10.

Sınıf Coğrafya
1 DOĞAL SİSTEMLER /@notbudur
Yer Kabuğunun Malzemesi: Kayaçlar - TYT - Güncel ve Kaliteli Ders Notları
5

4. YER KABUĞUNUN MALZEMESİ: KAYAÇLAR Volkanik olaylar deniz altında gerçekleşebilir:

Kayaçların Kullanımı Volkanik olayların bir kısmı da deniz altında meydana gelir. Bu şekilde
deniz altında çeşitli büyüklükte kabartılar oluşur. Bu kabartıların bazıları
İlk insanlar: Yerleşik hayatta insanlar yeryüzüne yükselerek adaları meydana getirir. Hawaii Adaları bu şekilde
Avlanmak Tarım alanlarını işlemek oluşmuştur.
Bazı bitkilerin çekirdeklerini kırmak Mesken yapmak için
Bazı bitkileri ezmek kullandılar. b. Derinlik Kayaçları (Plütonik Kayaçlar)

om
Bitkileri ve avlarını kesmek Magma bazen yeryüzüne doğru yükselirken tabakaların arasına sızar
Süs eşyası yapmak için kullandılar. veya yeryüzüne doğru yükselip yüzeye yakın bir yerde soğur. Bu şekilde
oluşan kayaçlara derinlik kayaçları denir.
Günümüzde Granit, siyenit, diyorit ve gabro bu tür kayaçlara örnektir.
Meskenlerin süslenmesinde Sağlık alanında
Tor Topografyası
Heykelcilik alanında Gıda maddelerinde kayaçlar
Sanayi ürünlerinin üretiminde kullanılmaktadır. Derinlik kayaçlarının üzerindeki
katmanlar, dış güçler tarafından
aşındırılarak taşınabilir. Bu şekilde
derinlik kayaçları yüzeye çıkmış olur.
Meskenlerin yapımında doğrudan kayaçlar kullanılmakta,
Sert oldukları için kabartılar
Betonarme meskenlerin yapımında kullanılan demirler kayaçlardan elde edilmektedir.

.c
oluşturan bu tür kütlelerin tipik
Heykeltıraşlar daha çok mermer, bazalt ve granit gibi kayaçları yontmaktadırlar.
örneklerinden biri tor topoğrafyasıdır.
Ulaşım araçlarının yapımında kullanılan alüminyum,
Tor topoğrafyası; granit gibi
Elektrikli ve elektronik araçların üretiminde iletken olarak kullanılan bakır, Tor topoğrafyasından bir görünüm
kayaçların fiziksel ve kimyasal
Dişçilikte kullanılan cıva ve gıda alanında kullanılan tuz kayaçlardan elde edilmektedir.
ayrışması sonucunda üst üste yer
alan, köşeleri yuvarlaklaşmış bloklardan meydana gelir.
Kayaçlar, yer kabuğunun ana malzemesidir. Dağ, tepe, falez, kanyon
ve mağara gibi yer şekilleri kayaçlardan oluşmaktadır. Yer şekillerinin
ur 2. Tortul (Sedimanter) Kayaçlar
Tortul kayaçlar suda çökelme, taşınmış materyallerin birikmesi ve canlı
oluşumu ile kayaçların yapısı arasında güçlü bir ilişki vardır.
kalıntılarının taşlaşması şeklinde oluşur.
1. Magmatik (Katılaşım) Kayaçlar Tortul kayaçlar fiziksel, kimyasal ve organik tortullar olmak üzere üçe
ayrılır. Bu kayaçlar, tabakalı bir yapıdadır ve içinde fosiller bulunabilir.
Yer kabuğunun altında yer alan ergimiş hâldeki maddelerin yeryüzüne
a. Fiziksel Tortullar
ud
çıkması ya da yer kabuğunun çeşitli derinliklerine sokularak
soğumasıyla oluşan kayaçlardır. Magmatik kayaçlar oluştuğu yere Bu tür kayaçlar akarsu, rüzgâr ve buzul gibi
göre yüzey ve derinlik kayaçları olmak üzere ikiye ayrılır. dış kuvvetler tarafından taşınarak belirli
alanlarda biriktirilen materyallerin
a. Yüzey (Volkanik kayaçlar) Kayaçları
birleşmesiyle oluşur. Gre (kum taşı),
Volkanik olaylar sonucunda yeryüzüne çıkan materyallerin soğumasıyla konglomera (çakıl taşı), breş (moloz taş) ve Konglomera
oluşan kayaçlara yüzey kayaçları denir. Bu kayaçların bir kısmı çıkan şist (kil taşı) bu tür kayaçlara örnektir.
lavların çevreye yayılarak soğumasıyla oluşur.
b. Kimyasal Tortullar
Bazalt ve andezit bu tür kayaçlardandır. Volkanik dağları ve tepeleri
tb

oluşturan volkan konilerinin büyük bir kısmı lavların üst üste birikerek Bu tür kayaçlar, suda çözünmüş hâldeki
soğumasıyla oluşmuştur. maddelerin üst üste çökelmesiyle
oluşmaktadır. Kalker (kireç taşı), jips
Vezüv (İtalya), Fuji (Japonya) ve Ağrı Dağları volkanik kayaçlardan oluşur. (alçı taşı) ve kaya tuzu bu tür kayaçlara
örnektir. Kalker

Volkanik olaylar kayaçları oluşturur: c. Organik Tortullar

Volkanik olaylar sonucu yeryüzüne çıkan lavlar kısa sürede soğuyarak Bu tür kayaçlar canlı kalıntılarının üst üste birikmesiyle oluşur.
no

kayaçlara dönüşebilmektedir. Bu tür kayaçların tipik örneği
obsidiyendir. Siyah ve parlak bir taştır ve volkan camı olarak da
adlandırılır. İlk insanlardan günümüze kadar çeşitli amaçlarla
obsidyeni kullanmıştır. Obsidyen kayaçlardan ayna, süs eşyası, kesici
alet vb. ürünlerin üretiminde de yararlanılmaktadır. Tüf, sünger
taşı ve trakit de yüzey kayaçlarının örnekleridir.
Volkanik olaylar plato ve ovaları oluşturur:
Lavlar, bazen onlarca kilometrelik alana yayılır, çukurları doldurarak bu
alanları düzleştirir. Bu düzlükler zamanla platolara veya ovalara dönüşür.
Örneğin Ardahan Platosu ile Kayseri Ovası lav düzlükleri üzerinde
oluşmuştur.
Volkanik küller kalın katmanlar oluşturur:
Volkanik patlama sırasında gökyüzünü küller kaplar ve bu küller
yeryüzüne yağarak kalın katmanlar oluşturmaktadır. Volkan tüfü
olarak adlandırılan bu materyallerin selinti sularla aşınması sonucu
kırgıbayırlar ve peribacaları meydana gelmektedir. Kapadokya’da
bu tür şekillere rastlanabilir.
Kömür, bitkilerin taşlaşmasıyla oluşmuştur. Birinci Jeolojik Zaman’da
oluşanlara taş kömürü, Üçüncü Jeolojik Zaman’da oluşanlara linyit ve
yakın zamanda oluşanlara turba denilmektedir.
Tebeşir, denizlerde yaşayan mikroskobik bir canlı türünün kalıntılarının
üst üste birikmesiyle oluşmuştur.
Organik tortul kayaçlardan biri mercan kayalarıdır. Mercan da organik
tortul kayaçlardandır. Bu kayaçlar mercan adı verilen canlı kalıntılarının
üst üste birikmesi sonucu oluşur. Mercanlara daha çok tropikal
kuşaktaki sığ ve sıcak sularda rastlanır. Mercan kayalar bazen su
yüzeyine kadar yükselerek adaları meydana getirmektedir. Bu tür
adalara atol denir.
3. Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar
Tortul ya da püskürük kayaçların değişime uğramasıyla oluşur. Yer
kabuğunun derinliklerindeki kayaçların yüksek basınç, sıcaklıkla birlikte
sıvı ve gazların da etkisiyle fiziksel, mineral ve kristal yapıları
değişir. Bu şekilde mevcut kayaçlar yeni bir kayaç türüne dönüşür.
Mermer, kalkerin; kuvarsit, kum taşının; gnays ise granitin
başkalaşmasıyla oluşmuştur.