych. O dekoracjach powstałych dla
uroczystości w Poznaniu, w tym o oprawie, w której eksponowano peregrynują-
cą po Polsce kopię obrazu Madonny Jasnogórskiej, pisałem w innym miejscu2.

1
  Do najważniejszych opracowań należą (stan do 2010 roku): Obchody milenijne 1966 roku
w świetle dokumentów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, red. W. Hudziak et al, Warszawa 1998;
P. Raina, „Te Deum” narodu polskiego. Obchody tysiąclecia chrztu Polski 1966/1967, Warmińskie
Wydawnictwo Diecezjalne, Olsztyn 1991; Kościół w  PRL. Kościół katolicki a  państwo w  świetle
dokumentów 1945–1989, oprac. P. Raina, Poznań 1995; Tajne dokumenty państwo–Kościół 1960–
1980, Londyn 1996; Uroczystości milenijne 1966 roku. Sprawozdania Urzędu Spraw Wewnętrznych,
Warszawa 1996. Ważniejsze opracowania: J. Tomziński ZP, Jasnogórska Maryja w życiu i służbie
ks. Kardynała Stefana Wyszyńskiego, prymasa Polski, „Studia Claromontana”, t. II, 1982, s. 5–45;
Zapomniany rok 1966. W XXX rocznicę obchodów Tysiąclecia Chrztu Polski, red. L. Mażewski, W.
Turek, Gdańsk 1996; Millenium polskie. Walka o rząd dusz, red. C. Wilanowski, Warszawa 2002;
B. Noszczak, „Sacrum” czy „profanum”? – spór o istotę obchodów Milenium polskiego (1949–1966),
Warszawa 2002; Milenium czy Tysiąclecie?, red. B. Noszczak, Warszawa 2006; Milenium kontra
Tysiąclecie – 1966, red. K. Białecki, S. Jankowiak, J. Miłosz, Poznań 2007.
2
  M. Haake, Milenium w Poznaniu – karta z dziejów wojen obrazowych w Polsce, „Sacrum et
Decorum”, t. X, 2017, s. 7–31.

1. K. Bieńkowski, Chrzest Mieszka I, fragment Pomnika Tysiąclecia Chrztu Polski, 1966,

Poznań-Ostrów Tumski. Fot. J. Jarzewicz 383
 Niniejszym chciałbym przybliżyć pomnik Tysiąclecia Chrztu Polski wzniesiony
w 1966 roku – roku jubileuszowym – przed poznańską katedrą3.
Uroczystości roku jubileuszowego były zwieńczeniem wieloletnich obcho-
dów milenijnych, rozpoczętych w  1954 roku na Jasnej Górze odnowieniem
Ślubów Lwowskich Jana Kazimierza. Kolejne dziewięć lat wypełniła Wielka
Nowenna Narodu – czas realizacji złożonych ślubów. Główne obchody jubile-
uszowe rozpoczęły się w Gnieźnie i w Poznaniu w kwietniu 1966 roku. Obchody
kościelne spotkały się ze zdecydowaną reakcją władz komunistycznych, które
jeszcze w latach pięćdziesiątych podjęły realizację programu obchodów Tysiąc-
lecia Państwa Polskiego i jednocześnie na rozmaite sposoby utrudniały organi-
zację uroczystości kościelnych.
Poznański Pomnik Tysiąclecia Chrztu Polski jest dziełem Kazimierza
Bieńkowskiego (1907–1993). Nie dotarłem do dokumentów dotyczących za-
mówienia tego dzieła4, nie mogę więc rozstrzygnąć, kto określił ikonografię
zdobiących je scen figuralnych, choć zasadne jest domniemywać, że przy-
czynił się do tego ówczesny arcybiskup poznański Antoni Baraniak. Zgodnie
z programem obchodów kościelnych pomnik miał przypominać o ścisłej wię-
zi chrystianizacji z dziejami polskiej państwowości, o czym wspominał m.in.
list milenijny papieża Pawła VI odczytany we wszystkich kościołach Polski
20 marca 1966:

Tysiąc lat upływa od chwili, kiedy książę Polaków Mieszko I pochylił głowę pod stru-
mieniem wody Chrztu świętego. Zamierzacie, Czcigodni Bracia, wraz z zastępami du-
chowieństwa diecezjalnego i zakonnego oraz z powierzonym Waszej pieczy pasterskiej
katolickim ludem, święcić pamięć tak niezwykle doniosłego wydarzenia. Ono to spra-
wiło, że cała Polska włączyła się w  organizm Mistyczny Ciała Chrystusa i  nawiązała
nigdy nie przerwaną łączność ze Stolicą Piotrową 5.

Pomnik składa się obecnie – gdyż nie zachował się w pierwotnej formie –
z dwóch granitowych, prostokątnych bloków (wysokość 150 cm, długość 485

3
  Na temat obchodów milenijnych w Poznaniu: B. Noszczak, op. cit., s. 212–215; S. Janko-
wiak, Wielkopolska. Poznań, w: Milenium czy Tysiąclecie?, op. cit., s. 323–327; M. Fąka, Kościelne
obchody milenijne w Archidiecezji Poznańskiej, w: Milenium kontra Tysiąclecie – 1966, op. cit., s. 139–
143; K. Białecki, Obchody Milenium Chrztu Polski i Tysiąclecia Państwa Polskiego w Poznaniu w roku
1966, „Kronika Miasta Poznania” 2016, nr 1, s. 227–249.
4
  Przygotowując artykuł, przeprowadziłem kwerendy w: Archiwum Diecezji Poznańskiej,
Archiwum Konserwatora Zabytków m. Poznania, Archiwum Miejskim w Poznaniu, Archiwum
Wydziału Urbanistyki i Architektury Urzędu Miasta w Poznaniu. Za pomoc w poszukiwaniach
chciałbym szczególnie podziękować dr Iwonie Błaszczyk i Joannie Czech z Biura Konserwatora
Zabytków m. Poznania.
5
  Milenijny list Ojca św. Pawła VI, 17 grudnia 1965. Za: P. Raina, op. cit., s. 24.

384
cm), które zostały umiejscowione w odległości niemal 20 metrów od fasady ka-
tedry, równolegle do niej i na wysokości jej wież, symetrycznie względem wej-
ścia [il. 2]. Dekoracja figuralna pomnika od strony kościoła obejmuje: na bloku
południowym scenę zaślubin Dobrawy i Mieszka I, na bloku północnym scenę
chrztu polańskiego władcy i jego dworu6. Dekorację bloków od strony zachod-
niej tworzą uszeregowane horyzontalnie popiersia władców Polski, wzorowane
na Poczcie królów i książąt Polski Jana Matejki7 [il. 3]. Na krótszych bokach od
strony wewnętrznej znajdują się daty 966 i 1966. Identyfikacja sceny wyobra-
żającej Dobrawę i Mieszka I podających sobie ręce w obecności biskupa Jor-
dana jako zaślubin wymaga szerszego uzasadnienia [il. 4a]. Sposób zachowa-
nia się  postaci bowiem mógłby odnosić się także do przybycia Dobrawy na
dwór polańskiego księcia. Wydarzenie to zostało w Kronice biskupa Thietmara
z  Merseburga i  w  Rocznikach Jana Długosza wymienione jako odrębne. Na
płaskorzeźbie po lewej widzimy idące postacie towarzyszące Dobrawie, wśród
nich rycerza prowadzącego konia, a po prawej dworzan Mieszka I z darami –
zatem dokładnie tak, jak przybycie czeskiej księżniczki opisał Długosz8. Po-
nadto nie zostało wyobrażone ani nakładanie stuły na ręce małżonków (jakie
znamy np. z ilustracji z La Pologne Leonarda Chodźki, wyd. 1839–1841), ani
nakładanie obrączki żonie przez męża, jak to widzimy na obrazach, w których
zasadnie można upatrywać wzorów dla omawianej płaskorzeźby: słynnych
przedstawieniach zaślubin Józefa i  Maryi pędzla Perugina, Rafaela czy Be-
cafumiego. Wszelako do identyfikacji sceny tej jako zaślubin skłania zarówno
umiejscowienie obu bloków, jej ukształtowanie, jak i kontekst historyczny.
Przypomnijmy, że według Długosza zaślubiny Mieszka I  z Dobrawą
i  chrzest księcia odbyły się tego samego dnia9. Symetryczne ustawienie blo-
ków względem fasady katedry określa przestrzenną i optyczną równoważność
obu scen, co dobrze odpowiada przekazowi kronikarza. Dalszych argumentów

6
  Z braku miejsca pomijam szczegółowy opis ikonograficzny obu scen, jak również ważny
problem tradycji obrazowej, która została zaktualizowana dla ich przedstawienia.
7
  Zachowały się dwa ołówkowe projekty do płaskorzeźb na pomniku: „Chrzest Mieszka”
oraz „Poczet królów polskich” (oba o wymiarach wym. 21,5 x 68,5 cm). Za: Kazimierz Bieńkow­
ski – rzeźba: projekty i szkice, red. T. Dziubecki, M. Królikowska-Dziubecka, kat. wys., Warszawa
1997.
8
  „Posłowie księcia Polskiego Mieczysława, w licznem towarzystwie panów i szlachty cze-
skiej, sprowadzili do stolicy Gniezna z wielką czcią i okazałością dziewicę Dąbrówkę […] Książe
Mieczysław, panowie polscy, i  wszystkie stany wyszły jej na spotkanie i  witały ją z  niezwykłą
wspaniałością i wystawą”. Jana Długosza Dziejów Polskich Księga Druga (t. I), w: J. Długosz, Dzieła
wszystkie, oprac. A. Przeździecki, t. II, Kraków 1867, s. 98. Relacja obu przedstawień do tekstów
źródłowych i opracowań historycznych jest przy tym o wiele bardziej złożona.
9
  Ibidem, s. 99.

385
 2. K. Bieńkowski, Pomnik Tysiąclecia Chrztu Polski, 1966, Poznań-Ostrów Tumski (widok
od katedry). Fot. M. Haake

dostarcza ukształtowanie omawianego przedstawienia. Zgodnie z tradycją eu-

ropejskiego malarstwa historycznego w obu scenach na poznańskim pomniku
bohaterowie zostali usytuowani w centrum, pozostałe postacie zaś są ku nim
zwrócone. Semantyka obrazów jest podkreślona dodatkowo przez piony wy-
znaczane przez krzyże i  pastorały. W  scenie na bloku południowym ujmują
one Dobrawę i biskupa Jordana, którzy reprezentują wiarę chrześcijańską, na-
tomiast Mieszka I  oddzielają od tych postaci. Ten ostatni jest ukazany jako
włączający się w  strefę sacrum dłońmi wyciągniętymi ku Dobrawie. Księż-
niczka odpowiada mu tym samym gestem. Wspólnie zbliżają dłonie ku za-
wieszonemu na łańcuchu na piersiach duchownego krzyżowi, łącząc się pod
jego znakiem, co przemawia za uznaniem sceny za przedstawienie sakramentu
małżeństwa.
Identyfikacja taka wydaje się słuszna także z tego względu, że pozwala uznać
dzieło za polemiczne wobec ikonografii zamówionych przez władze państwowe
okolicznościowych monet, na których małżonkowie zostali przedstawieni całko-
wicie poza kontekstem łączącej ich wiary chrześcijańskiej, co potwierdza tezę,
że uroczystości milenijne w Poznaniu miały również charakter wojny obrazowej
między stroną państwową i  kościelną10. Identyfikując scenę jako zaślubny, nie

10
  M. Haake, op. cit. Tam również omówienie wspomnianych monet.

386
3. K. Bieńkowski, Pomnik Tysiąclecia Chrztu Polski, 1966, Poznań-Ostrów Tumski – płaskorzeźby
od strony zachodniej. Fot. M. Haake

można wykluczyć, że intencją twórców pomnika było zespolenie tego wydarze-

nia z przybyciem Dobrawy na dwór Mieszka I.
Analizę sceny „Chrztu” ograniczam do wskazania na wyodrębnienie przez
krzyż głowy Mieszka I pochylonego nad chrzcielnicą, polewanej wodą przez bi-
skupa, co wizualizuje objęcie władcy łaską uświęcającą [il. 4b].
Równie ważnym jak historia ideowym odniesieniem warunkującym zarówno
ikonografię pomnika, jak i jego umiejscowienie jest Złota Kaplica w poznańskiej
katedrze. W  Liście pasterskim objaśniającym przesłanie uroczystości poznań-
skich 1966 roku Arcybiskup Antoni Baraniak pisał:

387
 4a. K. Bieńkowski, Zaślubiny Dobrawy i Mieszka I, fragment Pomnika Tysiąclecia Chrztu Polski,
1966, Poznań-Ostrów Tumski. Fot. J. Jarzewicz

Uroczystości milenijne przeżywa Prymasowskie Gniezno i wszystkie diecezje polskie.

Jednakże jeśli gdzie, to właśnie tu, w  Poznaniu, na naszym historycznym Ostrowie
Tumskim, dopełnia się Milenium chrześcijańskiej wiary w Ojczyźnie naszej – w rado-
snych nastrojach obchodów milenijnych. W Złotej Kaplicy prastarej Bazyliki Archika-
tedralnej znajduje się grób Mieszka i Bolesława – pierwszych naszych chrześcijańskich
władców. Są historycy, którzy wskazują Poznań jako miejsce, na którym woda chrztu
świętego spłynęła na głowy Mieszka i  Bolesława. Wykopaliska dokonane w  podzie-
miach naszej Katedry ukazują nam fundamenty Mieszkowej Katedry i inne pomniki
z tych czasów. Gdyby te relikty przeszłości i mury naszej Bazyliki mogły przemawiać,
wtedy musiałyby chwalić i wysławiać nieskończoną dobroć Bożą okazywaną niezliczo-
nym pokoleniom Polaków, którzy na tym świętym miejscu przyjmowali chrzest i rośli
w wierze oraz chwalili Ojca Niebieskiego i Chrystusa Odkupiciela [...] oddaję głęboką
cześć temu świętemu miejscu Poznańskiego Ostrowa Tumskiego, które kryje prochy
pierwszych Piastów, które jest prawdziwą kolebką chrześcijaństwa w Polsce, skąd świa-
tło Chrystusowej wiary rozeszło się po Polsce11.

Podczas uroczystości milenijnych w Poznaniu 17 kwietnia 1966 roku, po od-

śpiewaniu „Te Deum”, biskupi udali się do Złotej Kaplicy, gdzie „przy posągach

11
  Cyt. za: M. Fąka, op. cit., s. 139–140.

388
4b. K. Bieńkowski, Chrzest Mieszka I, fragment Pomnika Tysiąclecia Chrztu Polski, 1966, Poznań-
Ostrów Tumski. Fot. J. Jarzewicz

Mieczysława i Bolesława” złożyli w „imieniu całego Kościoła katolickiego w Pol-

sce wieńce wdzięczności”12.
Nawiązanie do Złotej Kaplicy w  przypadku omawianego pomnika polega
na tym, że ujmuje on przeciwstawny kraniec katedry, dopełniając znajdujące
się w  kaplicy malarskie sceny „Burzenia bałwanów przez Mieszka” autorstwa
Januarego Suchodolskiego oraz „Modlitwy Bolesława i Ottona III przed grobem
św.  Wojciecha” Edwarda Brzozowskiego poprzedzającymi je chronologicznie
scenami zaślubin i chrztu pierwszego historycznego władcy. Usytuowany przed
katedrą pomnik można więc postrzegać jako rodzaj bramy wprowadzającej wi-
dza w przestrzeń upamiętnienia początków polskiego państwa i jego chrystia-
nizacji [il. 5].
Złożoność formalno-ideowa poznańskiego pomnika odsłania się wszela-
ko w pełni wraz z rekonstrukcją jego pierwotnego otoczenia. Umiejscowienie

12
  „To jest zwycięstwo, które zwycięża świat – wiara nasza”. Kazanie prymasa Stefana Wyszyń­
skiego przed poznańską katedrą, 17 kwietnia 1966 roku, „Kronika Miasta Poznania” 2016, nr 1,
s. 277.

389
 5. Widok od zachodu na plac przed katedrą poznańską z dziełem Kazimierza Bieńkowskiego
Pomnik Tysiąclecia Chrztu Polski z 1966 roku. Fot. M. Haake

i forma monumentu oraz ukształtowanie scen figuralnych zostały dostosowane

także do charakteru placu zaaranżowanego przed fasadą katedry po zakończe-
niu odbudowy świątyni w 1955 roku i oddaniu do kultu 29 czerwca 1956 roku.
W jej wyniku obniżono posadzkę kościoła, co pociągało za sobą konieczność
„regulacji placu”, na którą wskazała Dyrekcja Odbudowy Katedry Poznańskiej
w  październiku 1954 roku13. „Projekt wstępnego planu zagospodarowania
przestrzennego terenu przed Katedrą Poznańską” był rozpatrywany na posie-
dzeniu Miejskiej Komisji Urbanizacyjno-Architektonicznej w dniu 14 grudnia
1955 roku, na którym skierowano go do „rozpracowania według udzielonych
sugestii”14. Zrealizowana przed 1963 rokiem zalecana regulacja polegała na
obniżeniu terenu przed fasadą, który uformowano w  prostokąt o  wymiarach

13
  Pismo skierowane do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 11 X 1954, Archi-
wum Konserwatora Zabytków m. Poznania. Katedra 1952–1955, t. 2, (4; A–140).
14
  Protokół nr 34/55 z  posiedzenia Miejskiej Komisji Urbanistyczno-Architektonicznej
z  dnia 14 grudnia 1955. Poznań, Archiwum Miejskie: Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
w  Poznaniu. Wydział Architektoniczno-Budowlany. A.B.-I. Protokoły z  posiedzeń z  Miejskiej
Komisji Urbanistyczno-Architektonicznej 1955 r., PRN – P-Ń, sygn. 145, k. 93.

390
19,92 x 28,30 m i z trzech stron skomunikowano z wyższą częścią placu krót-
kimi, kilkustopniowymi schodami [il. 6]15. W  związku ze spadkiem terenu
w  kierunku południowym i  południowo-zachodnim (deniwelacja wynosiła
84  cm),  wprowadzono różną liczbę stopni: od północy 5, od południa 4, od
zachodu 3.
W 1963 roku ks. Lucjan Hanschke (1929–1973) reprezentujący Kurię Me-
tropolitalną zgłosił pierwszy projekt „posadzki przed katedrą” w  części „ogra-
niczonej stopniami granitowymi”, który nie został zatwierdzony przez Konser-
watora Zabytków m. Poznania Henryka Kondzielę ze względu na jej „zbyt dużą
dekoracyjność”, uznaną za „niewłaściwą przy monumentalnej i surowej gotyckiej
architekturze Katedry”16 [il. 7a]. W sierpniu 1964 roku Kuria przedstawiła nowy
projekt posadzki „z dwukolorowej kostki granitowej”, który ostatecznie zyskał
akceptację władz w listopadzie tego samego roku17. Projekt ten był już wyraźnie
związany z rocznicą milenijną, o czym informował napis obiegający centralne
pole z przedstawieniem dwóch ryb – symbolu Chrystusa [il. 7b]. Wtedy także
wydłużono schody, zrównując je z długością każdego z boków obniżonej części
placu.
W maju 1965 roku Kapituła Metropolitalna przedstawiła wykonany przez
Kazimierza Bieńkowskiego projekt „uzupełnienia dokonanych już prac przed
samą Katedrą”, polegającego m.in. na „ustawieniu na przejściu między pozio-
mami dwóch niskich ław granitowych o  wysokości około 1 m, na których od
strony Katedry przewiduje się płaskorzeźby na tematy związane z milenium”18.
Projekt ten przewidywał także ustawienie przy ławach z płaskorzeźbami dwóch
mis „na wodę lub kwiaty”, na które konserwator nie wyraził zgody [il. 8]. Mu-
siało jednak dojść w tej sprawie do porozumienia, ponieważ ostatecznie misy
zostały ustawione. Projekt został zrealizowany na obchody milenijne w kwiet-
niu 196619.
W 1999 roku na zlecenie Zarządu Dróg Miejskich w  Poznaniu dokonano
przebudowy placu według projektu Andrzeja Balachowskiego, podczas której

15
   Nie udało się ustalić, kto był autorem tego etapu aranżacji placu przed poznańską kate-
drą. W Archiwum WUiA UM w Poznaniu nie zachowały się żadne materiały dotyczące aran-
żacji placu (por. Archiwum Zakładowe Urzędu Miasta Poznania 528/394. Wydział Urbanistyki
Ostrów Tumski 1964–1968). Dostępne są jedynie trzy teczki z materiałami na temat przebu-
dowy katedry, niedotyczącymi tego zagadnienia.
16
  Por. Archiwum Konserwatora Zabytków m. Poznania, Katedra, t. 1. A 148. Orzeczenia.
Decyzja nr 49/63, 23 marca 1963 roku.
17
  Por. ibidem, Decyzja nr 53/64, 5 listopada 1964 roku.
18
  Por. ibidem, Decyzja nr 34/65, 9 lipca 1965 roku.
19
  Por. ibidem, Zaświadczenie nr 6/66, 27 maja 1966 roku.

391
 6. J. Korpal, Widok z lotu ptaka na katedrę poznańską i plac przed fasadą od pałacu arcybiskupiego
w kierunku północnym, 1963. Archiwum Konserwatora Zabytków m. Poznania, syg. I/1/g

zniwelowano spadek placu, co miało uniemożliwić „zalewanie murów i przed-

pola wejściowego”. W  konsekwencji od strony południowej i  północnej zredu-
kowano do dwóch liczbę stopni prowadzących na obniżoną część placu przed
katedrą, a od strony zachodniej zrezygnowano z nich w celu ułatwienia dostępu
do katedry osobom niepełnosprawnym. Usunięto także misy przy ławach z pła-
skorzeźbami, czego w projekcie nie zapowiadano. Być może była to decyzja zle-
ceniodawcy podjęta w trakcie robót. Drzewa znajdujące się w zachodniej części
placu ujęto w  okrągłe cembrowiny. Dwie cembrowiny od wschodu połączono
z pomnikowymi ławami, usuwając znajdujące się wzdłuż nich ławki20.
Z tej szczątkowej dokumentacji dotyczącej aranżacji placu przed katedrą
daje się wyraźnie odczytać wspomniana intencja zleceniodawcy pomnika, aby
umieścić go na „przejściu między poziomami”. Dla zinterpretowania tego zamy-
słu kluczowy jest sposób jego realizacji przez Bieńkowskiego.

20
  Projekt techniczny „Modernizacja placu i  otoczenia przy katedrze poznańskiej (rewa-
loryzacja, uporządkowanie i zagospodarowanie – I etap. (Przygotowany przez: Architektor Sp.
z o.o., Biuro Studiów i Projektów Budownictwa w Poznaniu). Umowa nr 174/99. Miejsce przecho-
wywania: Archiwum Konserwatora Zabytków m. Poznania.

392
 Po obniżeniu terenu przed kate-
drą, a  przed wzniesieniem pomni-
ka, w  miejscu obecnego ustawienia
„kamiennych ław” z  płaskorzeźbami
znajdowały się bloki kamienne łączą-
ce stopnie schodów i zrównane z po-
wierzchnią placu [il.  6, 7b]. Ławy
pomnika zostały ustawione w  miej-
a
sce tych bloków, co można tłumaczyć
potrzebą ich stabilnego osadzenia.
Ten technologiczny wymóg artysta
wykorzystał do zintegrowania ikono-
grafii swojego dzieła z obniżonym te-
renem przed katedrą. W obu scenach
postacie w bocznych grupach zostały
ukazane w  ruchu [il. 4a, b]. Wydaje
się to zgodne z ikonografią, ponieważ b
w  „Zaślubinach” w  ruchu znajdują
się postacie towarzyszące Dobrawie
przybywającej na dwór Mieszka I,
w „Chrzcie” natomiast – postacie to-
warzyszące księciu, który przybył na
miejsce ceremonii. Jednakże ruch po-
staci jest sprzeczny z  brakiem miej-
sca przed idącymi. Ruch ten odsła- c
nia swój sens dopiero w  odniesieniu
do obniżonego placu przed katedrą. 7. Projekty bruku przed katedrą Poznańską,
Idące postacie bowiem jednocze- a. 1963 – odrzucony; b.1964 – zrealizowany;
c. stan obecny od roku 1999. Projekty za:
śnie schodzą ze schodów. Zostały „Katedra w Poznaniu. Projekty bruku przed
one włączone w relację wykraczającą katedrą. P-ń 1963”. Archiwum Konserwatora
poza wewnętrzną strukturę przedsta- Zabytków m. Poznania, poz. 263 (1–2).
wienia i zintegrowane z przestrzenią
przed kościołem. Przebudowa placu
w 1999 roku, a więc także zmniejszenie liczby stopni i zarazem podwyższenie
tych, które pozostały, częściowo zatarła czytelność tej zależności. Przestał być
widoczny m.in. delikatny kontur szat załamujący się na krawędziach stopni
[il. 9]. Omawiana zależność każe zapytać o odsłanianą w niej semantykę całe-
go miejsca.

393
 8. Projekt umiejscowienia Pomnika Tysiąclecia Chrztu Polski w Poznaniu (1965). Za: „Teren przed
katedrą w Poznaniu”. Archiwum Konserwatora Zabytków m. Poznania, poz. 324 (1–3)

Kontekstem przedstawienia sceny chrztu była bez wątpienia dyskutowana

wówczas teza, że Ostrów Tumski był miejscem chrztu Mieszka I i jego dworu21.
Istotnym punktem odniesienia w tej debacie były odkryte przed katedrą poznań-
ską przez Witolda Hensla jeszcze w 1938 roku „wgłębione zagadkowe misy czy
baseny”, jak również odkryta w 1952 roku w nawie głównej kościoła kolista płyta
z zaprawy wapiennej z otworem i z obsadą dla wznoszącego się tu niegdyś słupa.
Prowadząca powojenne badania archeologiczne Krystyna Józefowiczówna uznała
w 1963 roku odkrycia te za „materialny ślad aktu chrystianizacji grodu poznań-
skiego”, za świadectwa przeprowadzonego jeszcze przed wybudowaniem katedry
„uroczyście celebrowanego obrzędu chrztu społeczności grodowej i drużyny ksią-
żęcej”, dokonanego – jak dowodziła – „przez trzykrotne zanurzenie [wiernego], per
immersionem, w sadzawce lub wielkiej kadzi chrzcielnej”. Badaczka uznała przeba-
dane przez siebie relikty za „prawdopodobne pozostałości sadzawek chrzcielnych,
które przygotowano na uroczystość zbiorowego chrztu mieszkańców grodu po-
znańskiego przez nowo mianowanego biskupa Jordana i jego kler”.

Takich prymitywnych baptysteriów – objaśniała – mogło wtedy powstać kilka, tyle, ilu
było chrzcicieli, którzy viros et mulieres ad Christum confluentes baptisabant. Lekka kon-
strukcja baldachimowa (o ile była taka), wsparta na drewnianych słupach, pomost dla
wstępujących do sadzawki katechumenów i dla kleru, rozwieszone wokół pomostu zasło-
ny – oto cała nieskomplikowana sceneria obrzędu, łatwa do usunięcia po odbytej uroczy-
stości. Przypuszczalnie konstrukcje te zostały rozebrane zaraz po dokonanym obrzędzie,
kiedy przystąpiono do zakładania fundamentów pod monumentalny gmach katedry22.

21
  Była to teza konkurencyjna wobec rozpowszechnionej w wielokrotnie wznawianej pracy
Jerzego Dowiata opinii, że chrzest Mieszka I  miał miejsce w  Ratyzbonie: J. Dowiat, Chrzest
Polski, Warszawa 1958 (wyd. kolejne 1960, 1961, 1962, 1966, 1969, 1997). Omówienie stanowisk
historyków wobec miejsca chrztu Mieszka I: J. Dobosz, Miejsce chrztu Mieszka I, „Kronika Miasta
Poznania” 2016, nr 1, s. 11–20.
22
  K. Józefowiczowa, Z badań nad architekturą przedromańską i romańską w Poznaniu, Wro-
cław–Warszawa–Kraków 1963, s. 32, 38c–45, 182–183.

394
9. K. Bieńkowski, 1966, Pomnik Tysiąclecia Chrztu Polski, 1966, Poznań-Ostrów Tumski – płaskorzeźby
od strony wschodniej. Rząd górny: stan sprzed 1999 roku, rząd dolny: stan po 1999 roku

Nie należy jednak zapominać, że wcześniej, bo w 1959 roku, ksiądz prof. Jó-
zef Nowacki, kanonik metropolitalny poznański, odniósł się sceptycznie wobec
uznania wspomnianych reliktów za urządzenia pełniące funkcje baptyzmalne.
Jakkolwiek podzielał przekonanie, że Ostrów Tumski był miejscem ceremonii
chrystianizacyjnych z drugiej połowy X wieku, to misę odkrytą w nawie uznał za
urządzenie pełniące funkcję „późniejszych kropielnic z wodą święconą” służą-
cych „wstępującym do świątyni” dla „obmycia rąk i twarzy”. Natomiast baptyste-
rium z chrzcielnicą, w których istnienie nie wątpił, lokował w „otwartym atrium”
poprzedzającym „właściwą trzynawową świątynię”23. Wątpliwości zgłaszał także

23
  J. Nowacki, Kościół katedralny w Poznaniu, Poznań 1959, s. 82.

395
 kardynał Stefan Wyszyński. Bezpośrednio z  tymi dyskusjami powiązana była
Wystawa Tysiąclecia, zorganizowana w 1966 roku w ośmiu poznańskich kościo-
łach. W podziemiach katedry mieścił się Dział III, mający przybliżyć „Wybit-
niejsze chrzcielnice Polski”24.
W kontekście wspomnianych dyskusji nasuwa się analogia między kształ-
tem zrealizowanego po wydaniu książki ks. Nowackiego obniżenia terenu a do-
mniemanym przez niego atrium przed katedrą, mieszczącym baptysterium.
Umieszczenie scen figuralnych z pomnika w obrębie obniżonego terenu i uka-
zanie postaci schodzących po schodach może wskazywać na zinterpretowanie
przez Bieńkowskiego tego placu jako miejsca, w którym mógł odbyć się Miesz-
kowy chrzest. O tym, że artysta nie brał pod uwagę hipotezy Józefowiczówny
o  chrzcie per immersionem, świadczy to, że wyobraził księcia klęczącego przy
chrzcielnicy, co było zgodne zarówno z wizją przekazywaną przez Kościół w ob-
chodach milenijnych 25, jak i  z długą tradycją ikonograficzną tego wydarzenia
(m.in. obrazy Franciszka Smuglewicza i Jana Matejki)26.
Schodzące po schodach postacie odnoszą się zarazem tyleż do historycz-
nego – jak wówczas sądzono – miejsca tej ceremonii, ile do realnej przestrzeni
placu przed katedrą, a więc do osób, które przychodzą i będą przychodzić na
plac. Kroki odwiedzających Ostrów Tumski, stawiane na schodach, wchodzą
w  relację porównania z  wyobrażonym w  płaskorzeźbach ruchem postaci. To
szczególne i bardzo owocne artystycznie rozwiązanie można traktować jako od-
zwierciedlenie kontekstu ówczesnej sytuacji politycznej.
Idea wzniesienia milenijnego pomnika w 1966 roku, jego przekaz, a także
forma były pochodną nie tylko zacnej patriotycznej tradycji27, lecz także kon-
frontacji z reżimem komunistycznym. Przyjęło się traktować opracowany przez
władze program obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego jako całkowicie opo-
zycyjny wobec uroczystości kościelnych. Bez wątpienia wizja Polski związanej
dziejowo z chrześcijaństwem starła się z wizją komunistów, w której wpływ Ko-

24
  Okólnik Kurii Poznańskiej za lata 1964, 1965, 1966, 1967, Archiwum IPN w  Poznaniu,
sygn. IPN Po/06/22, z. 14, s. 480.
25
  „Przed tysiącem lat pochylił swą głowę pod wodami Chrztu Mieszko I, książę gnieź-
nieński i poznański”. Milenijna Wigilia Wielkanocna: słowo Prymasa, 9 IV 1966, Gniezno. Za:
P. Raina, op. cit., s. 65.
26
  Na temat dziewiętnastowiecznych przedstawień chrztu władcy pogańskiego por. T. Żu-
chowski, Wyobrażenie chrztu Polski. Źródła dla ilustrowania wydarzenia w  sztukach wizualnych
(w druku). Autorowi dziękuję za udostępnienie maszynopisu.
27
  Por. m.in. A. Hinc, Mityczne milenium. Dziewiętnastowieczne próby obchodów 1000-lecia
chrześcijaństwa w  Polsce i  objęcia władzy przez Piastów; A. Kucharska, Rocznica chrztu w  cieniu
Wielkiej Wojny (1916), „Kronika Miasta Poznania” 2016, nr 1, s. 90–111, 112–124.

396
ścioła definiowano jako balast szkodliwy i wrogi polskiej państwowości28. Wsze-
lako warto przypomnieć, że nie gdzie indziej, jak w przemówieniu Władysława
Gomułki podczas uroczystości w Poznaniu 17 kwietnia 1966 roku, czytamy:

Doceniamy w pełni znaczenie historyczne faktu chrztu Mieszka I. Był to w owych cza-
sach akt doniosły, o wielkich konsekwencjach politycznych. Jednolita i uniwersalna reli-
gia, udzielająca sankcji sakralnej władzy monarchy, umocniła ówczesne państwo Piastów.
Chrześcijaństwo, jako religia państwowa, służyło wówczas sprawie scalenia w jeden or-
ganizm państwowy mniejszych państw i związków plemiennych Wiślan, Polan, Ślęzan,
Pomorzan, ułatwiało scentralizowanie i podporządkowanie całego kraju władzy królew-
skiej. Odbierało germańskiemu Drang nach Osten możliwość zagrabienia terytoriów sło-
wiańskich pod pretekstem „nawracania” mieczem i ogniem zamieszkałych tu plemion29.

W propagandzie władz komunistycznych to współczesny Kościół sprzenie-

wierzył się celom politycznym pierwszego chrześcijańskiego władcy. Po pierwsze
dlatego, że wyciągnął pojednawczą dłoń do biskupów niemieckich, „tych samych
ludzi, którzy we wrześniu 1939 roku bili w dzwony dla uczczenia hitlerowskiego
zwycięstwa nad Polską, dzwonili na pogrzeb Polski”, a teraz „znowu po te [na-
sze] ziemie wyciągających ręce”, a po drugie – dlatego, że „głosząc pokraczną,
antynarodową ideę” Polski jako tzw. przedmurza chrześcijaństwa, „zanegował
wartość antyniemieckiego sojuszu ze Związkiem Radzieckim, gwarantującego
nienaruszalność granicy Polski”, i  wiedzie do „nowej katastrofy”30.  Gomułka
konkludował w przemówieniu:

Władza ludowa uważa za rzecz normalną religijne uroczystości publiczne dla uczcze-
nia tysiąclecia katolicyzmu w Polsce. Nie będziemy jednak tolerować sprzecznej z in-
teresami Polski idei „przedmurza”, którą uprawia część hierarchii kościelnej na czele
z kierownikiem episkopatu31.

W komunistycznej propagandzie „Tysiąclecie państwowości polskiej” po-

wiązano więc ściśle z „Tysiącleciem chrztu Mieszka I, czyli tzw. chrztu polski
[sic!]”32. Z punktu widzenia władzy to właśnie Kościół pod wodzą prymasa Wy-
szyńskiego, tego „wojującego z państwem ludowym nieodpowiedzialnego paste-
rza pasterzy”, dążył do „przeciwstawiania tradycji początków scentralizowanego

28
  Por. przyp. 1 i 4.
29
  W. Gomułka, Zespalamy siły narodu wokół ideałów socjalizmu, wolności i pokoju. Przemówie­
nie na manifestacji w Poznaniu w dniu 17 kwietnia 1966. Za: Przemówienie Władysława Gomułki na
pl. Adama Mickiewicza w Poznaniu w dniu 17 kwietnia 1966 roku, „Kronika Miasta Poznania” 2016,
nr 1, s. 265–266.
30
  Ibidem, s. 264–266.
31
  Ibidem, s. 266.
32
  Ibidem.

397
 Państwa Polskiego tradycjom początków chrześcijaństwa”33. Bez wątpienia ide-
ologia, na której opierały się działania władzy komunistycznej w Polsce po 1945
roku, miała ze swej istoty i na mocy swej proweniencji charakter antyreligijny.
W owym czasie dostrzegał to świetnie Józef Mackiewicz34. Przemówienie I Se-
kretarza KC PZPR należy traktować wyłącznie jako element strategii obranej
w 1966 roku wraz ze zmieniającymi się relacjami władzy z Kościołem. Krytyku-
jąc prymasa Wyszyńskiego, Gomułka nie chciał wywoływać skojarzeń z rokiem
1953, kiedy prymas został przez komunistów uwięziony w  ramach antychrze-
ścijańskiej ofensywy. Nie powinno jednak ulegać wątpliwości, że w  1966 roku
propaganda władz dotyczyła nie tyle przeszłości Polski, ile jej sytuacji obecnej,
a przede wszystkim jej przyszłości. Gomułka przestrzegał Kościół, by ten „nie
uważał, że sprawuje rząd dusz w narodzie”, gdyż „czasy te przeszły w bezpow-
rotną przeszłość i nigdy nie powrócą”, i żeby się nie łudził, że zdoła się przeciw-
stawić „budowaniu przyszłości […] Ojczyzny na niewzruszonym fundamencie
socjalistycznego ustroju społecznego”35.
Również dla strony kościelnej jubileusz milenijny miał znaczenie przede
wszystkim w odniesieniu do przyszłości36. „Gorąco pragniecie – pisał papież Pa-
weł VI we wspomnianym liście odczytanym w marcu 1966 roku w polskich ko-
ściołach  – aby ta jubileuszowa uroczystość Tysiąclecia stała się dla Was jakby
nowym chrztem, który by dopomógł do głębszego, skuteczniejszego i  pełnego
większej mocy oddziaływania uchwał soborowych na życie wszystkich narodów”37.
W  depeszy, którą kardynał Wyszyński otrzymał 16 kwietnia 1966 roku, papież
zapewniał o  złożonych „gorących ślubach, aby obchody millenium przyczyni-
ły się do wzrostu chrześcijańskiego miłosierdzia, braterskiej zgody, prawdziwej

33
  Ibidem.
34
  Por. G. Łukomski, Sacrum czy profanum? Milenijny konflikt ideologiczny między państwem
komunistycznym w Polsce a Kościołem katolickim, w: Teologia i liturgia chrztu od starożytności chrze­
ścijańskiej do czasów nowożytnych, red. A.M. Wyrwa, J. Górecki, Wydawnictwo PTPN, Poznań
2015, s. 411–432.
35
  Przemówienie Władysława Gomułki 14 stycznia 1966 roku na forum Frontu Jedności Na-
rodu. Cyt. za: B. Noszczak, op. cit., s. 188; Gomułka, Zespalamy siły narodu wokół ideałów socjalizmu,
wolności i pokoju. Przemówienie na manifestacji w Poznaniu w dniu 17 kwietnia 1966, op. cit., s. 269.
36
  Tezę tę można wykazać także na przykładzie stanowiska Kościoła wobec zorganizowa-
nych przez władze komunistyczne badań archeologicznych w katedrze poznańskiej. Ze względu
na brak miejsca pomijam omówienie tego ważnego zagadnienia. Na temat organizacji badań
państwowych: B. Noszczak, op. cit.; na temat znaczenia regotyzacji katedr w  Wielkopolsce:
Sz. Skibiński, „Super fundamenta historiae spirituale extruere aedificium” (św. Hieronim). Powojenna
regotyzacja katedr w Gnieźnie i Poznaniu, w: Oblicza mediewalizmu, red. A. Dąbrówka, M. Michal-
ski, Wydawnictwo PTPN, Poznań 2013, s. 153–171.
37
  Milenijny list Ojca św. Pawła VI, 17 grudnia 1965. Za: P. Raina, op. cit., s. 26.

398
pomyślności”38. Charakter uroczystości precyzyjnie objaśniono w Okólniku Kurii
Poznańskiej z marca 1966 roku:

Rozpoczęty w 966 roku Chrzest polskich pokoleń ciągle trwa. Coraz nowi przedstawi-
ciele Narodu doznają łaski obmycia i odrodzenia w wodzie Chrztu. W pokoleniach już
ochrzczonych łaska pomnaża się dzięki innym Sakramentom. Jubileusz obecny ma na
celu szczególne odnowienie łaski. Wszechstronnemu przygotowaniu do takiego odno-
wienia służyła właśnie Wielka Nowenna. […] W obchodzie Tysiąclecia rozważamy prze-
szłość Polski, gdyż jest to uroczystość historyczna. […] Nie depczmy przeszłości ołtarzy,
choćbyśmy mieli doskonalsze wznieść […]. Jednakże nie pamiątki są istotą Jubileuszu,
ale żywa wiara Narodu w minionym i przyszłym Tysiącleciu. Prowadź Matko swoje dzieci
w wiary nowe Tysiąclecie. Katolicy powinni przeto I i II Tysiąclecie przeżyć w stanie łaski
uświęcającej. W  przyjaźni z  Bogiem, w  jedności z  kościołem Chrystusowym, aby cały
dotychczasowy dorobek religijny i kulturalny przenieść nietknięty w drugie Tysiąclecie39.

Progresywność idei Wielkiego Jubileuszu podkreślano w  licznych homi-

liach40. Podczas kazania wygłoszonego przed poznańską katedrą 17 kwietnia
1966 prymas Wyszyński mówił:

Gdy mamy już za sobą historyczne wspomnienia i rozważania [chodzi o poprzedzają-

ce kazanie arcybiskupa Baraniaka  – M.H.], trzeba z  tego Ostrowa Tumskiego, sprzed
Bazyliki Archikatedralnej Poznańskiej spojrzeć ku miastu, ku przyszłości, ku wiekom,
które idą […] Będą bowiem umierali Polacy ochrzczeni przez Kościół i umocnieni Bo-
żymi darami, ale naród będzie trwał. Naród wejdzie w nieznaną przyszłość, a z narodem
Kościół, który w Chrystusie Panu jest z nami po wszystkie dni aż – jak wierzymy – do
skończenia świata […] To jest fundament, na którym budujemy życie Boże. Takie uspo-
sobienie w sercach i myślach pragniemy wnieść w wiary nowe tysiąclecie. Wyniesiemy je
stąd, z Ostrowa Tumskiego, który jest sercem tego miasta, z Bazyliki Archikatedralnej,
sprzed oblicza Matki Pięknej Miłości. Poniesiemy je przed siebie, tam, za Wartę, pod
ratusz poznański, na wszystkie ulice miasta, do wszystkich fabryk i warsztatów pracy, do
wszystkich domów, rodzin, mężów i żon, do dzieci, młodzieży i niemowląt. Poniesiemy
do wszystkich, których będziemy spotykali, mijali, którym tak wiele możemy powiedzieć
uśmiechniętymi i życzliwymi oczyma. To wnosimy w wiary nowe tysiąclecie!41

W kontekście przyszłościowego charakteru Jubileuszu można widzieć

także dobór ikonografii pomnika i  obecność w  niej sceny zaślubin Dobrawy

38
  Depesza szyfrowa wchodząca, nr 96/709 z Warszawy CSK z dnia 17.4.1966, w: Pisma, spra­
wozdania, telefonogramy dot. Inwigilacji Kościoła 1966–1966, Archiwum Oddziału IPN w Pozna-
niu, Sygnatura IPN Po 06/71/100, s. 0273.
39
  Okólnik Kurii Poznańskiej, nr 3, 9 marca 1966 roku, w: Okólnik Kurii Poznańskiej za lata 1964,
1965, 1966, 1967, Archiwum Oddziału IPN w Poznaniu sygn. IPN Po/06/22, z. 14, s. 438–440.
40
  Por. kazanie Prymasa Wyszyńskiego podczas uroczystości rozpoczynających Rok Jubile-
uszowy w Gnieźnie 1 stycznia 1966 roku w: P. Raina, op. cit., s. 42–49; homilia arcybiskupa Wro-
cławia Bolesława Kominka w poznańskiej farze 16 kwietnia 1966. Za: M. Fąka, op. cit., s. 142.
41
  „To jest zwycięstwo, które zwycięża świat – wiara nasza”, op. cit., s. 278, 280.

399
 z  Mieszkiem I. Uroczystości kościelne 17 kwietnia 1966 zostały poświęcone
„małżeństwom katolickim”. Kazania miały zostać zbudowane wokół tematu
„«Tych Dwoje» w dziele Odkupienia i w życiu Narodu Polskiego”42. W objaśnie-
niu określenie to odniesiono do Adama i  Ewy  – w  raju, do Jezusa i  Maryi  –
w  dziele Odkupienia, do Mieszka I  i  Dąbrówki  – „u kolebki Chrześcijaństwa
Polski”, oraz do podejmujących to „zadanie od 1000 lat” małżeństw katolickich,
stojących „na progu Tysiąclecia” przed potrzebą „odnowienia i pogłębienia ich
małżeńskiego związku i powołania rodzinnego”43.
Z ukierunkowaniem w przyszłość idei millenijnego jubileuszu wiąże się także
obecność korowodu władców przedstawionego na pomniku. Korowód rozpoczyna
się na bloku północnym po jego lewej stronie. Umiejscowienie to określa uczest-
ników pochodu jako następców wyobrażonego po drugiej stronie bloku Miesz-
ka I przyjmującego chrzest wraz ze swoim dworem [il. 3]. Jednakże postacie te
nie tylko wskazują na zakorzenienie historii Polski w przyjęciu chrześcijaństwa.
Za figurą Stanisława Augusta widnieje postać z krzyżem, która ze względu na ten
atrybut oraz uczesanie przypomina postać stojącą za Mieszkiem I  pochylonym
nad chrzcielnicą [il. 10]. Analogia ta pozwala określić tę postać jako reprezentanta
„początku” polskiej historii. Dołączając do korowodu władców, postać ta ustana-
wia nowy początek – początek epoki, w której nie ma władzy królewskiej, lecz trwa
idea chrześcijańska. Kontekst twórczości Matejki i  umieszczenie w  takich jego
dziełach, jak Rejtan czy Wernyhora postaci interpretowanych jako reprezentantów
przyszłych pokoleń zdolnych sięgnąć po wolność, otwiera możliwość interpretacji
także figury na poznańskim pomniku jako reprezentującej tych, którzy będą przy-
chodzić na plac i utrzymywać w sobie wolę zrzucenia komunistycznego jarzma.
Jednocześnie zarówno korowód władców, jak i ta figura są tymi, do których
dołączają ci, którzy przychodzą do katedry. Zależność ta koresponduje ze sło-
wami prymasa Wyszyńskiego z  przemówienia rozpoczynającego Rok Jubile-
uszowy:

Odszedł Mieszko, Chrobry, Kazimierz, odeszła Jadwiga i Jagiełło; odszedł św. Kazi-
mierz i Jagiellonowie, odeszli wielcy mistrzowie, pisarze, poeci, wielka trójca narodowa:
Mickiewicz, Słowacki, Krasiński. Oni odeszli, ale pozostawał ochrzczony naród, który
dotrwał do Tysiąclecia i dziś trwa nadal44.

42
  Dokument Komisji Maryjnej Episkopatu Polski. Instrukcja konferencji Episkopatu Polski
na Tydzień Tysiąclecia w parafiach 9–17 IV 66, w: Okólnik Kurii Poznańskiej za lata 1964, 1965,
1966, 1967, Archiwum Oddziału IPN w Poznaniu, syg. IPN Po/06/22, z. 14, s. 474–475.
43
  Ibidem, s. 475.
44
  Kazanie Prymasa Wyszyńskiego podczas uroczystości rozpoczynających Rok Jubile-
uszowy w Gnieźnie 1 stycznia 1966 roku w: P. Raina, op. cit., s. 44.

400
10. K. Bieńkowski, Pomnik Tysiąclecia Chrztu Polski, 1966, Poznań-Ostrów Tumski. Fragment
płaskorzeźby na bloku południowym od strony zachodniej. Fot. M. Haake

W pierwotnej aranżacji przy kamiennych ławach poniżej korowodu władców

znajdowały się ławki, które ów akces do korowodu czyniły nie tylko symbolicz-
nym, lecz niejako także realnym. Przychodzący na Ostrów Tumski, schodząc
po schodach na placu przed katedrą, dołączają także do postaci postępujących
tuż za Dobrawą i Mieszkiem I. Stają „na tym świętym miejscu”, na którym one
i „niezliczone pokolenia Polaków” przyjmowały „chrzest i rośli w wierze […]”45.
Relacja ta otwiera przed nimi możliwość rozpoznania w sobie dziedziców usta-
nowionego przed wiekami porządku, zadania pytania o własną gotowość do po-
dążenia za główną ideą Liturgicznego Tysiąclecia Chrztu Polski i „odnowienia
obietnic Chrztu”, do odpowiedzi na apel o „niejako ponowne przeżycie swojego
Chrztu”46, także możliwość zapytania o swój stosunek to tych, co chrzest przy-
jęli. W zgodności z myślą przewodnią Wielkiego Jubileuszu: „Chrzest narodu
się nie skończył, on się tylko w 966 roku zaczął i trwa od tysiąca lat. Ciągle na
nowo naród jest podtrzymywany przez Kościół wodą Chrztu”47. W  ukazaniu

45
  List pasterski Arcybiskupa Antoniego Baraniaka, odczytany archidiecezjanom w czasie
rezurekcji i  podczas wszystkich mszy św. Niedzieli Zmartwychwstania Pańskiego 17 kwietnia
1966. Cyt. za: M. Fąka, op. cit., s. 140.
46
  Wielka Sobota Tysiąclecia – Liturgiczne Tysiąclecie Chrztu Polski 9 IV 1966, w: Okólnik Ku­
rii Poznańskiej za lata 1964, 1965, 1966, 1967, Archiwum Oddziału IPN w  Poznaniu, syg. IPN
Po/06/22, z. 14, s. 466.
47
  Projekt obchodów Jubileuszu Chrztu Polski, za: P. Raina, op. cit., s. 30.

401
 zakorzenionego w przeszłości otwarcia na przyszłość skrywa się najgłębszy sens
poznańskiego pomnika milenijnego, dzisiaj nie dość czytelny na skutek później-
szych przebudów.
Tę samą ideę wyrażał powstały na uroczystości milenijne 3 maja 1966 na
Jasnej Górze w Częstochowie ołtarz autorstwa Janusza Tofila [il. 11]. W ich trak-
cie prymas odczytał „Akt oddania Polski w macierzyńską niewolę Maryi Matki

11. J. Tofil, ołtarz wzniesiony na uroczystości milenijne 3 maja 1966 na Jasnej Górze
w Częstochowie. Narodowe Archiwum Cyfrowe

402
Kościoła za wolność Kościoła Chrystusowego”, co było oczywistym nawiązaniem
do historycznego gestu Mieszka I  wyrażonego w  „Dagome Judex”, w  którym
prosił on papieża Jana XV o przyjęcie Polski jako dziedzictwa św. Piotra48. Stół
ofiarny był osłonięty od strony wiernych konstrukcją rzeźbiarską, nawiązującą
do ołtarzowych antepediów, których ikonografia przypominała o ideologicznych
podstawach wiary chrześcijańskiej. Rzeźba ta artykułowana była motywem po-
trójnej arkady z  orłem piastowskim w  środkowym segmencie. Godło państwa
zostało wpisane w  symbol Trójcy Świętej, wizualizując związek idei państwo-
wej z  wiarą chrześcijańską. Jednocześnie częstochowskie antepedium zostało
ukształtowane w sposób, który mógł kojarzyć się z kadłubem łodzi i zarazem
z ogromną misą chrzcielną, co dookreśla ów związek jako dokonany poprzez akt
chrztu. Forma i rozmiary misy chrzcielnej w kontekście wspomnianych poznań-
skich odkryć archeologicznych podkreślały nawiązanie do wydarzenia sprzed
tysiąca lat. Wszelako z perspektywy uczestnika jasnogórskich uroczystości an-
tepedium jawiło się jako misa chrzcielna mieszcząca wewnątrz celebransów li-
turgii. Liturgia w wymiarze symbolicznym była odnowieniem aktu chrztu przez
kapłanów reprezentujących Kościół skupiony wokół millenijnej rocznicy.

Bibliografia

Archiwum Konserwatora Zabytków m. Poznania. Katedra, t. 1 (A 148). Orzeczenia.

Archiwum Zakładowe Urzędu Miasta Poznania 528/394. Wydział Urbanistyki Ostrów Tumski
1964–1968).
Białecki K., Obchody Milenium Chrztu Polski i Tysiąclecia Państwa Polskiego w Poznaniu w roku
1966, „Kronika Miasta Poznania” 2016, nr 1, s. 227–249.
Depesza szyfrowa wchodząca, nr 96/709 z Warszawy CSK z dnia 17.4.1966, w: Pisma, sprawozda­
nia, telefonogramy dot. Inwigilacji Kościoła 1966–1966, Archiwum Oddziału IPN w Poznaniu,
Sygnatura IPN Po 06/71/100, s. 0273.
Dobosz J., Miejsce chrztu Mieszka I, „Kronika Miasta Poznania” 2016, nr 1, s. 11–20.
Dokument Komisji Maryjnej Episkopatu Polski. Instrukcja konferencji Episkopatu Polski na Tydzień
Tysiąclecia w parafiach 9–17 IV 66, w: Okólnik Kurii Poznańskiej za lata 1964, 1965, 1966, 1967,
Archiwum Oddziału IPN w Poznaniu, syg. IPN Po/06/22, z. 14.
Dowiat J., Chrzest Polski, Warszawa 1958 (wyd. kolejne 1960, 1961, 1962, 1966, 1969, 1997).
Fąka M., Kościelne obchody milenijne w Archidiecezji Poznańskiej, w: Milenium kontra Tysiąclecie –
1966, red. K. Białecki, S. Jankowiak, J. Miłosz, Poznań 2007, s. 139–143.
Haake M., Milenium w Poznaniu – karta z dziejów wojen obrazowych w Polsce, „Sacrum et Deco-
rum” 2017, t. X, s. 7–31.
Hinc A., Mityczne milenium. Dziewiętnastowieczne próby obchodów 1000-lecia chrześcijaństwa w Pol­
sce i objęcia władzy przez Piastów, „Kronika Miasta Poznania” 2016, nr 1, s. 90–111.

48
  A. Szneider, Jasna Góra, w: Milenium czy Tysiąclecie?, red. B. Noszczak, Warszawa 2006,
s. 138.

403
 Jana Długosza Dziejów Polskich Księga Druga (t. I), w: J. Długosz, Dzieła wszystkie, t. II, oprac.
A. Przeździecki, Kraków 1867.
Jankowiak S., Wielkopolska. Poznań, w: Milenium czy Tysiąclecie?, red. B. Noszczak, Warszawa
2006, s. 304–327.
Józefowiczowa K., Z badań nad architekturą przedromańską i romańską w Poznaniu, Wrocław–War-
szawa–Kraków 1963.
Kazimierz Bieńkowski – rzeźba: projekty i szkice, red. T. Dziubecki, M. Królikowska-Dziubecka,
katalog wystawy, Warszawa 1997.
Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989, oprac. P. Raina, Po-
znań 1995.
Kucharska A., Rocznica chrztu w cieniu Wielkiej Wojny (1916), „Kronika Miasta Poznania” 2016,
nr 1, s. 112–124.
Łukomski G., Sacrum czy profanum? Milenijny konflikt ideologiczny między państwem komunistycz­
nym w Polsce a Kościołem katolickim, w: Teologia i liturgia chrztu od starożytności chrześcijańskiej
do czasów nowożytnych, red. A.M. Wyrwa, J. Górecki, Wydawnictwo PTPN, Poznań 2015,
s. 411–432.
Milenijny list Ojca św. Pawła VI, 17 grudnia 1965, w: P. Raina, „Te Deum” narodu polskiego. Ob­
chody tysiąclecia chrztu Polski 1966/1967, Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, Olsztyn
1991, s. 26.
Milenium czy Tysiąclecie?, red. B. Noszczak, Warszawa 2006.
Milenium kontra Tysiąclecie – 1966, red. K. Białecki, S. Jankowiak, J. Miłosz, Poznań 2007.
Millennium polskie. Walka o rząd dusz, red. C. Wilanowski, Warszawa 2002.
Noszczak B., „Sacrum” czy „profanum”? – spór o istotę obchodów Milenium polskiego (1949–1966),
Warszawa 2002.
Nowacki J., Kościół katedralny w Poznaniu, Poznań 1959.
Obchody milenijne 1966 roku w świetle dokumentów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, red. W. Hu-
dziak et al, Warszawa 1998.
Okólnik Kurii Poznańskiej za lata 1964, 1965, 1966, 1967, Archiwum IPN w Poznaniu, sygn. IPN
Po/06/22, z. 14, s. 480.
Okólnik Kurii Poznańskiej, nr 3, 9 marca 1966 roku, w: Okólnik Kurii Poznańskiej za lata 1964, 1965,
1966, 1967, Archiwum Oddziału IPN w Poznaniu sygn. IPN Po/06/22, z. 14, s. 438–440.
Pismo skierowane do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 11 X 1954, Archiwum
Konserwatora Zabytków m. Poznania. Katedra 1952–1955, t. 2 (4; A–140).
Projekt obchodów Jubileuszu Chrztu Polski, za: P. Raina, „Te Deum” narodu polskiego. Obchody tysiącle­
cia chrztu Polski 1966/1967, Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, Olsztyn 1991, s. 29–39.
Projekt techniczny „Modernizacja placu i otoczenia przy katedrze poznańskiej (rewaloryzacja,
uporządkowanie i zagospodarowanie – I etap. (Przygotowany przez: Architektor Sp. z o.o.,
Biuro Studiów i Projektów Budownictwa w Poznaniu). Umowa nr 174/99. Miejsce przecho-
wywania: Archiwum Konserwatora Zabytków m. Poznania.
Protokół nr 34/55 z posiedzenia Miejskiej Komisji Urbanistyczno-Architektonicznej z dnia
14 grudnia 1955. Poznań, Archiwum Miejskie: Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Po-
znaniu.
Przemówienie Władysława Gomułki na pl. Adama Mickiewicza w Poznaniu w dniu 17 kwietnia 1966
roku, „Kronika Miasta Poznania” 2016, nr 1, s. 260–269.
Raina P., „Te Deum” narodu polskiego. Obchody tysiąclecia chrztu Polski 1966/1967, Warmińskie
Wydawnictwo Diecezjalne, Olsztyn 1991.
Skibiński Sz., „Super fundamenta historiae spirituale extruere aedificium” (św. Hieronim). Powojenna
regotyzacja katedr w Gnieźnie i Poznaniu, w: Oblicza mediewalizmu, red. A Dąbrówka, M. Mi-
chalski, Wydawnictwo PTPN, Poznań 2013, s. 153–171.

404
Szneider A., Jasna Góra, w: Milenium czy Tysiąclecie?, red. B. Noszczak, Warszawa 2006.
Tajne dokumenty państwo–Kościół 1960–1980, Londyn 1996.
„To jest zwycięstwo, które zwycięża świat – wiara nasza”. Kazanie prymasa Stefana Wyszyńskiego przed
poznańską katedrą, 17 kwietnia 1966 roku, „Kronika Miasta Poznania” 2016, nr 1, s. 276–284.
Tomziński J., ZP, Jasnogórska Maryja w życiu i służbie ks. Kardynała Stefana Wyszyńskiego, prymasa
Polski, „Studia Claromontana” 1982, t. II, s. 5–45.
Uroczystości milenijne 1966 roku. Sprawozdania Urzędu Spraw Wewnętrznych, Warszawa 1996.
Wielka Sobota Tysiąclecia – Liturgiczne Tysiąclecie Chrztu Polski 9 IV 1966, w: Okólnik Kurii Po­
znańskiej za lata 1964, 1965, 1966, 1967, Archiwum Oddziału IPN w Poznaniu, syg. IPN
Po/06/22, z. 14.
Wydział Architektoniczno-Budowlany. A.B.-I. Protokoły z posiedzeń z Miejskiej Komisji Urba-
nistyczno-Architektonicznej 1955 r., PRN – P-Ń, sygn. 145, k. 93.
Zapomniany rok 1966. W XXX rocznicę obchodów Tysiąclecia Chrztu Polski, Gdańsk 1996.
Żuchowski T., Wyobrażenie chrztu Polski. Źródła dla ilustrowania wydarzenia w sztukach wizualnych
(w druku).