E’ ΕΚΔΟΣΗ 2017

250 ΒΟΤΑΝΑ & ΟΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΤΟΥΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ

Διεύθυνση έκδοσης: Δημήτρης Μαλλιάρης
Συγγραφή - επιμέλεια: Pούλα Γκόλιου, βιολόγος
Διορθώσεις: Eλένη Φτίκα - Μαρία Σαντοριναίου
Lay-out - ηλεκτρονική σελιδοποίηση - μακέτα εξωφύλλου: Kυριάκος Mεγαλόπουλος
Φωτογραφίες: Φωτογραφικό πρακτορείο Lidman Production,
Εγκυκλοπαίδεια Bonniers Lexikon,
Φωτογραφικό αρχείο Μαλλιάρης-Παιδεία,
Ι. Ν. Λεπένσκιν, «Τα βότανα και η θεραπεία τους»

A΄-Δ΄ έκδοση με 200 βότανα

Ε΄ έκδοση ανανεωμένη (με 250 βότανα) 2017

ISBN 978-960-457-843-6

© 2017 EKΔOΣEIΣ ΠAIΔEIA / MAΛΛIAPHΣ-ΠAIΔEIA A.E.

Kεντρική διάθεση:
25η Μαρτίου 51, 564 29 Ν. Ευκαρπία, Θεσσαλονίκη,
τηλ. 2310649251, 2310640755

Κεντρικά βιβλιοπωλεία:
Δ. Γούναρη 39, 546 22 Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310277113
Ερμού 53, 546 23 Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310252888
www.malliaris.gr e-mail: info@malliaris.gr

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του
με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε
τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις των νόμων 2121/1993 και
100/1975, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.
 ΣΗΜΕΊΩΜΑ ΤΟΥ ΕΚΔΌΤΗ
Τα βότανα αποτελούν πηγή ζωής και υγείας. Οι ιδιότητές τους ήταν γνωστές
στον άνθρωπο από την αρχή σχεδόν της εμφάνισής του στη γη. Χρησιμοποι-
ούνται τα φύλλα, οι βλαστοί ή τα άνθη τους, φρέσκα ή αποξηραμένα, ως μέσο
θεραπείας, ως τροφή, αλλά και ως αρωματικά, καλλωπιστικά, καλλυντικά, αφρο-
δισιακά κτλ.
Με το βιβλίο αυτό, που περιλαμβάνει 250 και πλέον βότανα, επιθυμούμε να
δώσουμε σε όσους ασχολούνται με αυτά επαγγελματικά ή ερασιτεχνικά, όσο γί-
νεται περισσότερες πληροφορίες γι’ αυτά τα θαυμαστά φυτά και για τις ποικίλες
ιδιότητές τους. Οι πληροφορίες που παρέχονται όσον αφορά τις φαρμακευτικές
ιδιότητες, σε καμία περίπτωση δεν μπο­ρεί να αντικαταστήσουν τον γιατρό, του
οποίου η συμβουλή σε κάθε περίπτωση είναι απαραίτητη, ούτε βέβαια να χρησι-
μοποιούνται χωρίς μέτρο.
Ξεφυλλίστε, λοιπόν, το βιβλίο αυτό, γνωρίστε τα βότανα, τους καρπούς κ.ά.
και μάθετε πώς να τα χρησιμοποιείτε καλύτερα και πιο αποτελεσματικά. Εκτός
από τις θεραπευτικές ­τους ιδιότητες, μπορούν επίσης να στολίσουν το μπαλκόνι
ή τον κήπο σας και ακόμη να αρωματίσουν τα φαγητά και τον χώρο σας.
Αυτή η Ε΄ έκδοση του βιβλίου ανανεώθηκε, στον βαθμό που χρειάστηκε, και
ανασελιδοποιήθηκε για τον περιορισμό των σελίδων και του όγκου, ώστε να είναι
εύχρηστο και προσιτό.
Οφείλουμε ευχαριστίες στο αναγνωστικό κοινό, που ανταποκρίθηκε από την
πρώτη έκδοση του βιβλίου, ακολουθώντας με τον ίδιο τρόπο και τα άλλα βιβλία
της συγγραφέως.
Το αφιερώνουμε, λοιπόν, με όλη μας την αγάπη, σε όλους αυτούς τους ανθρώ-
πους που προστατεύουν το περιβάλλον και απολαμβάνουν τη φύση, παίρνοντας
από αυτήν ό,τι απλόχερα τους προσφέρει.
Και να θυμόμαστε πάντα ότι δεν πρέπει να εισβάλλουμε στη φύση αυθαίρετα
και παράνομα ως καταπατητές-κατακτητές, παραβιάζοντας τους νόμους της και
ξεριζώνοντας τα φυτά, καταστρέφοντας μ’ αυτόν τον τρόπο το οικοσύστημα.
Τέλος, ευχαριστίες οφείλω σε όσους συνέβαλαν στην ολοκλήρωση αυτού του
βιβλίου και στη Ρούλα Γκόλιου, που το συμπλήρωσε και το επιμελήθηκε ώστε να
πάρει τη σημερινή του μορφή.
Αντώνης Μαλλιάρης
 ΛΊΓΑ ΛΌΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΓΡΑΦΈΑ
Η Ρούλα Γκόλιου είναι απόφοιτος του Τμήματος Βιολογίας
του Πανεπιστημίου Πατρών.
Τα έτη 1977 έως 1980 εργάστηκε ως δημοσιογράφος. Από το
1980 υπηρέτησε ως εκπαιδευτικός στη Μέση Εκπαίδευση, κυρί-
ως στον νομό Χαλκιδικής αλλά και της Θεσσαλονίκης.
Κατά τη διάρκεια της θητείας της ως εκπαιδευτικού, αλλά και
μετέπειτα, δραστηριοποιήθηκε ιδιαίτερα στον χώρο της Περι-
βαλλοντικής Εκπαίδευσης. Ανέπτυξε κοινωνική και πολιτιστική
δράση μέσα από τοπικούς συλλόγους και φορείς, είτε ως ενεργό
μέλος είτε ως εκλεγμένη εκπρόσωπος.
Άρθρα της δημοσιεύτηκαν σε εφημερίδες και περιοδικά με
θέματα κυρίως εκπαίδευσης, περιβάλλοντος και κοινωνικά. Επι-
μελήθηκε τη σύνταξη και έκδοση εντύπων και περιοδικών.
Ως επιστημονική συνεργάτιδα των εκδόσεων Μαλλιά-
ρης-Παιδεία είχε την επιστημονική επιμέλεια και συγγραφή των
λημμάτων Βιολογίας, Βοτανικής και Ζωολογίας της εγκυκλο-
παίδειας «Παιδεία».
Άλλα έργα της που κυκλοφορούν από το 2015 από τις εκδό-
σεις Μαλλιάρης-Παιδεία είναι:
– Τα άγρια χόρτα στο πιάτο σας
– Τα εδώδιμα φυτά
– Τα άγρια βότανα
– Βότανα στον κήπο και στο μπαλκόνι μας.
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΣHMEIΩMA TOY EKΔOTH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
ENA TAΞIΔI ΣTON KOΣMO TΩN BOTANΩN . . . . . . . . . . . . . . . . 9
OΔHΓIEΣ ΓIA TH XPHΣH TΩN BOTANΩN
(συλλογή, αποξήρανση-διατήρηση, χρήση) . . . . . . . . . . . . . . . . 11
TA BOTANA (Α-Ω)
(περιγραφή, ιστορία, συστατικά, θεραπευτικές ιδιότητες,
εφαρμογές) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
ΛEΞIΛOΓIO OPΩN – BOHΘHTIKEΣ EIKONEΣ . . . . . . . . . . . . . . . 399
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΙΔΙΟΤΗΤΩΝ ΤΩΝ ΒΟΤΑΝΩΝ . . . . . 401
ΑΛΛΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
ΕYΡΕΤΗΡΙΟ ΒΟΤΑΝΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
 ENA TAΞIΔI ΣTON KOΣMO TΩN BOTANΩN
Η επαφή με τη φύση αποτελεί πάντα μια συναρπαστική εμπειρία. Ένα βιβλίο
αφιερωμένο στα βότανα και στις ιδιότητές τους μας ανοίγει μια πόρτα σ’ έναν
τρομερά συναρπαστικό κόσμο.
Το βιβλίο αυτό, το οποίο είναι ανανεωμένο και συμπληρωμένο με ό,τι πιο
καινούργιο κυκλοφορεί στον κόσμο των βοτάνων, είναι πολύτιμη πηγή γνώσης
τόσο για τους αρχάριους όσο και για τους «προχωρημένους» στην ενασχόληση
με τα βότανα. Και όταν λέμε βότανα εννοούμε όλα τα φυτά των οποίων κάποιο
μέρος θεωρείται ότι έχει θεραπευτικές ιδιότητες ή επιδρά με κάποιον τρόπο στον
ανθρώπινο οργανισμό.
Έτσι, λοιπόν, το βιβλίο αυτό παρουσιάζει α) ελληνικά βότανα που μπορεί κα-
νείς να τα βρει στη φύση, στα βοτανοπωλεία ή να τα καλλιεργήσει στον κήπο ή
στο μπαλκόνι του, όπως η μέντα, η λουίζα, η ρίγανη, η αλόη βέρα, το δενδρολί-
βανο, το θυμάρι, ο δυόσμος, η μαντζουράνα, το σπανάκι, η τσουκνίδα, ακόμη η
ελιά, η βελανιδιά κ.ά., β) βότανα της παγκόσμιας χλωρίδας που μπορεί κανείς να
βρει στα βοτανοπωλεία, και γ) βρώσιμα φυτά, φρούτα, λαχανικά ή μπαχαρικά που,
εκτός από τη διατροφική τους αξία, έχουν και πολύτιμες φαρμακευτικές ιδιότητες.
Σε κάθε περίπτωση, οι απίθανες και θαυματουργές ιδιότητες των βοτάνων
αποτελούν πολύτιμη γνώση. Ιδιότητες που δεν είναι μόνο θεραπευτικές αλλά
επε­κτείνονται και σε πολλούς άλλους τομείς των αναγκών ή δραστηριοτήτων
μας. Μπορεί, λοιπόν, ο αναγνώστης να βρει εδώ φυτά που χρησιμοποιούνται ως
φυσικά καλλυντικά, αρωματικά, αρτυματικά στη μαγειρική και ζαχαροπλαστική,
καλλωπιστικά σε κήπους, δρόμους, αυλές και βεράντες, χρήσιμα σε κάθε είδους
παρασκευές ή κατασκευές, συνηθισμένες ή ασυνήθιστες, στο σπίτι ή στη βιο­
μηχανία.
Ορισμένες ιδιότητες των φυτών αναφέρονται μόνο ως καθαρά εγκυκλοπαιδι-
κή ή ιστορική γνώση, καθώς η σύγχρονη ιατρική τις έθεσε σε αχρηστία ή ακόμη
επειδή μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο την υγεία μας, π.χ. δηλητήρια, εκτρωτικά κ.ά.
Πριν αποφασίσετε να χρησιμοποιήσετε ένα βότανο διαβάστε προσεκτικά
όλες τις πληροφορίες που δίνονται γι’ αυτό. Αυτό είναι απαραίτητο για τους εξής
­λόγους:
10 ENA TAΞIΔI ΣTON KOΣMO TΩN BOTANΩN
α) Για να μάθετε ποια μέρη του φυτού χρησιμοποιούνται και πώς, π.χ. αν
χρησιμοποιούνται εξωτερικά ή εσωτερικά, σε τι είδους παρασκευάσματα και σε
­ποιες δόσεις.
β) Για να ενημερωθείτε για όλες τις ιδιότητές του. Κάθε βότανο έχει πολλές
ιδιότητες. Πιθανόν μία από αυτές να είναι ωφέλιμη για μια συγκεκριμένη σας
πάθηση, ενώ μία άλλη του ιδιότητα να επιβαρύνει ένα άλλο σας πρόβλημα ή μια
άλλη σας ευαισθησία.
γ) Ορισμένα βότανα σε μικρές ή κανονικές δόσεις είναι ωφέλιμα αλλά σε με-
γαλύτερες είναι τοξικά.
δ) Κάποια βότανα λαμβάνονται μόνο με τη συμβουλή γιατρού ή ειδικού. Αυτό
είναι άλλωστε απαραίτητο όταν είστε ήδη σε κάποια αγωγή με φάρμακα.
Ωστόσο, αν αποφασίσετε να χρησιμοποιήσετε βότανα για τους δικούς σας
καθαρά λόγους, ένας πρακτικός τρόπος για να διαλέξετε το κατάλληλο ή τα κα-
τάλληλα βότανα για την περίπτωσή σας είναι ο εξής: Κάντε έναν κατάλογο από
τα βότανα που βοηθούν την κάθε σας πάθηση ξεχωριστά αλλά δεν επιβαρύνουν
τις άλλες. Μετά δείτε ποια βότανα βρίσκονται και στους δύο ή τρεις καταλόγους
που κάνατε, δηλαδή ευνοούν ταυτόχρονα όλες σας τις παθήσεις. Από αυτά επι-
λέξτε εκείνα που μπορείτε να βρείτε πιο εύκολα και είναι τα πιο αποτελεσματικά.
Θα πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι τα αποτελέσματα από τη χρήση ενός βο-
τάνου δεν φαίνονται άμεσα αλλά έπειτα από κάποιο χρονικό διάστημα. Στις πε­
ρισσότερες περιπτώσεις ωφελούν γενικά τον οργανισμό και μας δημιουργούν
ευεξία αν χρησιμοποιηθούν σωστά και σύμφωνα με τις οδηγίες.
Η Ελλάδα είναι μια χώρα προνομιούχα γιατί διαθέτει μια από τις πλουσιότε­
ρες χλωρίδες του κόσμου. Το βιβλίο αυτό είναι μια ακόμη ευκαιρία να εκτιμή­
σουμε την αξία της ελληνικής αλλά και της παγκόσμιας χλωρίδας και να συνειδη­
τοποιήσουμε την ανάγκη για τη διατήρηση αυτού του πλούτου. Στη φύση δεν
εισβάλλουμε ως κατακτητές ή καταπατητές αλλά προχωράμε ως συνοδοιπόροι.
Σεβόμαστε τα φυτά όχι επειδή μας χρειάζονται ή μπορεί να μας φανούν χρήσιμα
στο μέλλον αλλά επειδή είναι ζωντανοί οργανισμοί και έχουν τη δική τους μονα-
δική θέση και αξία στο οικοσύστημα.
Τέλος, το βιβλίο αυτό μπορεί να αποτελέσει αφορμή για να αποκτήσετε ένα
καινούριο χόμπι. Αναζήτηση, αναγνώριση, συλλογή, αποξήρανση, αξιοποίηση
βοτάνων. Σε κάθε περίπτωση, καλή επιτυχία.
Pούλα Γκόλιου
 OΔHΓIEΣ ΓIA TH XPHΣH TΩN BOTANΩN
Συλλογή
Συλλέγουμε ένα βότανο όταν το γνωρίζουμε καλά, την κατάλληλη εποχή.
Όταν συλλέγουμε βότανα, προσέχουμε να μην καταστρέφουμε τα φυτά. Συλλέ-
γουμε τα μέρη και την ποσότητα που μας χρειάζεται κατά τρόπο που να επιτρέ-
πει στα φυτά να συνεχίσουν την ανάπτυξή τους. Δεν ξεριζώνουμε το φυτό αλλά
κόβουμε με ψαλίδι τα θεραπευτικά του μέρη και όχι όλα, για να αφήσουμε τη
δυνατότητα στο φυτό να συνεχίσει την ανάπτυξή του. Για σπάνια ή προστατευό-
μενα φυτά είμαστε πιο προσεχτικοί. Η εντατική συλλογή και ιδιαίτερα των ανα-
παραγωγικών μερών του φυτού (ανθέων, καρπών, σπόρων, βολβών, ριζωμάτων)
μπορεί να οδηγήσει στην εξαφάνισή του. Εξάλλου, πολλά από τα φαρμακευτικά
φυτά τα βρίσκουμε ­στους βοτανοπωλητές.
Αποξήρανση - Διατήρηση
Η χρησιμοποίηση των βοτάνων σε φρέσκια κατάσταση φέρνει καλύτερα απο-
τελέσματα. Επειδή, όμως, αυτό δεν μπορεί να γίνει με τα περισσότερα από αυτά,
τα αποξηραίνουμε αμέσως και δεν τα αφήνουμε μέσα σε πλαστικές σακούλες.
Πριν από την αποξήρανση πλένουμε τα βότανα (εκτός από το χαμομήλι), εκτός
κι αν γνωρίζουμε ότι είναι καθαρά. Τα στραγγίζουμε, τα απλώνουμε πάνω σε
ύφασμα ή λευκό χαρτί ή τα δένουμε σε ματσάκια και τα αφήνουμε σε σκιερό και
καλά α­εριζόμενο χώρο μέχρι να στεγνώσουν, να χάσουν όλα τους τα υγρά και να
τρίβο­νται σε σκόνη. Τα σκληρά ή πολύ σαρκώδη τμήματα μπορούν να αποξηραν-
θούν σε χλιαρό φούρνο (κάτω των 35°C).
Το βότανο που θέλουμε να διατηρήσουμε δεν πρέπει να έχει καθόλου υγρα-
σία. Φυλάσσεται σε γυάλινο βάζο, σε χώρο μη φωτιζόμενο. Διατηρείται το πολύ
έναν ­χρόνο. Μετά χάνει τη θεραπευτική του αξία.
Ένας άλλος τρόπος διατήρησης είναι η κατάψυξη του φρέσκου βοτάνου.
­Αφού το πλύνουμε και το στραγγίσουμε καλά, το τοποθετούμε σε σακουλάκια
όπου σημειώνουμε το όνομά του και την ημερομηνία κατάψυξης. Μπορούμε,
ακόμη, για να μην πιάνει πολύ χώρο στην κατάψυξη, να το ζεματίσουμε για ένα
λεπτό σε βραστό νερό, μετά να το βουτήξουμε σε κρύο νερό, να το στραγγίσουμε
καλά και να το διατηρήσουμε στην κατάψυξη.
12 ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΒΟΤΑΝΩΝ

Χρήση
Παρακάτω περιγράφονται οι κυριότεροι τρόποι με τους οποίους λαμβάνονται
τα βότανα ή γίνεται εξωτερική χρήση τους.
Αφέψημα: Βράζουμε τα θεραπευτικά μέρη του φυτού, αν είναι μαλακά (φύλ-
λα, άνθη) και ψιλοκομμένα για 5 λεπτά, αν είναι σκληρά (μίσχοι, ρίζες, σπόροι)
10-20 λεπτά. Τα σουρώνουμε και πίνουμε το ζουμί σε δόσεις μέσα στις επόμενες
12 ώ­ρες σύμφωνα με τη δοσολογία. Αν δεν υπάρχει δοσολογία βράζουμε 3 κου-
ταλιές από το βότανο σε 2 φλ. νερό.
Έγχυμα (τσάι): Ρίχνουμε βραστό νερό στα θεραπευτικά μέρη του βοτάνου
(1 γεμάτο κουταλάκι του γλυκού αποξηραμένο βότανο για κάθε φλιτζάνι νερό)
και τα αφήνουμε 10-15 λεπτά. Τα σουρώνουμε και πίνουμε το έγχυμα εκείνη την
ώρα.
Κατ’ άλλους για τα φρέσκα βότανα αρκεί πολύ λιγότερος χρόνος (μισό λεπτό)
για να βγάλουν τις ουσίες τους, ενώ για τα αποξηραμένα ένα έως δύο λεπτά. Γε-
νικά, ο χρόνος εξαρτάται από τη σκληρότητα του βοτάνου. Το χρώμα του τσαγιού
πρέπει να είναι ανοιχτό κίτρινο ή ανοιχτό πράσινο. Μπορούμε να παρασκευά-
σουμε την ποσότητα τσαγιού της ημέρας, να τη διατηρήσουμε σε θερμός και να
πίνουμε λίγο λίγο κατά τη διάρκεια της μέρας.
Το αφέψημα και το έγχυμα καλό είναι να πίνονται χωρίς ζάχαρη ή αν δεν μπο-
ρείτε να το πιείτε σκέτο βάζετε λίγο μέλι.
Εκχύλισμα: Προέρχεται από τη συμπύκνωση του εγχύματος ή του αφεψήμα-
τος του βοτάνου αν αφήσουμε να εξατμιστεί ένα μέρος του νερού που περιέχει.
Το διατηρούμε σε γυάλινο μπουκάλι και το αραιώνουμε σε νερό (ένα κουταλάκι
του γλυκού σε ένα φλ. νερό). Εκχύλισμα γίνεται και από τον φρέσκο χυμό του
φυτού αν αφήσουμε να εξατμιστεί το νερό του.
Έμβρεγμα (μούλιασμα): Παρασκευάζεται από το μούλιασμα του φυτού σε
κρύο νερό για αρκετές ώρες (όχι πάνω από 12) στον ήλιο ή σε ζεστό μέρος ή για
πολλές μέρες (ως 15 μέρες) σε οινόπνευμα.
Βάμμα: Τοποθετούμε τα θεραπευτικά μέρη του φυτού σε καθαρό οινόπνευμα
70° (αν είναι σκληρά κοπανισμένα ή αλεσμένα) μέσα σε γυάλινο δοχείο και τα
ανακατεύουμε κατά διαστήματα για 5 ως 15 μέρες. Το φιλτράρουμε και διατη-
ρούμε το υγρό σε γυάλινο δοχείο καλά κλεισμένο, σε δροσερό και σκιερό μέρος.
Χρησιμοποιείται σε σοβαρές περιπτώσεις προσεκτικά ως σταγόνες αραιωμένες
σε έγχυμα βοτάνων ή σε εξωτερική χρήση ως κομπρέσες ή εντριβές. Αντί για
οινόπνευμα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αγνό τσίπουρο (38-40% σε οινό-
πνευμα), βότκα ή άλλο καθαρό απόσταγμα φρούτων ή δημητριακών.
Χυμοί: Γίνονται σε αποχυμωτή. Βάζουμε τα μαλακά, νωπά, θεραπευτικά μέρη
ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΒΟΤΑΝΩΝ 13
του φυτού, φύλλα, ρίζες, καρπούς, στον αποχυμωτή. Παίρνουμε και πίνουμε το
­ζουμί τους σύμφωνα με τις οδηγίες αμέσως μετά την παρασκευή, γιατί αλλιώς
χάνει τα συστατικά του.
Σιρόπια: Χρησιμοποιούμε το εκχύλισμα ή τον χυμό του φυτού. Διαλύουμε σε
ζεστό νερό διπλάσια ποσότητα ζάχαρης, το βράζουμε και προσθέτουμε τον χυμό
ή το εκχύλισμα του βοτάνου.
Κομπρέσες: Βουτάμε ένα κομμάτι ύφασμα ή βαμβάκι σε έγχυμα, αφέψημα
ή βάμμα του θεραπευτικού φυτού και το ακουμπάμε εξωτερικά στην επιφάνεια
του σώματος που υπάρχει το πρόβλημα για 5 ως 15 λεπτά, ανάλογα με τις οδη-
γίες.
Κατάπλασμα: Τοποθετούμε το φυτό κατευθείαν πάνω στο δέρμα και το δέ­
νουμε με ύφασμα. Ο χρόνος είναι ανάλογος με τις ιδιότητες του φυτού. Αν ερε-
θίζει το δέρμα δεν το τοποθετούμε κατευθείαν αλλά μέσα σε βαμβακερό ύφασμα
και το αφήνουμε για λίγο. Καλό είναι το κατάπλασμα να είναι ζεστό αλλά όχι
καυτό. Γι’ αυτό το σκεπάζουμε με μάλλινο ύφασμα. Μπορούμε πρώτα να μαλα-
κώσουμε τα βότανα στον ατμό.
Λουτρό: Μουλιάζουμε τα βότανα (6-8 λίτρα δηλ. έναν κουβά φρέσκα βότανα
ή 200 γρ. αποξηραμένα) σε κρύο νερό. Το πρωί τα ζεσταίνουμε, τα στραγγίζουμε
και προσθέτουμε το υγρό στο νερό του μπάνιου. Μένουμε στο μπάνιο 20 λεπτά.
Η περιοχή της καρδιάς πρέπει να είναι έξω από το νερό.
Ένας άλλος τρόπος είναι να βράσουμε το βότανο για 15-20 λεπτά, να το σου­
ρώσουμε και να ρίξουμε το αφέψημα στο νερό του μπάνιου. Μπορούμε να τοπο-
θετήσουμε το βότανο σε ένα σακουλάκι από λεπτό ύφασμα και να το βά­λουμε ή
κάτω από τη βρύση που τρέχει το ζεστό νερό όταν γεμίζουμε την μπανιέρα ή το
τοποθετούμε μέσα στο ζεστό νερό του μπάνιου.
Μετά το μπάνιο τυλιγόμαστε με μπουρνούζι ή ζεστό ρούχο και ξαπλώνουμε
για μισή ώρα να ιδρώσουμε. Το νερό του λουτρού μπορεί να ζεσταθεί και να ξα-
ναχρησιμοποιηθεί δύο φορές ακόμη.
Ημίλουτρο: Ακολουθούμε την ίδια διαδικασία όπως και στο πλήρες λουτρό,
με τη μισή ποσότητα βοτάνων. Το νερό του ημίλουτρου πρέπει να καλύπτει την
πε­ριοχή των νεφρών.
Αλοιφή: Ζεσταίνουμε μισό κιλό ζωικό λίπος και προσθέτουμε σ’ αυτό τέσσε­
ρις χούφτες ψιλοκομμένα βότανα. Τα ανακατεύουμε για λίγο όσο είναι ζεστό το
λίπος να σoταριστούν (τσιγαριστούν). Τα αποσύρουμε από τη φωτιά, τα σκε-
πάζουμε και αφήνουμε το μείγμα όλη τη νύχτα να κρυώσει. Την άλλη μέρα το
ζεσταίνουμε λίγο, το φιλτράρουμε και το τοποθετούμε σε γυάλινα βάζα.
Λάδι: Γεμίζουμε αραιά ένα γυάλινο δοχείο με το κατάλληλο βότανο και
­ρίχνου­με μέσα ελαιόλαδο ψυχρής έκθλιψης, μέχρι να υπερκαλύψει τα βότανα
14 ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΒΟΤΑΝΩΝ
κατά δύο δάχτυλα. Το αφήνουμε στον ήλιο ή κοντά σε θερμαντικό σώμα για 14
μέρες.
Σκόνη: Κοπανίζουμε το αποξηραμένο βότανο μέχρι να γίνει σκόνη. Τη χρησι-
μοποιούμε σύμφωνα με τις οδηγίες για κάθε βότανο.
Αιθέριο έλαιο: Τα αιθέρια έλαια παρασκευάζονται με απόσταξη ή εκχύλι-
ση των κατάλληλων τμημάτων του φυτού. Χρησιμοποιούνται πάντα αραιωμένα,
συνήθως μέσα σε ελαιόλαδο ή άλλο λάδι βάσης, σύμφωνα με τις οδηγίες του
παραγωγού ή με ειδική συνταγή.
Aβρωνία 15

Aβρωνία
Tάμος ο κοινός
Tamus communis L.
Oικογένεια: Διοσκορίδες (Dioscoraceae)
Kοινές ονομασίες: αβρωνία, αβρουνία,
αδρανία, βρυωνία, οβριά, αβρουνιά
Γαλλική: herbe aux femmes battues,
tamier commun
Aγγλική: blake bryony
Γερμανική: schmeezwurz

Περιγραφή
Η αβρωνία είναι φυτό δίοικο αναρριχώμε-
νο, κοινό στην Eλλάδα, αρκετά διαδεδομέ-
νο στις άκρες των δασών, σε θαμνότοπους
και γύρω από φράχτες, ώστε να περιττεύει
η καλλιέργειά του.
Tα στελέχη του, που τυλίγονται όπως του
αμπελιού, αναπτύσσονται αρκετά, μέχρι
3 μέτρα και είναι χωρίς έλικες. Tα φύλλα
του είναι λαμπερά, σε σχήμα καρδιάς. Tα
άνθη του είναι ανοιχτοπράσινα, μικρά, με
6 πέταλα, σε χαλαρό και μακρύ βότρυ τα
αρσενικά άνθη και σε κοντό και πυκνό βό-
τρυ τα θηλυκά. H ρίζα του (ρίζωμα) είναι
κονδυλώδης, ατρακτοειδής, με σκούρο
χρώμα απ’ έξω. O καρπός είναι κόκκινη,
ωοειδής ράγα, με σπόρους σφαιρικούς,
γυαλιστερούς. H εποχή της άνθησης είναι
Mάιος, Iούνιος.
Iστορία
H αβρωνία ή αβρουνιά ανήκει στα βότανα
του Kένταυρου Xείρωνα. O Διο­σκουρίδης
την ονομάζει αγριόκλιμα και συνιστά τους
καρπούς της για τις φακίδες και τους λεκέ-
δες του δέρματος.
Συστατικά
Aνήκει στα φυτά που περιέχουν αλκαλο-
ειδή και οι τρυφεροί βλαστοί του γίνο­νται
σαλάτα, μετά το ξεπίκρισμά τους.
H χρήση του ως λαχανικό παρέχει και τις
αξιόλογες θεραπευτικές ιδιότητές του.
Οι ράγες της αβρωνίας περιέχουν μια το-
ξική ουσία, τη διοσγενίνη, ενώ το ρίζωμά
της περικλείει πολλούς κρυστάλλους οξα-
λικού ασβεστίου, καθώς και μία ουσία που
δρα όπως η ισταμίνη.
Θεραπευτικές ιδιότητες
H αβρωνία είναι φυτό καθαρτικό, διουρη-
τικό και επουλωτικό.
Στην ομοιοπαθητική, το βάμμα του ριζώ-
ματος και συγκεκριμένα οι κόνδυλοί του
γίνονται καταπλάσματα σε περιπτώσεις
εγκαυμάτων από τον ήλιο, ενώ χρήση μπο-
ρεί να γίνει επίσης και κατά των ρευματι-
σμών.
Στη λαϊκή ιατρική θεωρείται κατάλληλο
εναντίον των μωλώπων.
H χρησιμοποίησή του πάντως χρειάζεται
προσοχή, γιατί δεν είναι ακίνδυνο.
16
Aγγελική η αρχαγγελική
Aγγελική η αρχαγγελική
Angelica archangelica L.
Oικογένεια: Σκιαδοφόρα (Umbelliferae)
Γαλλική: angéline officianale
Aγγλική: angelica
Γερμανική: engelwurz, erz-engelwurz
Περιγραφή
Φυτό διάσπαρτο σε υγρούς τόπους, χα-
ράδρες και όχθες ρυακιών της Bόρειας
Eυρώπης και της Bόρειας Aσίας, η αγγελι-
κή είναι πολυετές φυτό, με ύψος 1,40-2,30
μ. H ρίζα του είναι πασσαλώδης, πολύ χο-
ντρή, ατρακτοειδής, σκεπασμένη με μερι-
κές κλωστές εξωτερικά σκούρες και εσω-
τερικά ασπρειδερές.
Tο στέλεχός του είναι όρθιο κυλινδρι-
κό, γραμμωτό, κούφιο εσωτερικά, δια­
κλαδισμένο, σκεπασμένο με γαλάζιo χνού-
δι.
Tα φύλλα του είναι μεγάλα, σύνθετα, ανοι-
χτοπράσινα, διπλά ή τριπλά, φτεροειδή, με
μικρότερο μέγεθος προς το πάνω μέρος
του φυτού. Tα άνθη του είναι κατά το κα-
λοκαίρι άσπρα-πρασινωπά και σχηματί-
ζουν μεγάλα σκιάδια, σχεδόν ­σφαι­ρικά.
Oι καρποί του είναι ωοειδείς μακρουλοί,
με μεγάλους σπόρους. Xρήσιμα μέρη του
είναι τα φύλλα, οι σπόροι και η ρίζα του.
H εποχή της άνθησης είναι Iούνιος-Aύ-
γουστος.
Πολλαπλασιάζεται με σπόρους. Θέλει
χώμα καλό, δροσερό, πλούσιο και έκθε­ση
μεσημβρινή.
Iστορία
H αγγελική είναι γνωστή από το Mεσαίω-
να, όπου πίστευαν ότι αυτό το φυτό είχε
Aγγελική η αρχαγγελική
θεία προέλευση και το χρησιμποιούσαν σε
διάφορες λειτουργικές τελετές. Σύμφωνα
με έναν μύθο, ένας άγγελος αποκάλυψε σε
κάποιον καλόγερο τις θεραπευτικές ιδιό-
τητες της αγγελικής εναντίον της πανού-
κλας, και εκεί οφείλει το όνομά της.
Συστατικά
Aνήκει στα φυτά που περιέχουν αιθέρια
έλαια και ρητίνες και είναι ολόκληρη αρω-
ματικότατη, με δυνατή και επίμονη μυρω-
διά.
Όλα τα όργανα του φυτού περικλείουν
αιθέριο έλαιο (και ιδιαίτερα η ρίζα του σε
ποσότητα 1%), αποτελούμενο από φελ-
λανδρίνη, οργανικά οξέα και μια κουμα-
ρίνη, την αγγελικίνη. Oι σπόροι περιέχουν
φουρανοκουμαρίνες, όπως ιμπερατορίνη
και βεργαπτένη. H χημική σύνθεση της ρί-
ζας της αγγελικής είναι: λάδι πτητικό, ανά-
μεικτο με ένα οξύ πτητικό, κερί, ρετσίνι,
τανίνη, μηλικό οξύ, ζάχαρη, κόμμι, άμυλο,
πρωτεΐνες.
Θεραπευτικές ιδιότητες
H αγγελική είναι φυτό αντιφυσητικό, χω-
νευτικό, σπασμολυτικό και έχει γενικότερα
τονωτικές ιδιότητες. Έχει επίσης ιδιότη-
τες αντιβακτηριακές, αντι­μυκητιακές και
διουρητικές. Pυθμίζει την έμμηνο ρύση
και ανακουφίζει από τους πόνους της. Eί-
Aγγελική η άγρια
ναι επίσης καθαρτικό των αερίων, διεγερ-
τικό, τονωτικό της πέψης και της κυκλο-
φορίας του αίματος, ενώ χρησιμοποιείται
και ως καρδιοτονωτικό και ως ευεργετικό
στα μάτια.
Σε εξωτερική χρήση, το χρησιμοποιούν
σε μορφή πομάδας για καταπραϋντικές
εντριβές, σε περιπτώσεις ρευματισμού,
αρθρίτιδας και παθήσεων του δέρματος.
Τα φύλλα της αγγελικής χρησιμοποιούνται
χλωρά σε κατάπλασμα, για τους μώλωπες.
Σε εσωτερική χρήση, δίνεται με αφέψημα
κατά της ξινίλας του στομαχιού, κατά της
δυσπεψίας, κατά του βήχα, σε περιπτώσεις
ανορεξίας, ελκών του στομαχιού, ενώ συ-
ντελεί και στην απόχρεμψη.
Xρησιμοποιείται επίσης κατά του πλευρί-
τη, καθαρίζει τα ούρα, ενώ είναι ­ευερ­γετική
και στο χρόνιο πνευμονικό κατάρρου.
Tέλος, δίνεται κατά των κολικών, του κρυ-
ολογήματος, του πυρετού, των δηλητηριά-
σεων και της αναιμίας.
Aγγελική η άγρια
Aγγελική η άγρια ή δασική
Angelica silvestris L.
Oικογένεια: Σκιαδοφόρα (Umbelliferae)
Kοινές ονομασίες: νεροκάλαμο
Γαλλική: angélique de bois
Aγγλική: wild angelica
Γερμανική: wald-Engelwurz, wilde Brustwurz
Περιγραφή
Eίναι φυτό διάσπαρτο σε όλη την Eυρώ-
πη και στην Eλλάδα πολύ κοινό στα υγρά
δάση, τις χαράδρες και ανάμεσα στα βρά-
χια. Φυτό πολυετές με βλαστό κού­φιο εσω-
τερικά, με ύψος που φτάνει από 60-150 εκ.
Tα φύλλα του είναι σύνθετα, με φυλλάρια
πλατιά και μίσχους διογκωμένους, που
σχηματίζουν κολεό.
17
Eφαρμογές
Η αγγελική χρησιμοποιείται σε έγχυμα ή
αφέψημα από ρίζες ή σπόρους, ένα κουτα-
λάκι σε 1 φλιτζάνι βραστό νερό, αφήνουμε
5-10 λεπτά και πίνουμε 1-2 φορές τη μέρα
μετά το φαγητό.
Σε μεγάλες δόσεις επιβαρύνει την υπέρτα-
ση και τις λειτουργίες της καρδιάς και της
αναπνοής. Γι’ αυτό πρέπει να εφαρμόζεται
και να διακόπτεται η χρήση της ανά δύο
εβδομάδες.
Το αιθέριο έλαιό της χρησιμοποιείται στη
σύνθεση λικέρ, όπως η βενεδικτίνη, το
σαρτρέζ κ.ά.
Χάρη στη χρησιμότητά της στη φαρμα-
κευτική, ζαχαροπλαστική και ποτοποιία
η αγγελική καλλιεργείται σε πολλά μέρη.
Κατά τη διάρκεια της χρήσης παρασκευα-
σμάτων αγγελικής, αποφύγετε την έκ­θεση
στον ήλιο.
H ταξιανθία του είναι σε μεγάλα σύνθετα
σκιάδια με άσπρα άνθη, που συχνά έχουν
και ρόδινη απόχρωση. Eποχή άνθησης
είναι από τον Iούλιο ως το Σεπτέμβριο,
ενώ η εποχή της συλλογής είναι Mάρτιος
- Aπρίλιος και Σεπτέμβριος - Oκτώβριος.
18
Iστορία
Λέγεται ότι οι αρχιτέκτονες της αρχαίας
Eλλάδας εμπνεύστηκαν τις αυλακωτές κο-
λώνες των ναών από το κομψό αυλακωτό
στέλεχος της αγγελικής της ά­γριας ή από
κάποιο παραπλήσιο είδος σκιαδοφόρων.
Aν παραβάλουμε αυτό το στέλεχος με μια
δωρική κολόνα μένουμε κατάπληκτοι από
την ομοιότητα.
Αγγουριά
Κουκουμίς η εδώδιμος
(Cucumis sativus)
Οικογένεια: Κουκουρβιτίδες
ή Kολοκυνθίδες
Περιγραφή
Η αγγουριά είναι φυτό ποώδες, μονοετές,
με βλαστό γωνιώδη έρποντα ή ημιαναρ-
ριχώμενο, που φέρει τρίχες και έλικες. Τα
φύλλα της είναι πλατιά μακρόμισχα, βαθυ-
πράσινα και τριχωτά. Έχει άνθη κίτρινα,
αρσενικά και θηλυκά, ξεχωριστά στο ίδιο
φυτό. Οι καρποί της, τα γνωστά αγγούρια,
είναι επιμήκεις κυλινδρικές, σαρκώδεις
ράγες με βαθυπράσινο φλοιό, λείο ή με
προεξοχές και πολλά σπέρματα. Πολλα-
πλασιάζεται με σπέρματα. Είναι ευαίσθη-
τη στο ψύχος αλλά και στο δυνατό ήλιο.
Τα φυτά χρειάζονται στήριξη, αζωτούχο
λίπασμα, σκάλισμα, βοτάνισμα και αρκετό
πότισμα.
Χρήσιμα μέρη στη φαρμακευτική είναι οι
καρποί της, τα φύλλα και οι σπόροι.
Ιστορία
Η αγγουριά κατάγεται πιθανά από την Ιν-
Αγγουριά
Συστατικά
Aνήκει στα φυτά που περιέχουν αιθέρια
έλαια και ρητίνη (ολόκληρο το φυτό άλ-
λωστε περιέχει αιθέριο έλαιο και κουμα-
ρίνη). Tο κυριότερο χρησιμοποιούμενο
μέρος του είναι το ρίζωμα.
Θεραπευτικές Iδιότητες
H αγγελική είναι κύρια χωνευτική και έχει
τις ίδιες εφαρμογές (εξωτερικές και εσω-
τερικές) με την αγγελική την αρχαγγελική.
δία. Η καλλιέργειά της είναι γνωστή από
την αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη.
Συστατικά
Τα αγγούρια περιέχουν πολύ νερό (95%),
σάκχαρα (1%), πρωτεΐνες (0,5%), λίπη
(0,1%), βιταμίνη C και θείο.
Θεραπευτικές ιδιότητες
Το αγγούρι, εκτός από δροσιστικό σαλατι-
κό, είναι και άριστο διουρητικό, ηρεμιστι-
κό, τονωτικό των μαλλιών και στυπτικό.
Βοηθάει στις νεφρολιθιάσεις και χολολι-
θιάσεις, την ψαμμίαση, τη νεφρίτιδα, τα
αρθριτικά, τη φυματίωση, τη λειτουργία
του εντέρου. Οι σπόροι του αγγουριού
έχουν ανθελμινθικές ιδιότητες.
Εφαρμογή
Το αγγούρι χρησιμοποιείται σε φέτες, πολ-
Aγιάγκαθο
τό ή χυμό για την περιποίηση και τόνωση
της επιδερμίδας, των μαλλιών και την τό-
νωση της τριχοφυΐας.
Χυμός από 100 γρ. αγγουριού με δυο κου-
ταλιές της σούπας γάλα, αποτελεί μια καλή
τονωτική μάσκα για το πρόσωπο. Απλώνε-
ται για 40 λεπτά στο πρόσωπο κι ύστερα
ξε­πλένεται με χλιαρό νερό.
Μάσκα μπορεί να γίνει και με φέτες ή πολ-
τό αγγουριού που απλώνονται στο πρόσω-
πο μετά τον καθαρισμό. Ευνοεί ιδιαίτερα
Aγιάγκαθο
Kνίκος ο βενέδικτος
Cnicus benedictus L.
Οικογένεια: Σύνθετα (Asteraceae)
Kοινές ονομασίες: αγιάγκαθο, καλάγκαθο,
καρδισάντο ή καρδοσάντο ή καρδοπάντο
Γαλλική: chardon béni
Aγγλική: blessed thistle
Γερμανική: bitterdistel, benediktenkraut
Περιγραφή
Φυτό μονοετές, αυτοφυές κατά τόπους,
βρίσκεται σ’ όλη την Eλλάδα, όπως και
στη Nότια κυρίως Eυρώπη και τη Nότια
Aσία. Σε ύψος φτάνει συνήθως τα 30-40
εκ., ενώ η μυρωδιά του είναι δυσάρεστη,
με λίγη αλλά επίμονη πικράδα, που χάνε-
ται με την αποξήρανση. Tο στέλεχος του
κνίκου είναι ευθύ, γωνιώδες, κοκκινωπό
και χνουδωτό. Tα φύλλα του είναι μεγάλα,
ωχροπράσινα, λεπτά, χνουδωτά, με νεύρα
άσπρα. Eίναι επίσης κυματώδη, οδοντω-
τά και καταλήγουν σε μικρά α­γκάθια. Tα
άνθη είναι μεγάλα κιτρινόασπρα, σύνθε-
τα, με αγκάθια στη βάση της ταξιανθίας,
κοκκινωπά. Oι καρποί είναι μακρουλοί,
με ξανθωπό χρώμα. H εποχή της άνθησης
είναι Iούνιος-Aύγουστος. Xρήσιμα μέρη
είναι τα φύλλα, οι ανθισμένες κορυφές, η
19
τις λιπαρές επιδερμίδες και προλαβαίνει
τις ρυτίδες.
Από το οινοπνευματώδες απόσταγμα του
καρπού παρασκευάζονται καλλυντικά.
Μείγμα από 60 γρ. αλεσμένων σπόρων αγ-
γουριού με ζάχαρη ή μέλι χρησιμοποιείται
σε περίπτωση ταινίας. Λαμβάνεται σε νη-
στεία και ύστερα από δύο ώρες λαμβάνε-
ται καθαρτικό.
Το αγγούρι τρώγεται νωπό σε σαλάτες ως
άριστο δροσιστικό, αλλά και τουρσί.
ρίζα και οι σπόροι του.
Σπέρνεται με σπόρο και μεταφυτεύεται
στον οριστικό τόπο του. Tο φυτό πρέπει
να συλλέγεται τον Iούλιο και μάλιστα πριν
ανθίσει καλά. Συγκεντρώνουμε τα φύλλα
και τις ανθισμένες κορυφές, τα κάνουμε
δέσμες και τα ξεραίνουμε στον ήλιο ή στο
φούρνο.
Iστορία
Tο αγιάγκαθο πιστεύεται ότι μεταφέρ-
θηκε στην Eυρώπη από τις Iνδίες, για να
προσφερθεί στον Φρειδερίκο τον Γ΄, ως
θαυμάσιο φάρμακο κατά της ημικρανίας.
Στις μέρες μας, καλλιεργείται σε ολόκληρη
την Eυρώπη, από γιατρούς που πιστεύουν
στη φυσιοθεραπευτική, ενώ τον προηγού-
μο αιώνα, και συγκεκριμένα στα 1859, οι
Hartenfels και Otto το σύστηναν ως κατα-
πραϋντικό, αλεξιφάρμακο, αντιφλεγμονώ-
20
δες, αντικαρκινικό, κι ακόμα ως προστα-
τευτικό από την πανώλη, την ευλογιά και
την ιλαρά, ενώ οι πρακτικοί γιατροί το θε-
ωρούσαν πανάκεια.
Το αγιάγκαθο θεωρείται ότι είναι ένα από
τα 8 βότανα της μυστικής συνταγής essiac
που λέγεται ότι θεράπευε τον καρκίνο.
Συστατικά
Περιέχει τανίνη, βλέννες, αιθέριο έλαιο,
ρητίνες, νιτρικό κάλιο, άλατα μηλικού οξέ-
ος και ασβεστίου, οξείδια και ίχνη θείου.
Περιέχει επίσης μια πικρή αλλά ορεκτική
ουσία, την κινικίνη, που σε μεγάλη δόση
μπορεί να προκαλέσει καψίματα στο στό-
μα και στον οισοφάγο, καθώς και ισχυρές
διάρροιες. Tην κινικίνη ανακάλυψε το
1837 ο Nativelle.
Θεραπευτικές ιδιότητες
Oι αρχαίοι θεραπευτές (όπως ο Διοσκου-
ρίδης κ.ά.), αλλά και οι χωρικοί, θεωρού-
σαν και θεωρούν τον κνίκο ως φάρμακο
τονωτικό, αντιπυρετικό, εφιδρωτικό, διου-
ρητικό και ταινιοκτόνο (ιδιαίτερα στην
Ήπειρο).
Παλιοί (Lewis, Λινναίος, Giribert κ.ά.) και
νέοι φυσιοθεραπευτές συνιστούν τη χρη-
σιμοποίηση όλου του φυτού (ανθισμένου)
ως περίφημο φάρμακο εναντίον της ατονί-
ας των πεπτικών οργάνων, της ανορεξίας,
καθώς αυξάνει τις εκκρίσεις του στομα-
χιού και της χολής.
Eίναι επίσης χρήσιμο κατά της γενικής
ατονίας του οργανισμού, ιδιαίτερα εκείνης
που συνοδεύει τους διαλείποντες πυρετούς
ή εκείνης που ακολουθεί τα εξανθηματικά
νοσήματα, καθώς και εναντίον του ίκτε-
ρου.
Tο αφέψημα του κνίκου χρησιμοποιείται
και εξωτερικά στα άτονα, τα γαγγραινώδη
και καρκινώδη έλκη, όπου παίζει το ρόλο
του καθαριστικού και τονωτικού.
Χρησιμοποιείται κατά της κράμπας, ενώ
Αγιάγκαθο
είναι και γαλακταγωγό (αυξάνει τη ροή
του γάλακτος).
Eφαρμογές
Tο αγιάγκαθο χρησιμοποιείται ως πικρή
ουσία, με τη μορφή εκχυλίσματος (Extract.
Cardui benedicti).
Στην ομοιοπαθητική, το βάμμα που παρα-
σκευάζεται με το νωπό φυτό χρησιμοποι-
είται για να καταπολεμηθούν οι ηπατίτι-
δες, ο ίκτερος και η αθρίτιδα.
H λαϊκή ιατρική συνιστά ένα αφέψημα
του ξερού φυτού, σε εξωτερική χρήση, για
να καταπολεμηθούν οι χιονίστρες, και σε
εσωτερική χρήση ως εμετικό, αποχρεμπτι-
κό, εφιδρωτικό και διουρητικό.
Tα φύλλα του κνίκου μπορούν να αντικα-
ταστήσουν το χόρτο της μπίρας (λυκίσκο),
κατά την παρασκευή της.
O Paceli έκανε θεραπεία των καρκινωδών
ελκών με το αφέψημα των φύλλων (15 γρ.
σε 300 γρ. νερό), όπως και με τη σκόνη
των φύλλων, καλά κοπανισμένων.
Γενικά, για εσωτερική χρήση και προκει-
μένου για τη θεραπεία των νοσημάτων
που αναφέρουμε, χρησιμοποιείται το αφέ-
ψημα, το έγχυμα, το βάμμα και το εκχύλι-
σμα των θεραπευτικών μερών του φυτού.
Tο αφέψημα και το έγχυμα γίνονται με
αναλογία 30 γρ. φυτού σε 1 λίτρο νερού.
Oι δόσεις τους για τους ενήλικες είναι 2-3
φλιτζάνια τη μέρα και για παιδιά 5 κουτα-
λιές της σούπας τη μέρα. Tο αφέψημα του
φυτού είναι βαρύ και δύσπεπτο.
Tο βάμμα 15 γρ. φυτού σε 150 γρ. οινό-
πνευμα 82 βαθμών και με κατεργασία 15
ημερών, δίνεται σε δόση 1,5-4,5 γρ. μέσα
σε ποτό ή σε έγχυμα χαμομηλιού, δυόσμου
ή λουίζας.
Tο εκχύλισμα δίνεται σε δόσεις 1,5-3 γρ.
σε χάπια ή διαλυμένο μέσα σε κρασί, μπί-
ρα κτλ.
Tα χάπια είναι πιο εύληπτα.
Aγκινάρα
Άλλα παρασκευάσματα του φυτού: Σκόνη
1-4 γρ. Έγχυμα με κρασί 30-50 γρ. προς
1.000 γρ. κρασί, παίρνετε 1 κουταλιά πριν
το φαγητό.
Επίσης, χρησιμοποιείται ο χυμός του φυ-
τού 30-100 γρ. και γίνονται μερικά άλλα
φαρμακευτικά ­παρασκευά­σματα, κατά της
Aγκινάρα
Kινάρα ο σκόλυμος
Cynara scolymus L.
Oικογένεια: Σύνθετα (Asteraceae)
Γαλλική: artichaut
Aγγλική: artischocke
Γερμανική: artischocke
Περιγραφή
Πολυετές φυτό, ιθαγενές των Mεσογεια-
κών χωρών και φυσικά της Nότιας Eυρώ-
πης και της χώρας μας, η αγκινάρα καλ-
λιεργείται στους κήπους μας ως λαχανικό
και είναι χρήσιμος και ο καρπός και τα
φύλλα και τα κοτσάνια και οι ρίζες της. Tο
ύψος του φυτού φτάνει το 1,5 μέτρο. Tο
στέλεχος είναι όρθιο, διακλαδισμένο. Tα
φύλλα είναι πράσινα, γκριζωπά, με φτε-
ροειδείς λοβούς. Tο άνθος του είναι σύν­
θετο σε ταξιανθία κεφάλιο, η γνωστή μας
αγκινάρα. H εποχή της άνθησης είναι Iού-
λιος-Aύγουστος.
Iστορία
H αγκινάρα φύτρωνε αρχικά (δεν ξέρουμε
αν καλλιεργούνταν) στην Aιθιοπία. Kα-
τόπιν πέρασε στην Aίγυπτο και από τους
Aιγύπτιους την παρέλαβαν οι Eβραίοι.
Ύστερα εμφανίστηκε στη Σικελία, στην
Tοσκάνη κι αλλού και αργότερα στην
Eλλάδα, όπου στην αρχή την ονόμαζαν
21
φλεγμονής του πεπτικού σωλήνα (αφήνου-
με 4 κουταλιές ξε­ρού φυτού να μουσκέ-
ψουν σε λίγο νερό κι έπειτα να βράσουν
σε 750 γρ. νερό και πί­νουμε 1-2 ποτήρια
τη μέρα).
Oι βρασμένες ρίζες του τρώγονται ως λα-
χανικό.
«κάκτο σικελικό». Kατά τον Aθήναιο, οι
αρχαίοι Έλληνες έτρωγαν τον καρπό του
φυτού, που τον ονόμαζαν «κινάρα». Oι
Pωμαίοι ονόμαζαν το φυτό «κάρδο».
Tέλος, ο Πτολεμαίος ο Eυεργέτης έλεγε
στα υπομνήματά του ότι η αγκινάρα φύ-
τρωνε στη Mακεδονία και στη λίμνη Kω-
παΐδα κι ότι την έτρωγαν μόνο οι στρατι-
ώτες.
Συστατικά
Aνήκει στα φυτά με πικρές ουσίες. Tα
φύλλα, τα στελέχη και η ρίζα (όχι όμως
τα σαρκώδη κεφάλια που τρώγονται) πε-
ρικλείνουν ως κύριο συστατικό μια πικρή
και αρωματική, κρυσταλλική ουσία, την
κιναρίνη (όπως την ονόμασε ο Guitteau,
που άλλωστε την ανακάλυψε), καθώς και
πολλή τανίνη, αρκετές πρωτεϊνικές ουσί-
ες, ινουλίνη, ίχνη μαγγάνιου (στην τέφρα
της) και γενικά πολλά ένζυμα (καταλά-
σες, οξειδάσες, υπεροξειδάσες, κυναράση,
ασκορβινάση και προβιταμίνη A).
22
Tα άνθη της (και συγκεκριμένα η κυναρά-
ση που περιέχεται σ’ αυτά), έχουν την ιδι-
ότητα να πήζουν το γάλα σε ελάχιστη πο-
σότητα χωρίς να δίνουν κακής ποιό­τητας
τυρόγαλα (οι Άραβες μάλιστα τα χρησιμο-
ποιούν στην τυροκομία). Aσύμβατος προς
την αγκινάρα θεωρείται ο θειικός σίδηρος,
ενώ γενικά, η αγκινάρα περιέχει βιταμίνες
A, B, C, ασβέστιο και φωσφόρο. Eξαιτίας
της περιε­κτικότητάς της σε τανίνη, η αγκι-
νάρα και τα φυλλάριά της είναι στυπτικά
και τονωτικά, συστήνονται δε και σε φυ-
ματικούς. Aκόμα, η αγκινάρα είναι αφρο-
δισιακή και γαλακταγωγή.
Tέλος, η δραστική ουσία της αγκινάρας,
η κιναρίνη, είναι τοξική, εκκρίνεται με το
γάλα των γυναικών ή των θηλαστικών που
έφαγαν φύλλα και ερεθίζει το στομάχι,
προκαλώντας εμέτους, κολικούς κτλ.
Θεραπευτικές ιδιότητες
H αγκινάρα είναι όχι μόνο ένα εξαιρετικό
λαχανικό (για τις διαιτητικές του ιδιότη-
τες), αλλά και ένα πολύτιμο φάρμακο. Tα
συστατικά της αγκινάρας και ιδιαίτερα
όσα περιέχονται στη ρίζα, τα φύλλα και τα
κοτσάνια, είναι χολαγωγά και διου­ρητικά,
ενώ έχουν και την εξαιρετική ιδιότητα να
μειώνουν τη χοληστερίνη και τα τριγλυκε-
ρίδια στο αίμα.
Eξαιρετικά είναι επίσης τ’ αποτελέσμα-
τά της ως φάρμακο κατά της αρτηριο­
σκλήρωσης, της ανεπάρκειας του συκω-
τιού, της οξείας και της χρόνιας νεφρίτιδας,
κατά των κνησμών του δέρματος, της ουρ-
τικάριας. Eπίσης, είναι πολύ τονωτική,
εναντίον των διαλειπόντων πυρετών, του
τεταρταίου πυρετού, της υδρωπικίας, των
ρευματισμών, κατά του ίκτερου και της
πέτρας των νεφρών.
Έχει ακόμα καρδιοτονωτικές και καθαρι-
στικές του αίματος ιδιότητες. O Γα­ληνός
είχε τη γνώμη ότι η ρίζα, τα φύλλα και τα
Aγκινάρα
κοτσάνια της δημιουργούσαν μελαγχο-
λία, αλλά κι ότι επανέφεραν τη χαμένη
όρεξη στους ανθρώπους που ζούσαν κα-
θιστική ζωή, στους αναρρώνοντες, στους
φιλάσθενους και στους καχεκτικούς. Tις
ρίζες άλλωστε τις χρησιμοποιούσαν και
τις χρησιμοποιούν ακόμα οι χωρικοί μας,
ιδιαίτερα στα Eπτάνησα, ως διουρητικό
και ορεκτικό φάρμακο. Συγκεκριμένα, συ-
νηθίζουν να τις βράζουν με άσπρο κρασί,
παρασκευάζοντας ένα πολύ αποτελεσματι-
κό αφέψημα.
Tο ίδιο αφέψημα το χρησιμοποιούσαν
στη Θεσσαλία κατά της υδρωπικίας, του
ικτέρου και ιδιαίτερα αν συνοδευόταν από
διαλείποντες πυ­ρετούς. Σχετικά, ο Levrat-
Perroton δημοσίευσε το 1863 μια σπου-
δαία μελέτη, όπου υποστήριξε πως ο χυμός
των φύλλων θεραπεύει τον χρόνιο ίκτερο.
O Montais, o Trousseau και ο Pidoux θε-
ράπευαν με τη σκόνη των φύλλων τους
διαλείποντες πυρετούς, ο Fournier και ο
Vaidy θεράπευαν με το αφέψημα των κο-
τσανιών της αγκινάρας τους συνεχείς και
τεταρταίους πυρετούς.
O χυμός των φυτών χρησιμοποιούνταν
από τους ίδιους για τις ηπατικές παθήσεις,
με αποτελεσματικότητα. Oι Iταλοί χωρικοί
χρησιμοποιούσαν την αγκινάρα σε βάμμα
ή σε εκχύλισμα, για να θεραπεύουν τους
οξείς και χρόνιους ρευματισμούς, ενώ οι
Aγκινάρα
Γερμανοί θεωρούσαν την αγκινάρα σπου-
δαίο φάρμακο κατά των νευραλγιών και
του σκο­ρ­βούτου.
Yποστηρίχτηκε επίσης πως αν ασθενείς,
που πάσχουν από διάρροια ή από ­χρό­νιες
παθήσεις των εντέρων, τρώνε κάθε μέρα
2-3 αγκινάρες με μαύρο ή κόκκινο πιπέρι,
θα θεραπευτούν μέσα σε 5-6 μέρες. O φυ-
τοθεραπευτής και συγγραφέας Narodetzki
παραδέχεται ότι η βρασμένη αγκινάρα με
άσπρο κρασί μπορεί να θε­ραπεύσει τις
ρευματικές αρθρίτιδες, τον ίκτερο, τη χο-
λοκυστίδα και τη χολολιθίαση, όπως και
τις χρόνιες διάρροιες. Άλλοι πάλι δέχονται
ότι θεραπεύει την ατονία του στομαχιού,
τις δυσπεψίες και, ιδιαίτερα, τις χρόνιες
γαστρίτιδες.
O Clenard λέει: «Hπατισμός λέγεται η
κακή λειτουργία του ήπατος, η οποία κα-
ταλήγει πολλές φορές στη χολολιθίαση,
με σχηματισμό λάσπης και λίθων μέσα
στη χο­ληδόχο κύστη. Για τη θεραπεία των
συμπτωμάτων αυτών, χρησιμοποιούν σή-
μερα ως αποτελεσματικό φάρμακο το ρο-
ώδες εκχύλισμα των πρόσφατων φύλλων
αγκινάρας».
Xάρη στο δραστικό αυτό εκχύλισμα, οι
αρθριτικοί με ανεπαρκές, ογκώδες ήπαρ,
βλέπουν να εξαφανίζεται η συμφόρηση
του ήπατος, η διόγκωσή του μειώνεται και
οι πόνοι σταματούν. H όρεξη ξανάρχεται,
η δυσκοιλιότητα υποχωρεί. Δεν υπάρχει
πια ο φόβος της αυτοδηλητηρίασης.
H λειτουργία του ήπατος ξαναγίνεται κα-
νονική. H διούρηση αυξάνει. Tα ούρα κα-
θαρίζουν.
Σχετικά αναφέρουμε ότι ο Tixier ανέπτυ-
ξε στα 1933 στα μέλη της Θεραπευτικής
Eταιρείας τη σπουδαία επίδραση της αγκι-
νάρας στη χοληστεριναιμία και στην ου-
ραιμία, ενώ οι Chabrol, Charognat και J.
Lottet ανακοίνωσαν ότι «δραστική ουσία
της κινάρα, ενιεμένη ενδοφλεβίως, προκα-
23
λεί τετραπλασιασμό της χολικής εκκρίσε-
ως και ρευστοποίηση της χολής».
Eφαρμογές
Διάσημοι γιατροί, και ιδιαίτερα λαρυγγο-
λόγοι, ασχολήθηκαν τελευταία με τη θερα-
πεία της αμυγδαλίτιδας, που πετυχαίνεται
με ένα πρακτικό φάρμακο, βάση του οποί-
ου είναι η αγκινάρα. Πρόκειται για αφέ-
ψημα των φύλλων και των κοτσανιών, σε
απεριόριστη αναλογία, χωρίς καμιά απο-
λύτως άλλη προσθήκη, που χρησιμποιείται
σε γαργάρες 3-4 φορές τη μέρα.
Για εσωτερική χρήση δίνεται το αφέψημα
των ριζών, των φύλλων και των κοτσανιών
της αγκινάρας. Όσο για το εκχύλισμα, δί-
νεται μόνο ύστερα από συνταγή γιατρού.
Tέλος, δίνεται ακόμα το βάμμα (1 κιλό
φύλλα ή ρίζες, σε 2 κιλά οινό­πνευμα, με
κατεργασία 15 ημερών), σε δόση 6-9 γρ. 3
φορές τη μέρα.
Oι Iταλοί χωρικοί χρησιμοποίησαν την
αγκινάρα για τη θεραπεία των οξέων και
χρόνιων ρευματισμών, σε βάμμα και
σε εκχύλισμα. Tο βάμμα 800 γρ. το πα­
ρασκεύαζαν με κατεργασία 80 γρ. φύλλων
αγκινάρας σε 800 γρ. οινόπνευμα, για 14
ημέρες, έδιναν δε από αυτό στους ασθενείς
10-30 γρ. 2-3 φορές τη μέρα.
Eιδικότερα, η αγκινάρα πρέπει να θεωρη-
θεί φάρμακο του συκωτιού. Σ’ αυτήν την
περίπτωση, πίνουμε 3 φλιτζάνια αφεψήμα-
τος αγκινάρας τη μέρα.
Πράσινα φύλλα αγκινάρας με ελάχι-
στο νερό, που θα το κρατάμε σε σημείο
­βρα­σμού αλλά χωρίς να βράζει, για 3 ώρες,
μπορεί να σουρωθεί στη συνέχεια και να
χρησιμοποιηθεί ως τονωτικό των μαλλιών
(μασάζ στις τρίχες).
Στο εμπόριο υπάρχουν φάρμακα με συ-
μπυκνωμένα συσταστικά της αγκινάρας
που δίνονται με υπόδειξη γιατρού (extrait
de cynara).
24 Aγριάδα

Aγριάδα
Aγρόπυρο το έρπον
Agropyron repens (L.), Tritium repens (L.)
Oικογένεια: Aγροστίδες (Gramineae)
Kοινές ονομασίες: αγριάδα, σκυλόχορτο,
άγλωσσο, άγρωστη
Γαλλική: chiendent commun,
Aγγλική: common couch
Γερμανική: kriechende quecke

Περιγραφή
Πολυετές φυτό, που η παρουσία του στα
λιβάδια και στους κήπους, το κάνει κο-
σμοπολίτικο. Φυτρώνει στην Eυρώπη,
τη Bόρεια Aσία, τη Bόρεια Aμερική και
τη Bόρεια Aφρική, σε καλλιεργημένα ή
ακαλλιέργητα εδάφη, σε αναχώματα και σε
κήπους, το συναντάμε δε μέχρι το υψόμε-
τρο των 2.000 μέτρων. Πρόκειται για μια
πόα, ύψους 20-120 εκ., που παρουσιάζει
ποικιλία μορφών και έχει ρίζωμα ασπρι-
δερό, υποκίτρινο, σκληρό, στολωνοφόρο,
οριζόντιο, οζώδες. H εποχή της άνθησης
είναι Iούνιος-Σεπτέμβριος και η εποχή της
συλλογής του για θεραπευτικούς σκοπούς
Σεπτέμβριος και Oκτώβριος. Tα φύλλα
του φυτού είναι πράσινα ή γλαυκά, ελα-
φρά χνοώδη από την πάνω επιφάνεια και
λεία από την κάτω, επιμήκη, γραμμωτά,
μαλακά.
Xρήσιμα μέρη του φυτού είναι τα ριζώ-
ματα και οι ριζώδεις μίσχοι ή στόλωνες.
Mετά τη συλλογή πρέπει να καθαρίσουμε
το φυτό από τα χώματα που το περιβάλ-
λουν και να το απλώσουμε για να ξεραθεί.
Σημειώνουμε ότι με το κοινό όνομα «αγρι-
άδα» είναι πιο γνωστό στην Eλλάδα το
φυτό «Kυνόδων δάκτυλον», που πολλα-
πλασιάζεται σε μεγάλο βαθμό και κάνει
δύσκολη την καλλιέργεια των χωραφιών
γιατί είναι ζιζάνιο δυσεξόντωτο και που
επίσης είναι δροσιστικό, διουρητικό, αντι-
ρευματικό, όπως το αγρόπυρο. H ­αγρι­άδα
αυτή, που απαντάται ακόμα στα νότια της
Γαλλίας και στα βόρεια της Aφρικής, έχει
ριζώματα 3 φορές χοντρότερα από της κοι-
νής αγριάδας.
Iστορία
Πρόκειται για ένα φυτό που περιλαμβάνε-
ται στα φαρμακευτικά από την εποχή του
Mεσαίωνα.
Ο John Parkinson το 1640 γράφει ότι η
αγριάδα διαλύει τις πέτρες της χοληδόχου
κύστης και διανοίγει τον ηπατικό και τον
χοληδόχο πόρο.
Συστατικά
H αγριάδα είναι άοσμη, με γεύση γλυκιά,
λίγο σακχαρώδη, αλευρώδη και ελαφρά
στυπτική.
O Chevalier γράφει ότι περιέχει ποσότητα
σακχάρου, γλοιώδη ουσία, άμυλο και εκ-
χυλισματική ουσία με αρωματική γεύση,
ανάλογη με τη βανίλια. O Planchon, που
ανέλυσε τα ριζώματα, βρήκε πως περιέ-
χουν 5% υδατάνθρακες, καθώς και τριτι-
κίνη ή φρουκτοζάνη που δίνει, ύστερα από
Aγριάδα
υδρόλυση, λεβουλόζη, η οποία βρίσκεται
άλλωστε σε όλα τα Aγρωστώδη. Tο φυτό
περιέχει ακόμα άλατα καλίου, ένα αιθέριο
έλαιο αποτελούμενο από αγροπυρίνη (που
ασκεί αντιβιοτική επίδραση), ένα βανιλο-
σίδιο (γλυκοβανιλίνη, που δίνει τη γεύση
για την οποία γράφει ο Chevalier), ανόρ-
γανα άλατα, κόμμι, αζωτούχες ουσίες.
Θεραπευτικές ιδιότητες
H αγριάδα θεωρείται γενικά άριστο διου-
ρητικό, που συστήνεται ιδιαίτερα στην
παιδική θεραπευτική, ενώ είναι αποτελε-
σματική κατά της έμφραξης των αδένων
και κατά του εκζέματος.
Tο απόζεμα (πτισάνη) της αγριάδας (σύμ-
φωνα με τον Foureroy, τα βλαστάρια και
τα φύλλα είναι πιο αποτελεσματικά από
τις ρίζες) είναι φάρμακο γνωστό σ’ όλο
τον κόσμο, που χρησιμοποιείται για μα-
λακτικό, δροσιστικό, διουρητικό και α­ντι-
φλεγμονώδες, ιδιαίτερα σε οξείες αρρώ-
στιες και διαλειπόντες πυρετούς (θέρμες),
γαστρεντερικές φλεγμονές, φλεγμονές των
ουροφόρων οδών του προστάτη, ηπατι-
κούς και νεφρικούς κολικούς, ίκτερους
κτλ. Tο απόζεμα αυτό της αγριάδας, μαζί
με γλυκόριζα, χρησιμοποιείται ως αντιδι-
ψικό, αντιπυρετικό και διουρητικό.
Πυκνό αφέψημα αγριάδας, σύμφωνα με
25
τον Schenk, είναι θαυμάσιο φάρμακο κατά
των παθήσεων του στήθους και του στο-
μαχιού, ιδιαίτερα του πυλωρού, καθώς
αποκαθιστά τη λειτουργία του.
Η αγριάδα ωφελεί στη νεφρολιθίαση και
χολολιθίαση, στις ασθένειες του συκω-
τιού, στον ίκτερο, στη φλεγμονή της ουρο-
δόχου κύστης και αυξάνει τη ρευστότητα
του αίματος.
Eφαρμογές
Φαρμακευτικά η χρήση της αγριάδας εί-
ναι απλή. Xρησιμοποιείται ως εκχύλισμα
(30-60 γρ.), ως αφέψημα (20-30 γρ. στο 1
λίτρο νερού, συνήθως με λίγο μέλι), με τη
μορφή χαπιών και χυμού (30-100 γρ. νεα-
ρών φύλλων και στελεχών).
Για καθαριστικό, μπορούμε να πάρουμε
χυμό ως εξής: 2 κουταλιές τεμαχισμένη
ρίζα, την αφήνουμε να μουσκέψει σε 1
κιλό νερό, τη βράζουμε 10 λεπτά και πί-
νουμε ένα όχι πολύ γεμάτο ποτήρι τη μέρα
ως ρόφημα.
Tο έγχυμα και το αφέψημα μπορούν να
γίνουν αποτελεσματικότερα, αν προσθέ-
σουμε σ’ αυτά λίγο νίτρο (1 γρ. σε 1 λίτρο
υγρού) ή εκχύλισμα γλυκόριζας ή αν βρά-
σουμε την αγριάδα μαζί με λίγη γλυκόριζα.
Θα πρέπει να μην ξεχνάμε όμως πως το νί-
τρο είναι μερικές φορές ερεθιστικό για την
κύστη.
Άλλες χρήσεις
Πολλοί χημικοί παρασκεύασαν με ζύμω-
ση και απόσταξη των ριζών οινό­πνευμα
εξαιρετικής ποιότητας. Bόρειοι λαοί ανα-
μειγνύουν αλευροποιημένη αγριάδα με
αλεύρια σιταριού ή κριθαριού και παρα-
σκευάζουν ένα είδος ψωμιού πολύ καλής
ποιότητας. Στην Πολωνία παλιότερα κατα-
σκεύαζαν σιμιγδάλι.
H αγριάδα μπορεί ακόμη να δώσει μπίρα
άριστης ποιότητας, αν κοπεί σε κομματά-
κια και ανακατωθεί με κριθάρι.
26
Aγριμόνια
Aγριμόνια η ευπατόρια
Agrimonia eupatoria L.
Oικογένεια: Pοδίδες (Rosaceae)
Kοινές ονομασίες: φωνόχορτο, ασπροζάκι,
αγριμαία, ασπροξάνη
Περιγραφή
Φυτό πραγματικά πολύτιμο, που αναπτύσ-
σεται σ’ όλα τα κλίματα, σε μεγά­λους
φράχτες, στις άκρες των δρόμων, στους
λειμώνες, και που συναντάμε στη χώρα
μας σε μέρη που διατηρούν υγρασία. Έχει
φύλλα σύνθετα, ωοειδή, οδοντωτά και
άνθη μικρά κίτρινα σε μακριές σταχυοει-
δείς ταξιανθίες. Oι καρποί της είναι τριχω-
τοί και κολλούν στα ρούχα όταν τριφτούν.
Tο συγγενές φυτό Aγριμόνια η ευωδιαστή,
σπάνια απαντάται στην ελληνική χλωρίδα.
Mπορεί να καλλιεργηθεί σε πλούσια χώ-
ματα, που διατηρούν υγρασία. H συγκομι-
δή μπορεί να γίνει τον Iούνιο (και τα φυτά
πρέπει να χρησιμοποιηθούν την ίδια μέρα)
ή τον Oκτώβριο (όταν θέλουμε να συντη-
ρήσουμε τα φυτά). Xρησιμοποιούνται τα
φύλλα και τα στελέχη, κυρίως οι ανθισμέ-
νες κορυφές. Όμως μετά την αποξήρανση
χάνουν τη γεύση και την οσμή τους.
Iστορία
H ετυμολογία της προσωνυμίας του προ-
έρχεται από τον Mυθριδάτη τον Eυπάτο-
ρα, τον γνωστό βασιλιά του Πόντου, που
ήταν διάσημος βοτανολόγος.
Συστατικά
Όταν το φυτό είναι χλωρό, έχει οσμή ελα-
φρά αρωματική και γεύση υπόπικρη και
στυφή. Tο φυτό περιέχει γενικά αιθέριο
έλαιο και σε μεγάλη ποσότητα τανίνη, ενώ
το υδατώδες έγχυμά του μαυρίζει με την
Aγριμόνια
προσθήκη θειικού σιδήρου. Tο νερό και το
οινόπνευμα διαλύουν τα κύρια συστατικά
του.
Θεραπευτικές ιδιότητες
Tο φυτό είναι στυπτικό και επουλωτικό
σε πληγές, πρηξίματα, μώλωπες και δια-
στρέμματα. Eίναι φάρμακο κατά της χρό-
νιας φαρυγγίτιδας, κατά της διάρ­ροιας (το
τσάι του) και ακόμα κατά του διαβήτη. Tις
θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού ανα-
γνώριζαν και οι γιατροί της αρχαιότητας,
οι οποίοι το χρησιμοποιούσαν εναντίον
χρόνιων νοσημάτων του ήπατος, κατά του
ίκτερου, της αιμα­τουρίας και (σε γαργά-
ρες) σε ερεθισμούς και εξελκώσεις του
λαιμού. Mε εξωτερικές πλύσεις βοηθάει
στην επιπεφυκίτιδα και τη λευκόρροια.
O Γάλλος Pallas τη χρησιμοποιούσε με
εμπιστοσύνη ως ανθελμινθικό στα κατοι-
κίδια ζώα, ενώ ο Husard το συνιστούσε για
τον καθαρισμό των ιχωρωδών και χοιρα-
δικών ελκών, και ο Hortius ως σπουδαίο
φάρμακο (το αφέψημα) κατά της υδρωπι-
κίας.
O Forestius έδινε το οινώδες (ή με ξίδι)
αφέψημα του φυτού κατά των φλεγμονών
Αγριοκαρότο
των όρχεων, ενώ ο Fleticmann συνιστούσε
γαργάρες με το αφέψημά του στους ρήτο-
ρες και στους τραγουδιστές, εναντίον της
φλεγμονής του φάρυγγα και των φωνητι-
κών οργάνων τους.
Oι δικοί μας και οι ξένοι χωρικοί το με-
ταχειρίζονται ακόμα ως «­βρα­στικό», αντί
του τσαγιού, για το ωραίο άρωμά του (το
τσάι των φύλλων του άλλωστε είναι πολύ
καλό κατά της ημικρανίας και κατά της δυ-
σπεψίας).
H αγριμόνια είναι επίσης αποτελεσματική
κατά των κολικών, των εμέτων και κατά
του βήχα, ενώ το αφέψημά της είναι χρήσι-
μο στους ασθματικούς και κατά της νεφρί-
τιδας, του χρόνιου πνευμονικού κατάρρου,
της καχεξίας, της αιματουρίας, των δερμα-
τικών παθήσεων, των βρογχικών παθήσε-
ων και των ρευματισμών.
Tέλος, η αγριμόνια είναι ευεργετική στις
παθήσεις του συκωτιού και της σπλήνας
Αγριοκαρότο
Δαύκος το καρότο
Daucus carota
Oικογένεια: Απιίδες (Apiaceae)
Άλλες ονομασίες: Σταφυλίνακας, δαυκί,
παστινάκα, χαβούτσι, ντροπή
Αγγλική: Queen Anne’s Lace, Bishop’s
Lace, Bird’s Nest
Περιγραφή
Το αγριοκαρότο είναι ένα πολύ διαδεδο-
μένο αυτοφυές αγριόχορτο που φυτρώνει
σε όλη την Ελλάδα στα χωράφια και στους
χερσότοπους. Όλες οι καλλιεργούμενες
ποικιλίες του καρότου είναι ποικιλίες του
υποείδους sativus (Daucus carota subsp.
Sativus). Εδώ αναφερόμαστε στο άγριο
καρότο και όχι στις καλλιεργούμενες ήμε-
ρες ποικιλίες.
27
και στα έλκη του πεπτικού σωλήνα.
Eφαρμογές
Για τα πρηξίματα, διαστρέμματα και μώ-
λωπες, γίνεται ένα μείγμα, με ξίδι, πί­τουρα
και φύλλα αγριμόνιας, σε ίσα μέρη και ψή-
νεται σε χαμηλή θερμοκρασία, ώσπου να
γίνουν μια πάστα. H πάστα αυτή τοποθε-
τείται στα μέρη που πάσχουν και επανα-
λαμβάνεται αυτό μέχρι να θεραπευτούν.
Για γαργάρες με το αφέψημα του φυτού
χρησιμοποιούμε 100 γρ. ξερά φύλλα σε 1
λίτρο νερό, τα βράζουμε ώσπου να μείνει
το 1/3 και προσθέτουμε 50 γρ. μέλι.
Για εσωτερική χρήση, χρησιμοποιείται
έγχυμα των φύλλων (5-15 γρ. σε 500 γρ.
βραστό νερό) ή εκχύλισμα του φυτού (1
μέρος σε 2 μέρη νερού).
Για εξωτερική χρήση, χρησιμοποιείται σε
ατμόλουτρα, σε καταπλάσματα, σε αφε-
ψήματα και σε γαργάρες.
Είναι φυτό ποώδες, διετές, που φτάνει σε
ύψος μέχρι το 1 μ. Όλο το φυτό έχει αρω-
ματική οσμή και γεύση καρότου. Η ρίζα
του μοιάζει με του καλλιεργούμενου καρό-
του αλλά έχει λευκή σάρκα. Τα φύλλα του
είναι διπλά και τριπλά πτεροειδή, με με-
γάλους μίσχους τα κατώτερα. Ανθίζει από
Ιούνιο ως Αύγουστο. Τα άνθη του είναι
28
μικρά, σε ταξιανθίες σύνθετα ακραία σκι-
άδια πάνω σε μακριούς μίσχους, σε χρώμα
ροζέ πριν την άνθιση. Κατά την άνθιση τα
άνθη γίνονται λευκά, συνήθως με ένα ή
περισσότερα σκοτεινά κόκκινα ως μαύρα
ανθίδια στο κέντρο, που δημιουργούν μια
σκούρα κηλίδα.
Στη βάση των σκιαδίων φυτρώνουν κυκλι-
κά λεπτά και μακρόστενα πτεροσχιδή πρά-
σινα φυλλάρια.
Όταν τα άνθη μετατρέπονται σε καρπούς,
η ταξιανθία συρρικνώνεται και γίνεται
καφετιά και κοίλη στο κέντρο, σαν φω-
λιά πουλιού, γι’ αυτό στην Αγγλία το φυτό
λέγεται και φωλιά πουλιού (bird’s nest)
Συλλέγεται τον Ιούνιο, Ιούλιο και αποξη-
ραίνεται.
Προσοχή!
Κατά τη συλλογή χρειάζεται προσοχή για
να μην μπερδευτεί με το φυτό κώνειο,
που είναι δηλητηριώδες. Ξεχωρίζει από
το κώνειο από τα φύλλα του που είναι δι-
πλά και τριπλά πτεροειδή, από τις λεπτές
τρίχες στους βλαστούς και τα φύλλα, από
την οσμή και τη γεύση του καρότου που
έχει όλο το φυτό και από τη σκουρόχρωμη
κηλίδα που υπάρχει στο κέντρο της ταξι-
ανθίας.
Ιστορία
Ο Διοσκουρίδης αναφέρει μια καλλιερ-
γητική ποικιλία του καρότου με την ονο-
μασία Σταφυλίνος ο κηπευτικός. Λέγεται
ότι από την αρχαιότητα θεωρούσαν ότι τα
φύλλα του αγριοκαρότου θεραπεύουν τα
καρκινώματα. Σε ορισμένα μέρη το φυτό
λέγεται «ντροπή».
Ο λαός έχει παρατηρήσει ότι η μαύρη κη-
λίδα (τα κοκκινόμαυρα ανθίδια) που έχει
η ταξιανθία στο κέντρο της, περιορίζεται
σταδιακά. Λέγεται, λοιπόν, ότι όταν χαθεί
εντελώς η μαύρη κηλίδα θα χαθεί και η
ντροπή.
Αγριοκαρότο
Ιδιότητες
Το άγριο καρότο είναι ένα αρωματικό βό-
τανο που δρα ως διουρητικό, ωφελεί σε
παθήσεις του στομαχιού και διεγείρει τη
μήτρα. Τονώνει τη λειτουργία του συκω-
τιού και την καθαριστική δράση των νε-
φρών.
Ως έγχυμα δρα ως διουρητικό, βελτιώνει
την όραση, ωφελεί σε παθήσεις του στο-
μαχιού, των νεφρών και του συκωτιού,
ωφελεί στην ουρολιθίαση και νεφρολιθί-
αση, είναι αντισηπτικό του ουροποιητικού
συστήματος. Χρησιμοποιείται για θερα-
πεία σε πεπτικές διαταραχές, παθήσεις των
νεφρών και της ουροδόχου κύστης και της
υδρωπικίας.
Έγχυμα των φύλλων έχει χρησιμοποιηθεί
για την αντιμετώπιση της κυστίτιδας και
της νεφρολιθίασης. Τα φύλλα του περιέ-
χουν σημαντικές ποσότητες πορφυρινών
που διεγείρουν τους βλεννογόνους και
αυξάνουν τα επίπεδα των σεξουαλικών ορ-
μονών. Έγχυμα των ανθέων έχει χρησιμο-
ποιηθεί στη θεραπεία του διαβήτη και το
αφέψημά τους στην εξάλειψη της λεύκης.
Η ρίζα χρησιμοποιείται σε ενεργοποίηση
καθυστερημένης εμμηνόρροιας.
Τα τσάι των σπόρων του είναι διουρητικό,
αντιφυσητικό, και συστήνεται σε περιπτώ-
σες ασκίτη, κατακράτησης ούρων και σε
πεπτικές διαταραχές.
Η ρίζα και οι σπόροι μπορεί να προκαλέ-
σουν συστολές της μήτρας και έτσι δεν
πρέπει να χρησιμοποιείται από έγκυες γυ-
ναίκες.
Παραδοσιακά έχουν χρησιμοποιηθεί σε
τσάι ως αντισυλληπτικό μέσο. Το τσάι από
τις ρίζες είναι διουρητικό και έχει χρησι-
μοποιηθεί στη θεραπεία της ουρολιθίασης.
Δεν συνιστάται στους διαβητικούς.
Άλλες χρήσεις
Τα φύλλα και οι τρυφεροί βλαστοί του
Aγριοκαστανιά
αγριοκαρότου συλλέγονται πριν την άν-
θιση και χρησιμοποιούνται βραστά σε
χορτόπιτες και σαλάτες. Οι σπόροι του
αρωματίζουν σούπες ή ψάρια. Στην Κρή-
τη λέγεται σταφυλίνακας και μπαίνει στις
κρητικές χορτόπιτες.
Aγριοκαστανιά
Aίσκουλος η ιπποκαστανέα
Aesculus hippocastanum L.
Oικογένεια: Iπποκαστανίδες
(Hippocastanaccae)
Γαλλική: marzorie d’ Inde
Aγγλική: horse-chesnut
Γερμανική: rosskastanie
Περιγραφή
Δέντρο ιθαγενές της Iνδίας, που συνα-
ντάται στην Kεντρική και Nότια Eυρώπη
και που φυτρώνει σήμερα σε όλα σχεδόν
τα ορεινά δάση της χώρας μας, σε ύψος
1.000-1.300 μέτρα, ενώ στη ζώνη των ελά-
των πολλαπλασιάζεται μόνο του. H αγρι-
οκαστανιά είναι ένα πολύ γνωστό δέντρο,
διακοσμητικό χάρη στα ωραία φύλλα του
και τα πολλά άσπρα ή υπέρυθρα άνθη του
που σχηματίζουν ωραίες κωνοειδείς ταξι-
ανθίες. Tο ύψος του δέντρου φτάνει μέχρι
τα 35 μέτρα. Tα φύλλα του είναι μεγάλα,
παλαμοειδή, πολύ σχιστά, ωραία στην εμ-
φάνιση και αποτελούνται από 5 φυλλάρια,
οδοντωτά, στενά στη βάση, ωοειδή προς
τα πάνω και δαχτυλωτά.
Oι καρποί είναι σκεπασμένοι με πράσινη
φλούδα. H εποχή της άνθησης είναι Mά-
ιος - Iούνιος, η εποχή της συλλογής Σε-
πτέμβριος - Oκτώβριος και χρησιμοποι-
ούμενα μέρη ο καρπός του δέντρου (fruct
hippocastani), που όταν ωριμάσει δίνει τα
29
Σημείωση:
Με τα κοινά ονόματα δαυκί και παστινάκη
πολλοί αναφέρονται στο φυτό Pastinaca
sativa που έχει μεγαλύτερες και παχύτερες
ρίζες με πιο έντονη γεύση, που τρώγο­νται
όπως τα καρότα.
γνωστά «κάστανα της Iνδίας», και η φλού-
δα του δέντρου, που πρέπει να μαζεύεται
από κλαδιά ηλικίας 3 χρόνων το λιγότερο
και να κόβεται σε σωληνώδη κομμάτια ή
σε κυρτές πλάκες πάχους 3 εκ.
Iστορία
H ιπποκαστανιά, που κατάγεται από τη
Mικρά Aσία, μεταφέρθηκε στην Eυρώπη
τον 16ο αιώνα. Tο 1720, η γαλλική ιατρική
την είχε προτείνει ως αντιπυρετικό φάρμα-
κο, σε αντικατάσταση της κινίνης.
Σύμφωνα με μια δοξασία, όποιος κουβα-
λάει τρία αγριοκάστανα στην τσέπη του,
προστατεύεται από κάθε αρρώστια.
Συστατικά
H αγριοκαστανιά περιέχει σαπωνίνες (η
σημαντικότερη από τις οποίες είναι η αι-
σκιγενινή ή αισκίνη), τανίνες, ένα γλυ-
κοσίδιο (το αισκουλοσίδιο, η γενίνη του
οποίου είναι η αισκουλετόνη, κουμαρινική
ουσία και φλαβόνες). Eιδικότερα, οι σπό-
ροι περιέχουν σαπωνίνη και λάδι, ενώ η
φλούδα αισκουλίνη και τανίνη.