Pułtusk Academy of Humanities

ACTA ARCHAEOLOGICA PULTUSKIENSIA

Vol. V

Meetings at the borders

Studies dedicated to Professor Władysław Duczko

Edited by Joanna Popielska-Grzybowska and Jadwiga Iwaszczuk

in co-operation with Bożena Józefów-Czerwińska

Institute of Anthropology and Archaeology

PUŁTUSK 2016


 Scientific Editors: Joanna Popielska-Grzybowska  & Jadwiga Iwaszczuk
Proof-reading in English by Joanna Popielska-Grzybowska & Jo B. Harper
Proof-reading in French by Mirosława Latoska-Iwaszczuk
Proof-reading in Polish by Joanna Popielska-Grzybowska
DTP by Jadwiga Iwaszczuk
Graphics by Jadwiga Iwaszczuk
Cover design by Jakub Affelski

All rights reserved

© Copyright 2016
by the Pułtusk Academy of Humanities, 2016

Publisher:
Pułtusk Academy of Humanities
ul. Daszyńskiego 17, 06-100 Pułtusk
tel./fax (+48 23) 692 50 82
e-mail: rektorat@ah.edu.pl
Internet: www.ah.edu.pl

ISBN 978-83-7549-300-9

Realised on behalf of the publisher:

Przedsiębiorstwo Poligraficzno-Wydawnicze “Graf” – Janusz Janiszewski
04-663 Warszawa
ul. Błękitna 87A
tel. 501 376 898
e-mail:janusz.graf@wp.pl


Andrzej Buko
Institute of Archaeology and Ethnology, Polish Academy of Sciences
Warsaw, Poland

Ziemie polskie przed Piastami:

jednorodny czy zróżnicowany obraz regionów?

Wstęp
Początki wczesnego średniowiecza na ziemiach polskich charakteryzuje kilka zjawisk czytelnych we
wzorcach kultury materialnej. Pomimo, że świadectwa osadnictwa z tego okresu są nadal nieliczne,
to nie ulega wątpliwości, że dominujące w krajobrazie osadniczym okresu VI-początku VII w. były
osiedla otwarte. Sytuowano je wzdłuż brzegów dolin rzecznych, a w ich obrębie wznoszono niewielkie,
czworokątne półziemianki, często z piecem w narożniku1. Ale jednocześnie odnotowuje się brak
podobnych odkryć domostw w Wielkopolsce i na Pomorzu. Zamiast nich obserwowane są tam tzw.
obiekty wannowate, o niejasnej funkcji, częściowo zagłębione w ziemię. W żadnym z tych obiektów
nie natrafiono na piece2.
W produkcji rzemieślniczej początków wczesnego średniowiecza szeroko dyskutowany jest poziom
produkcji, ograniczony głównie do wytwarzania prostych naczyń ceramicznych, a także ubóstwo
wytworów wykonywanych z innych rodzajów surowca. Na osadach i cmentarzach wczesnosłowiańskich
rzadko znajdowane są ozdoby, przy czym ich inwentarz jest ograniczony. Należą do nich w pierwszym
rzędzie fibule palczaste, rozpowszechnione w okresie V-VII w. na znacznych obszarach Europy
i wywodzące się zapewne ze środowiska gockiego3. Skromny inwentarz ozdób uzupełniają przedmioty
codziennego użytku takie jak noże, przęśliki, ciężarki tkackie, osełki, żarna, haczyki do wędek, łyżwy
kościane czy grzebienie rogowe. W obrządku pogrzebowym powszechne jest ciałopalenie z grobami
płaskimi popielnicowymi lub jamowymi, najczęściej ubogo wyposażonymi. Jednak na niektórych
terenach (np. na Pomorzu) brak jest odkryć grobów fazy najstarszej, co kontrastuje z występowaniem
w tych miejscach świadectw bytności Słowian4.
Opisywane zjawiska są charakterystyczne, jak się najczęściej przyjmuje, od VI w. do 1./2. ćwierci
VII w. Można zatem uznać względny egalitaryzm i jednorodność kultury materialnej w regionach
u progu wczesnego średniowiecza. Pojawia się pytanie, czy to samo powiedzieć można o okresie
poprzedzającym bezpośrednio powstanie państwa pierwszych Piastów?
Pytanie to nie jest jedynie retoryczne. W literaturze przedmiotu sformułowano kilka lat temu tezę, iż
cały okres Polski przedmieszkowej uznać można za „wielki względnie jednorodny językowo i kulturowo
region etnohistoryczny charakteryzujący się dość jednorodnym stylem życia ukształtowanym
w drodze podobnych doświadczeń...”. Do takiej konkluzji skłaniać mają doświadczenia płynące
z badań wczesnośredniowiecznej Skandynawii5. W myśl tej koncepcji, to dopiero aktywność Piastów
uruchomić miała procesy akcentowania odmienności regionalnych poprzez różnicowanie pewnych

1
M. Parczewski, Najstarsza faza kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce, Kraków 1988.
2
P. Donat, Haus, Hof und Dorf in Mitteleuropa vom 7.–12. Jahrhundert, Beiträge zur Entwicklung und
Struktur der bäuerlichen Siedlung, Schriften 33, Berlin 1980; Z. Kobyliński, Struktury osadnicze na
ziemiach polskich u schyłku starożytności i w początkach wczesnego średniowiecza, Wrocław 1988 (dalej
cytowane jako: Struktury osadnicze).
3
F. Curta, The making of the Slavs: History and archaeology of the Lower Danube region c. 500–700 A.D.,
Cambridge – New York 2001.
4
Por. Kobyliński, Struktury osadnicze; M. Dulinicz, Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej.
Studium archeologiczne, Warszawa 2001 (dalej cytowane jako: Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-
Zachodniej); H. Zoll-Adamikowa, Stan badań nad obrzędowością pogrzebową Słowian, Slavia Antiqua 38
(1997), ss. 65-80.
5
Por. P. Urbańczyk, Trudne początki Polski, Wrocław 2008, s. 105.

55
 Andrzej Buko

elementów kulturowych. Z opinią tą polemizuje nasz Jubilat, wskazując, że wyniki badań kultury
wczesnośredniowiecznych Skandynawów nie upoważniają do formułowania podobnych hipotez6.
Tezę o względnej jednorodności kulturowej terytorium od Karpat po Morze Bałtyckie poddać
warto próbie weryfikacji. Dla historyka dogodnym narzędziem takich analiz są dane wynikające
z analizy źródeł pisanych. Z kolei dla archeologa mogą to być obiekty i struktury osadnicze odkrywane
w regionach, a także wybrane elementy kultury materialnej. W niniejszym artykule ograniczę się do
prezentacji kilku przykładów. W skali makro wykorzystać można dane dotyczące chronologii i form
budownictwa grodowego. W skali semi-makro – osobliwości archeologiczne z regionów. Wreszcie
w skali mikro – wybrane cechy produkcji garncarskiej okresu przedpiastowskiego.

Wspólnoty terytorialne ziem polskich w okresie IX-Xw.
w świetle przekazów źródłowych
Choć prezentowana w tej części artykułu grupa danych pozostaje domeną historyków, warto w tym
miejscu przypomnieć niektóre elementy tych badań, ponieważ są istotne także dla wnioskowania
archeologa.
W odniesieniu do okresu przedpiastowskiego wymowa źródeł pisanych jest jednoznaczna
i wskazuje na zróżnicowanie terytorialne populacji zamieszkujących ziemie polskie. Nazwy takie
jak Wiślanie, Goplanie, Ślężanie i wiele innych, znane są już pisarzom bizantyjskim i frankijskim,
a z występowaniem niektórych z nich wiążą oni epizody politycznych dziejów ówczesnej Europy7.
Te nazwy plemienne traktujemy w tym miejscu jako identyfikatory wspólnot osadniczych (grup
etnicznych – według definicji współczesnej antropologii), zamieszkujących określone terytoria,
w dającym się zdefiniować przedziale chronologicznym (Fig. 4). Analiza danych z Fig. 4 wskazuje, że
w przypadku części regionów zwłaszcza Śląska, Małopolski i Pomorza Zachodniego mamy względnie
sporo nazw poświadczonych źródłowo. Nie wszystkie szczegóły na „mapie plemiennej Polski” są
jednak w dostatecznym stopniu zrozumiałe. W przypadku Wielkopolski nieznane są przyczyny braku
w wykazie u Geografa Bawarskiego Polan, twórców piastowskiego państwa, a zarazem obecność
mających ponad 400 ośrodków (civitates) Goplan – (Glopeani?) – których istnienie nie znajduje
potwierdzenia w badaniach archeologicznych. Odnotujmy też brak w wykazie Geografa Bawarskiego
nazw wspólnot terytorialnych dla obszaru przedpiastowskiego Mazowsza. Tymczasem z badań
archeologicznych wynika, że przed powstaniem państwa polskiego na terenach tych uchwytne są co
najmniej trzy jednostki terytorialne określane umownie jako: „płockie”, „drohickie” i „łęczyckie”8.
Z kolei choć na terytorium Małopolski nazwy Lędzian i Wiślan, pojawiają się niezależnie w kilku
przekazach źródłowych, nie do końca został rozstrzygnięty problem ich lokalizacji9.
Te dyskutowane od lat w literaturze przedmiotu podziały regionalne wymagają dalszych
pogłębionych studiów. Trudno natomiast zaprzeczyć, że nazwy wymienionych ludów były zapewne
obecne w świadomości ówczesnych, tym samym stały się z czasem narzędziem dla określania
i rozróżniania wspólnot regionalnych. Nie wiemy natomiast czy społeczności, którym nazwy te
zostały przypisane, takich określeń w stosunku do siebie używały. Dla archeologa bardziej istotnym
pozostaje pytanie, jak powyższe podziały plemienne mają się do odkryć archeologicznych.

Budownictwo grodowe okresu przedpaństwowego

na ziemiach polskich: jeden czy wiele wzorców realizacji?
Nie ulega wątpliwości, że budownictwo grodowe okresu przedpaństwowego było ścisłe powiązane
z historią lokalnych wspólnot i centrów terytorialnych. Dotychczasowe wyniki badań upoważniają

6
W. Duczko, (rec.) Przemysław Urbańczyk, Trudne początki Polski, Wrocław 2008, Wydawnictwa Uniwersytetu
Wrocławskiego, ss.420, Monografie Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, Kwartalnik Historyczny 117/4 (2010),
s. 117.
7
Por. S. Zajączkowski, Podzialy plemienne Polski w okresie powstania państwa (Geografia plemienna ziem
polskich), [w:] K. Tymieniecki (red.), Początki państwa polskiego. Księga tysiąclecia 1, Poznań 1962, ss.
73-109; G. Labuda, Studia nad początkami państwa polskiego 2, Poznań 1988; Z. Kurnatowska, Początki
Polski, Poznań 2002.
8
M. Dulinicz, Archeologia o Mazowszu w czasie powstawania państwa polskiego. Zarys problematyki,
Archeologia Polski 44/1-2 (1999), ss. 93-116.
9
Por. przypis 7.

56
 Ziemie polskie przed Piastami: jednorodny czy zróżnicowany obraz regionów?

do stwierdzenia, że w przypadku ziem polskich brak tu spójnego chronologicznie, wielkościowo,

ilościowo, funkcjonalnie, czy też ze względu na zastosowane techniki konstrukcyjne, wzorca.
W przypadku budownictwa grodowego na Mazowszu uwagę zwraca późna, na tle innych regionów,
chronologia. Badania wykazały, że zdecydowana większość grodów powstawała dopiero u schyłku
IX i na początku X w., a zatem niemal w przededniu powstania państwa polskiego10. W przeciwieństwie
do innych regionów ziem polskich brak tu wielofazowości fortyfikacji. Cechą wyróżniającą Mazowsze
spośród innych regionów jest również to, że tylko tutaj mamy nieliczne przykłady grodów z najstarszej
fazy wczesnego średniowiecza. Ale obiekty takie jak Szeligi pod Płockiem czy Haćki na Podlasiu
miały w opiniach badaczy nie tyle militarny, co symboliczny i ceremonialny charakter. Co więcej,
pozostawały w wyraźnym związku z grupą grodów zidentyfikowanych na terytoriach Białorusi
i Ukrainy. Byłoby to zatem zjawisko epizodyczne, mieszczące się w wąskim przedziale czasowym,
dotyczące Mazowsza i terytoriów od Wschodu z nim sąsiadujących11.
Na Pomorzu Zachodnim początki budownictwa grodowego odnoszone są do przełomu VII i VIII w.;
sugeruje się przy tym, że przełomem w tym względzie była ostatnia ćwierć IX w. Pojawiają się
wówczas niewielkie pod względem wielkości, ale za to silnie ufortyfikowane obiekty, rozmieszczone
dość równomiernie w regionie12. Wyróżniającym dla Pomorza schyłku wieku VIII i początków IX
wieku jest pojawianie się znamion wczesnej urbanizacji. Na zachodnim Pomorzu powstają wówczas
centra o charakterze rzemieślniczo-handlowym, takie Wolin, Szczecin czy Kołobrzeg13. Rytm
życia tych ośrodków wyznaczały handel i wymiana dalekosiężna, a ich infrastruktura ma wyraźne
cechy wczesnomiejskie. Interesującą grupę stanowiły też otwarte osiedla rzemieślniczo-handlowe,
zamieszkiwane przez wyspecjalizowanych rzemieślników i kupców, wywodzących się w znakomitej
części spoza środowisk miejscowych. Cechą charakterystyczną tych osiedli, zidentyfikowanych m.in.,
w rejonie Bard i Świelubia nad dolną Parsętą, jest ich polietniczność14. Ale w większości przypadków
znikały one z mapy osadniczej Pomorza jeszcze w IX lub do połowy X w.15
Na terenach sąsiadującej od południa Wielkopolski, grody z okresu przedpaństwowego są, podobnie
jak na Pomorzu, wielofazowe. Trudno je uznać za jednolite pod względem wielkości, rozmieszczenia
przestrzennego, czasu powstania i długości trwania. Część spośród nich odnoszona jest do VIII w.,
choć datowania te wymagają dalszych krytycznych analiz16. W miarę upływu czasu podlegały one
istotnym przemianom formy i funkcji, choć niektóre zaistniały tylko w fazie najstarszej. Kolejna
grupa grodów powstaje tu dopiero w IX w. Przełomem w budownictwie grodowym Wielkopolski
jest, zdaniem Zofii Kurnatowskiej17, cezura końca VIII lub początku IX w., kiedy to część dawnych
ośrodków upada, a nowe powstają często w innych miejscach.
Odmienny obraz budownictwa grodowego uzyskano w wyniku badań realizowanych na ziemi
kujawskiej i chełmińskiej. Na Pojezierzu Krajeńskim i Starogardzkim ciągłość występowania grodów
poświadczona jest wynikami badań archeologicznych, a ich początki sięgają, jak się przyjmuje,
okresu VII-VIII w. Na Pojezierzu Chełmińskim cezurą ich występowania jest wiek IX, a może nawet
1. połowa X w. Wówczas, z nieznanych przyczyn, zaprzestano wznoszenia grodów w prawie całej strefie
chełmińsko-dobrzyńskiej18. Na zachód od Wisły w ciągu IX i w 1. połowie X w. następował proces
odwrotny, polegający na sukcesywnym powiększaniu dotychczasowego terytorium – co ilustrują

10
M. Dulinicz, The first dendrochronological dating of the strongholds in northern Mazovia, [w:] P. Urbańczyk
(red.), Origins of Central Europe, Warszawa 1997, ss. 137–141.
11
Por. W. Szymański, Szeligi pod Płockiem na początku wczesnego średniowiecza. Zespół osadniczy z VI-
VII w., Wrocław 1967; M. Dulinicz, Miejsca, które rodzą władzę (najstarsze grody słowiańskie na wschód od
Wisły), [w:] S. Moździoch (red.), Człowiek, sacrum, środowisko, miejsca kultu we wczesnym średniowieczu,
Spotkania Bytomskie IV, Wrocław 2000, ss. 85-98.
12
W. Łosiński, Miejsce Pomorza i Wielkopolski w kształtowaniu się gospodarki towarowo-pieniężnej w Polsce
wczesnofeudalnej, Slavia Antiqua 37 (1996), ss. 163-180.
13
Por. L. Leciejewicz, Początki nadmorskich miast na Pomorzu Zachodnim, Wrocław 1962.
14
W. Łosiński, Rola kontaktów ze Skandynawią w dziejach gospodarczych Słowian nadbałtyckich, Przegląd
Archeologiczny 45 (1997), ss. 73-86.
15
M. Bogucki, Viking age emporia around the Baltic Sea – a Cul-de-sac of the European urbanization?,
[w:] A. Buko, M. McCarthy (red.), Making a Medieval Town. Patterns of Early Medieval Urbanization,
Warszawa 2010, ss. 151-165.
16
Por. M. Kara, Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne,
Poznań 2009, zwłaszcza rozdz. 5.
17
Z. Kurnatowska, Z badań nad przemianami organizacji terytorialnej w państwie pierwszych Piastów, Studia
Lednickie 2 (1991), ss. 11-22.
18
W. Chudziak, Zasiedlenie strefy chełmińsko-dobrzyńskiej we wczesnym średniowieczu (VII–XI wiek),
Toruń 1996.

57
 Andrzej Buko

dzieje ośrodka grodowego w Grucznie. Zjawiska te, zdaniem Wojciecha Chudziaka19, świadczyć mogą
o istotnych zmianach w organizacji plemiennej, jakie miały tu miejsce w okresie dopiero po IX w.
Cechą regionu Małopolski jest brak odkryć grodów łączonych z fazą najstarszą. Co najwyżej
10 z nich datowanych jest na okres VIII w. i aż 25 pochodzi z okresu IX-X w. Na tle innych regionów
kraju początki małopolskiego budownictwa grodowego określić więc można jako późne. Wyraźny
brak grodów rysuje się na lewobrzeżu Wisły, na północ od dorzecza Nidy. Zastanawia też ich brak
w dorzeczu Soły, Przemszy i Skawy20. Osobliwością budownictwa grodowego Małopolski na tle innych
regionów są natomiast tzw. wielkie grody wiślańskie. Zjawisko to dostrzeżone zostało przed laty
i opisane m.in. przez Andrzeja Żakiego i Elżbietę Dąbrowską21. Poza ziemią krakowską wielkie grody
pojawiają się, ale już po prawej stronie Wisły, na ziemi lubelskiej. W przypadku Chodlika – jednego
z nielicznych położonych nizinnie w dolinie rzeki Chodelki, najstarsze daty dendrochronologiczne
uzyskane z drewnianej studni zidentyfikowanej na majdanie grodziska, wskazują, że wybudowano ją
nie wcześniej jak w 1. połowie VIII w.22 Wśród badanych w ostatnim czasie jest intrygujące grodzisko
w Busównie, z trzema pierścieniami wałów i powierzchnią sięgającą 7ha23. Na tym tle zdumiewa, że
usytuowana w centralnej części Małopolski ziemia sandomierska, w okresie IX-X w., to strefa niemal
bezgrodowa (Fig. 5)24.
Na Śląsku rejony lokowania najstarszych grodów wczesnośredniowiecznych nawiązują do stref
zasiedlenia u schyłku starożytności25. W części nizinnej Dolnego Śląska dominują obiekty niewielkie,
kształtu owalnego, o powierzchni 0,05-0,1 ha, z zabudową skoncentrowaną w partii przywałowej. Tego
typu konstrukcje przypominają grody typu Tornow. Badania weryfikacyjne Joachima Henninga26
wykazały, że umocnienia te powstawały najwcześniej w końcu IX w. i w czasach późniejszych.
Przykłady podobnych obiektów znane są m.in. z terenów Dolnego Śląska i południowej Wielkopolski.
W świetle nowszych datowań dopuszcza się możliwość, że przynajmniej część z nich ma chronologię
sięgającą nawet czasów Mieszka I27.
Inaczej przedstawia się obraz budownictwa grodowego na obszarze południowo-wschodnim
regionu, w rejonie góry Ślęży. Odnotowano tu zarówno mniej osad jak i grodów, brak też tam
z wyjątkiem co najwyżej kilku, stanowisk najwcześniej datowanych takich jak: Niemcza, Strzegom
czy Lubomia. Występują natomiast również grody duże i bardzo duże, których powierzchnia waha się
od 1 do 5 ha. Cechy te, w tym ich kultura materialna upodabniają je w pewnym stopniu do grodzisk
znanych z Małopolski oraz z obszarów czeskich28.
Osobliwością na tle innych regionów ziem polskich są śląskie grody z kamiennymi oblicowaniami
wałów drewniano-ziemnych, bądź wręcz mury kamienno-drewniano-ziemne (Fig. 6). Grodziska

19
Por. przypis 18.
20
J. Poleski, Grody plemienne i wczesnopaństwowe w Małopolsce, [w:] M. Parczewski, S. Czopek (red.),
Początki sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rusko-słowackie w średniowieczu, Rzeszów 1996, ss. 109-
119.
21
A. Żaki, Archeologia Małopolski wczesnośredniowiecznej, Wrocław 1974; E. Dąbrowska, Wielkie grody
dorzecza górnej Wisły. Ze studiów nad rozwojem organizacji terytorialno-plemiennej w VII-X wieku,
Wrocław 1973.
22
S. Siwkowa-Hoczyk, Kotlina Chodelska we wcześniejszym średniowieczu: studium archeologiczno-
osadnicze, Lublin 2004.
23
A. Buko, T. Dzieńkowski, The Early Medieval settlements at the borderland between Poland and Rus’: the
stronghold in Busówno in recent archaeological exploration. Osadnictwo wczesnośredniowieczne polsko-
ruskiego pogranicza. Grodzisko w Busównie w świetle nowszych badań archeologicznych, Sprawozdania
Archeologiczne 60 (2008), ss. 325-367.
24
Por. A. Buko, Początki Sandomierza, Warszawa 1998 (dalej cytowane jako: Początki Sandomierza), ss. 14n.
25
J. Lodowski, J. Szydłowski, Śląsk plemienny w świetle źródeł archeologicznych, [w:] L. Leciejewicz (red.),
Od plemienia do państwa. Śląsk na tle wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny Zachodniej, Wrocław
– Warszawa 1991, ss. 21-34; L.A. Tyszkiewicz, Organizacja plemienno-grodowa a państwowo-grodowa
na przykładzie Łużyc i Śląska, [w:] S. Moździoch (red.), Lokalne ośrodki władzy państwowej w XI-XII
wieku w Europie Środkowo-Wschodniej, Spotkania Bytomskie I, Wrocław 1993, ss. 7- 20; S. Moździoch,
Społeczność plemienna Śląska w IX–X wieku, [w:] M. Młynarska-Kaletyn, E. Małachowicz (red.), Śląsk
około roku 1000, Wrocław 2000, ss. 25-71.
26
J. Henning, Archäologische Forschungen an Ringwällen in Niederungslage: die Niederlausitz als
Burgenlandschaft des östlichen Mitteleuropas im frühen Mittelalter, [w:] J. Henning, A.T. Ruttkay (red.),
Frühmittelalterlicher Burgenbau in Mittel- und Osteuropa, Bonn, ss. 9–29.
27
Dulinicz, Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej.
28
Por. K. Jaworski, Grody w Sudetach (VIII-X w.), Wrocław 2005.

58
 Ziemie polskie przed Piastami: jednorodny czy zróżnicowany obraz regionów?

takie w liczbie kilkunastu występują w południowej i wschodniej części Dolnego Śląska29. Ich
występowanie łączone jest z budownictwem obronnym terenów położonych na południe od Karpat,
zwłaszcza morawsko-czeskich, gdzie występują powszechnie w okresie VIII-X w. Upadek i porzucenie
tych grodów w przypadku Śląska nastąpić miały w końcu IX i w początkach X w. Procesy te wiązane są
nie tyle z upadkiem Wielkiej Morawy, co z efektami klęsk żywiołowych i/lub sukcesywnym odpływem
stąd ludności, wskutek naporu osadnictwa z północnej części regionu i południowej Wielkopolski;
zjawiska te udokumentowane zostały archeologicznie dla okresu 1. połowy X w.30
W świetle przytoczonych wyżej uwag regiony oglądane poprzez pryzmat budownictwa grodowego
wydają się względem siebie nieporównywalne. Aktualny stan wiedzy upoważnia zatem do stwierdzenia,
że czas pojawiania się grodów na ziemiach polskich, ich chronologia i cechy konstrukcyjne
uzależnione były od intensywności i cech szczególnych procesów osadniczych zachodzących w obrębie
regionów.

Inne osobliwości regionalne Polski przedpiastowskiej
Badania archeologiczne okresu przedpiastowskiego dostarczają wielu dalszych przykładów
osobliwości regionalnych. Warto w tym miejscu na niektóre z nich zwrócić uwagę.
Największą osobliwością ziem południowej Polski doby przedpaństwowej są monumentalne kopce.
Trudno w innych regionach Polski doszukiwać się obiektów porównywalnych. Wyróżniają je spośród
innych przede wszystkim rozmiary – przekraczające niekiedy 50 m średnicy, przy co najmniej 10 m
zachowanej do dnia dzisiejszego wysokości. Kopce występują w pobliżu dawnych ośrodków władzy
plemiennej i wczesnopiastowskiej: w Przemyślu, Sandomierzu i Krakowie i niedaleko Gródka nad
Bugiem (Husynne). Monumentalne kopce krakowskie, datowane na „okres wiślański”, traktowane
są jako materialne świadectwa burzliwej epoki i łączone są z ośrodkiem władzy plemiennej w rejonie
dzisiejszego Krakowa (Fig. 7). Przypuszczenie to wzmacnia wiele przesłanek, w tym unikatowe
gromadne znalezisko skarbu grzywien siekieropodobnych z ul. Kanoniczej, o niespotykanej wadze
i wielkości31.
W dotychczasowych dyskusjach zwracano uwagę na podobieństwa kopców małopolskich do
kurhanów królewskich w Skandynawii32. Ale w przypadku sandomierskiego kopca „Salve Regina” poza
miejscową tradycją i kontekstem regionalnym, brak jest bezpośrednich przesłanek, aby przesądzać
jego wczesnośredniowieczną genezę33. Z kolei w podwójnej nazwie kopca Tatarskiego (Przemysława)
w Przemyślu mieści się niejednoznaczna wskazówka jego chronologii, bo dotycząca okresu narodzin
miasta (kopiec Przemysława), jak i najazdów koczowników (kopiec Tatarski). Równie skomplikowane
są czas jego budowy i funkcja34. Jedynie wielki kopiec z miejscowości Hysynne nad Bugiem został
całkowicie usypany i krył prawdopodobnie pochówek ciałopalny z okresu przedpaństwowego35.
Powstaje pytanie, czy wszystkie obiekty małopolskie pełnić mogły sepulkralne funkcje? Odpowiedź
na to pytanie nie jest jednoznaczna. Kopce małopolskie (poza obiektem z miejscowości Husynne)
zostały bowiem tak „skonstruowane”, że w ich wnętrzu nie było miejsca na komorę grobową. Na
pierwszy plan wybija się więc ich przesłanie symboliczne36.
Inną, interesującą grupę danych, dla badania podobieństw i różnic regionalnych, stanowią
produkcje ceramiczne okresu przedpaństwowego. Nawet dla laika widoczny jest tu podstawowy
podział na wyroby ostroprofilowane – charakterystyczne dla strefy zachodnio-pomorskiej

29
J. Kaźmierczyk, Grodzisko w Dobromierzu koło Bolkowa. Studium do badań pogranicza Państwa
Wielkomorawskiego na Śląsku, Studia Archeologiczne 13 (1983), ss. 159-244.
30
Ibidem.
31
K. Radwański, Wielkie kopce krakowskie i próba uściślenia ich chronologii, Rocznik Krakowski 69 (2003),
ss. 5-23; tam dalsza literatura.
32
Por. L.P. Słupecki, Monumentalne kopce Krakusa i Wandy pod Krakowem, [w:] A. Buko (red.), Studia
z dziejów cywilizacji. Studia ofiarowane Profesorowi Jerzemu Gąssowskiemu w pięćdziesiątą rocznicę
pracy naukowej, Warszawa 1998 (dalej cytowane jako: Monumentalne kopce), ss. 57-72; tam dyskusja
i dalsza literatura.
33
Por. Buko, Początki Sandomierza, s. 29n.
34
E. Sosnowska, Kopiec Tatarski i Wzgórze Trzech Krzyży w Przemyślu w świetle wyników ostatnich badań, [w:]
A. Buko, Z. Świechowski (red.), Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie zjazdu gnieźnieńskiego,
Warszawa 2000, ss. 225-234.
35
K. Żurowski, G. Mikołajczyk, Sprawozdanie z badań kurhanu we wsi Husynne w pow. hrubieszowskim
w 1954 r., Sprawozdania Archeologiczne 1 (1955), ss. 251-267.
36
Słupecki, Monumentalne kopce, ss. 57-72.

59
 Andrzej Buko

i częściowo wielkopolskiej oraz tzw. naczynia esowate, które dominują w pasie południowej Polski
(Śląsk, Małopolska). Pozostałe terytoria traktowane mogą być jako strefa przejściowa, czy też
strefa mieszania się tych podstawowych nurtów stylistycznych. To fundamentalne zróżnicowanie
znajduje uzasadnienie w różnych kierunkach oddziaływań kulturowych. W przypadku północnej
i częściowo środkowej Polski widoczne są wyraźne nawiązania do produkcji ośrodków połabskich.
Cechą charakterystyczną tych produkcji jest zróżnicowanie stylistyczne wyrobów, nawiązujących
do form naczyń dwustożkowych okresu merowinskiego i karolińskiego. Charakterystyczną cechą
starszej ceramiki północno-środkowopolskiej jest też występowanie ornamentacji strefowej, w tym
nie stosowanych na południu, pionowych układów wątków ornamentacyjnych. Z kolei w przypadku
ceramiki z ziem południowej Polski widoczne są wyraźne nawiązania stylistyczne do wytwórczości
garncarskiej naszych południowych sąsiadów. Powszechnie występują tu formy naczyń tzw. esowatych
z układem poziomym ornamentyki, dekorowane najczęściej w górnej części brzuśca. Preferowanymi
elementami zdobniczymi są linie faliste i poziome; inne zdobienia występują w stosunku do
wymienionych mniej licznie. Trzecim elementem charakterystycznym dla produkcji ceramicznych
ziem południowej Polski są surowce ilaste stosowane do produkcji garncarskiej.
Czołową produkcją okresu IX-poł. XI w. na ziemi krakowskiej pozostaje tzw. ceramika biała
krakowska37. Surowcem do jej wytwarzania był margiel ilasty udokumentowany w pobliżu Krakowa
i na terenach niecki nidziańskiej. Występuje on najczęściej w postaci charakterystycznego mieliwa
wapiennego, o równomiernie rozłożonych i podobnej wielkości ziarnach, co nadaje przekrojom tych
wyrobów charakterystyczną strukturę. Sporadycznie obecność wyrobów wykonanych z tego rodzaju
surowca odnotowywano na ziemi sandomierskiej38. Dalej na wschód – ceramiki tego rodzaju jak
dotąd brak. Omawiana ceramika wykonywana z glin wysokowęglanowych (zawartość CaO przekracza
tam nierzadko 30% objętości w składzie próbki) jest na innych terytoriach ziem polskich w tym
okresie nieznana. Wyroby wyróżnia kilka cech szczególnych: „esowate”, z reguły garnkowate formy,
płaskodenność oraz charakterystyczny styl ornamentacji. Dodać warto, że na niektórych stanowiskach
tzw. horyzontu wiślańskiego, takich jak Wawel, Stradów i wiele innych, wyroby takie stanowią do 90%
znajdowanych naczyń39. Zastanawiające jest na tym tle, że poza strefą „wiślańską” ceramika ta nie
znalazła naśladownictwa. Choć w literaturze przedmiotu podnoszono mankamenty tych produkcji
(np. znaczną przesiąkliwość naczyń), to badacze są zgodni, iż jest to przykład zaawansowanej
technologii, wymagającej wysokich umiejętności rzemieślników40. Kiedy i w jakich okolicznościach,
i pod wpływem jakich inspiracji się ona tutaj narodziła – pozostaje nierozstrzygniętą zagadką.
W przypadku Lubelszczyzny, a szczególności Chodlika i kilku innych obiektów, uwagę przyciąga
stylistyka i wysoka jakość technologiczna wydzielonej przez A. Gardawskiego tzw. ceramiki typu
chodlikowskiego41. Podobnie jak ceramika biała krakowska należy ona do wyróżniających elementów
kultury materialnej regionu w okresie przedpaństwowym. Na tle innych produkcji regionu i szerzej
ziem polskich tego okresu, charakteryzuje się bogatym programem dekoracyjnym obejmującym
większość, a niekiedy nawet całe naczynia (Fig. 8). W tym kontekście trafna i aktualna wydaje się
obserwacja A. Gardawskiego, że ceramika chodlikowska wyznacza zasięg występowania „ceramiki
południowej, tak charakterystyczny dla terytorium południowych Moraw, Czech Wschodnich i dużej
części Słowacji, a na północy zachodniej Małopolski i Lubelszczyzny”42.
Dla przedpiastowskiego Śląska cechą wyróżniającą jest pojawienie się tutaj już w okresie IX w.
tzw. ceramiki grafitowej. Stwierdzone na tym obszarze wychodnie surowca wskazują na możliwość
ich miejscowej produkcji. Ceramika ta zachowuje charakterystyczne cechy ciemnej barwy oraz formy
nawiązujące do produkcji podobnych wyrobów znanych m.in. z terenów Czech43.

37
K. Radwański, Wczesnośredniowieczna ceramika krakowska i zagadnienie jej chronologii, Materiały
Archeologiczne 9 (1968), ss. 5-90.
38
Por. A. Buko, Wczesnośredniowieczna ceramika sandomierska, Wrocław 1981, s. 168.
39
Radwański, Materiały Archeologiczne 9 (1968), ss. 24n; tam dalsze przykłady oraz E. Kubica-Kabacińska,
Podkrakowska ceramika „biała” – analizy surowca, chornologia, kontekst osadniczy, Materiały
i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 22, Rzeszów 2001 (dalej cytowane jako:
Podkrakowska ceramika „biała”), ss. 135-163, zwłaszcza tab. 1 na ss. 140n.
40
M. Pawlikowski, Wyniki badań mineralogicznych ceramiki „bialej” ze stanowisk w Krakowie-Nowej Hucie,
Sprawozdania Archeologiczne 52 (2000), ss. 419-433; Kubica-Kabacińska, Podkrakowska ceramika
„biała”.
41
A. Gardawski, Chodlik: Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy 1, Wrocław 1970.
42
Ibidem, s. 132.
43
Por. J. Lodowski, Uwagi o wczesnośredniowiecznej ceramice grafitowej z terenu Śląska, Slavia Antiqua 8
(1966), ss. 110-132.

60
 Ziemie polskie przed Piastami: jednorodny czy zróżnicowany obraz regionów?

Uwagi końcowe
Przedstawione przykłady wskazują, że Polska doby przedpiastowskiej formowała się w obrębie
zróżnicowanych kulturowo wspólnot terytorialnych. Każdej z nich przypisać można cechy
wyróżniające, postrzegalne w formach budownictwa grodowego i wybranych elementach kultury
materialnej. Duży wpływ na kierunki rozwoju regionów i ich kultury materialnej odgrywało
niewątpliwie sąsiedztwo. W przypadku Śląska czy Małopolski nie trudno zatem doszukać się
związków z państwem wielkomorawskim czy czeskim44, a w przypadku Pomorza z rozwojem handlu
i wymiany w obrębie strefy bałtyckiej45; to ostatnie znajduje odbicie w uformowaniu się wczesnej
strefy monetarnej oraz powstaniu i rozwoju ośrodków rzemieślniczo-handlowych. Wspólnoty
regionalne okresu przedpaństwowego scharakteryzować też można poprzez obiekty i elementy kultury
materialnej im tylko przysługujące, a zarazem różniące ich od sąsiadów. Takimi elementami są, jak
wskazywano wyżej, np. wielkie kopce małopolskie, niemal całkowity brak budownictwa grodowego
na ziemi sandomierskiej w okresie przed powstaniem państwa, fenomen ceramiki białej krakowskiej
i wiele innych.
Ustosunkowując się zatem do pytania o początki regionów stwierdzamy, że zaistniały one
najpewniej jeszcze przed powstaniem państwa polskiego. Tym samym uznać należałoby, że główny
wysiłek Pierwszych Piastów polegał na scaleniu regionów w obrębie nowego jakościowo organizmu
określanego przed końcem X w. mianem Civitas Schinesghe, a od XI w. występującego pod nazwą
Polonia. To właśnie różnorodność etnokulturowa regionów, aspiracje ich elit i interesy grupowe
ówczesnych wspólnot terytorialnych sprawiły, że po upadku I monarchii piastowskiej, działania
kolejnych władców piastowskich podporządkowane były, z różnym zresztą skutkiem, próbom scalania
kształtu terytorialnego Polski z czasów Mieszka i Chrobrego.

44
Por. K. Wachowski, Śląsk w dobie przedpiastowskiej. Studium archeologiczne, Wrocław 1997, ss. 45-60;
K. Jaworski, P. Rzeźnik, Kontakty z Morawami i (lub) Czechami około IX/X wieku w świetle nowych danych
z badań w Gilowie w 1992 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 35 (1994), ss. 307-328.
45
M. Bogucki, Ośrodki handlowo-rzemieślnicze nad Bałtykiem we wczesnym średniowieczu (m-pis pracy
doktorskiej w Archiwum IAUW), Warszawa 2006.

61
 Andrzej Buko

Fig. 4. Najstarsze (IX-X w.) zróżnicowania regionalne wspólnot terytorialnych okresu

przedpiastowskiego ziem polskich. Kolorem czarnym opisano skupiska osadnicze zidentyfikowane
drogą badań archeologicznych, szarym – nazwy ludów na podstawie źródeł pisanych (wg A. Buko)

275
 Andrzej Buko

Fig. 5. Osobliwości budownictwa grodowego VIII-X w. na przykładzie danych z ziemi

sandomierskiej: niemal bezgrodowa strefa w Małopolsce?
Objaśnienia symboli literowych: a – grodzisko, b – punkt osadniczy, c – pojedyncze duże kopce
wczesnośredniowieczne, d – pojedyncze duże kopce, być może wczesnośredniowieczne,
e – cmentarzyska kurhanowe, f – domniemane cmentarzyska kurhanowe (wg M. Florka)

276
 Andrzej Buko

Fig. 6. Reminiscencje wielkomorawskie na Śląsku? Grodzisko w Dobromierzu z licowaniem

kamiennym: rekonstrukcja bramy grodu (wg J. Kaźmierczyka)

Fig. 7. Skąd idea wielkich kopców przywędrowała do Małopolski? Kopiec Wandy w Krakowie-Nowej
Hucie – domniemany kurhan wczesnośredniowieczny (fot. A. Buko)

277
 Andrzej Buko

Fig. 8. Stylistyka i bogactwo zdobienia ceramiki chodlikowskiej: południowe inspiracje produkcji

garncarskich? (wg A. Gardawskiego)

278