You are on page 1of 112
1 OD a LE vO KHOI - LE NGUYEN NGAT GIAO TRINH TAP TINH HOC DONG VAT NHA XUAT BAN GIAO DUC VIET NAM LOI NOI DAU hoa hoc v tap tinh d6ng v (Ethology) cing nau Sinh ence of enimel behavious) hay Tap tinh hee ology) id mol trong Mah Wee Kkhos ge trong Bhat tién manh m@ va fién quan chat ‘én Sinh hoe. Tim ly hoc, Gido duc hoe, Xa hei hee, B30 dtc ee tip chuyén ngtah Tap linh céng vat la iu 6 hid trrtng dal noc ¢6 Gao tao ede chuyéa fn quan én kroa hoe sy s0ng dang phat tién mén hoc néy, d&c bigt fa 6 bac €20 t30.c20 hoe. Tuy nhign te ‘ruc 18 nay, 6 Viet Nam. céc oto tinh eninh thie wé mén hoc Tap tah dng vet ge xudt ban chinh thi o6 rétt, Trén co $6 céc ti du dd due xudtbén va ede qu nghién city tép tinh dng vat va céc bai ging v6 chuyén a Tép tinh dng 3t dan cho hoe vien cao hoc thuSe chuyén aginh Bana vat Noe chung #8! hown {ign Gide trinh Téa tink hoe déag vat nay. bao g6m 8 chucng: Chuang 1. Tiép cn v6i tp tinh dng vat. Chueng 2. Cae gite quan, vai tro ca he thén kinh trong tip sie eda séng vat vei goal ‘Chung 3. Tép tinh dinh huting va van cong cla dong vat (Chucng 4. Tap tinh hd phéi é dong vat. Chuong 5. Tap tin x8 hei cda'déng vat. kgm an v8 iva chon nol séng ea sng vat. Chung 8. Sy tién hod cia tép tinh, Phan cng bién soan: L8 Va Khéi chju tréch nhiém oe chong 4,2. 4, 7.8 8 Nguyen Ngt chia tréch ahiém cae chuong 3, 5, 6 \Vét mc éich gép phan 48a leo ngudn nhan tye c6 bi thie che dat nube, trong {ua iri bién soan giao trnh, ede tae gid xin phép dupe tham khdo va et dung ‘gue tu iu cba mst s6 cdc nha khoa hc trong v8 ngoai nude, dec biet sach Tep tinh hoc fa gi? cha GS. O30 Van Tidn. Nhiéu hinh anh si dung trong séeh cuge iy etrén mang. Cée tde Noi dung giao tinh o6 a8 edp t8i nhing vn dé rt ey thé. nn khong trénh ki nnimg khigm khuyét,rét mong cc ban é6og nghigp gép y kién 86 sung a 1 dung cugn séch cang 6 chat ivong cao hen, g6p phén ang cao chat tugng {20 ta0 dai hos. cao ding va sau éai hoe Mei ¥ kign déng gop xin gil vé Cong ty Cé phén Sach Bai hoc - Day nghé, Nha xuat bn Gio duc Vigt Nam, 25 Hén Thuyén HA N&i. in w8n rong cdma cAc TAC GIA 3 Chueng 4 ‘TIEP CAN VOI TAP TINH DONG VAT 1.1. KHAI NIEM CO BAN VE TAP TINH BONG VAT 4.4.1, Nhiing hign tugng ‘Trong cuge sting hang ngiy, hi dong vat: Bong ¥4 u mht ai cing €6 dip tigp xc vol xa, leat ngudi da tidp xe voi dOng vat, quan sat nS gigi xung quanh va Lim thay & ching ¢6 nhang dae fen thuj d3 nhan thay ché 06 khit nang phat hign ra con méi tir xa va cd thé gidp ho Khi loai ngudi dai ed Iuong thye dy tr. thi thudmg bi cae fodi chust “tin cOng" an hai. Méo 1a loai thi an thit hay n chuét. Le thudn dudng méo dé bét chuét, tiéu didt con vat gay thye cach diy Ihodng 6000 nam vé trude. nhiing khu vue néng nghigp iia nude phat trién edn site kéo (cay), ngudi ta tim thay 6 loai tréu rimg ¢6 stic kéo khde, hién Janh, thich hgp v6i khi hgu dm va dim, 06 thé dap tng duge hu edu dé. Tréu 43 due thudin dudng 6 ‘am vao khoang 2000 nan truée Cong nguyén. ‘Néu quan sat nhiing con vat quai ehting ta s@ phat hign nhiéu hig ewomg Ta, Yao lie bink mink, Khi o6 anh sing Mat Trdi béo higu mét ngdy indi dat dau, gh trdng (cd ga ritng lin t tigng géy. trong khi cde loai gia cd khac khéng cé tay i dap mai, con ga trong thubng md vio mét ning lén dat xodng v8 ot ting “eve, ue", ‘ga mai tuéng la 06 thite &n, chay tdi, ga tréng xde mot a iP do bén sudn, mot chan hoi co lai va chay 03 ¢3 qua phfa truéc dén phia néu ga mai ung thudn so nim bep xuéng, gi trong nhdy lén ting duge mau sic: chiing bj kich dong va phin tng véi cuing a9 anh ig bling mt "digu méa” dée bigt théng bao cho toan ong the ikhic ong 16 bidt 18 d& phat ign ra nguén mat, nai e6 nguén mat d6, eich t6 bao xa, chat kigng va Khdi lugng mat nbiéu dé mite no... giao effu. Trong khi d con 6 30) véi git Iai kl ga, cba chi 36 khéng c6 I nel indi bét ddng. D4 1A mgt dang top ghp nhau. Jn trudng thiting sing theo bay din, Trong méi din ‘ing ed gida con du din véi cic con dye trvdng thé Khuic eang niu e6 moi quan hé dae bigt véi c&e con edi hdng 6 con nhd ma né thich, dénh dudi ede con ave truéng thanh Kae ‘méi khi con dye dén gin con kh Cie loai cén trang x8 hi o6 sy phan chia {ding efip rit rb rang, Trong dan ong mat 06 ong clnia, 1A con ong cai duy nit trong dan 6 kha nang sinh sén, ong thg eting 1a ong oS hung khong ¢5 kha n&ng sinh sin, chi 66 iim the &n mang vé nubi inh 4.2."Bigu ma” dje biét la ong thing bdo cho toin ong the khic trong bist ia ds phat niga ra nguée mit, noi c@ ngun mat do, cdch 12 baa xa, cht lugog va hat gg mat nnigu dn mie nao. ‘Trong cudn sach Nhiing didu Ay le vé sink sdn d cdn tris iét Tang (2008) da mé tA kha nang tim kiém @6i tugng ghép déi cia nhidu lo&i oSn tring khéc nhau, trong 46 cb adi téi su ghép d6i eta mudi vin (Aedes cegypti). Trong didu kién mudi ei dgu yén tht mudi ig cd phan ting gi mac dt ching dau sat canh nhau. Nhung khi vay cénh va phat ra ting “vo ve", thi nhut mgt phép la, ting ye. ching dank nhau bam I8y muti edi dé giao phéi. Niw vay phan ding sinh dye cla musi dye c6 lin quan chat ch8 véi hoat dong vay cdnh ea mudi c&i. Va mdi lo8i mudi c6 "siong vo ve" ring. Dé 1a tap tinh tin tdi giao phi cia musi. inh 4.4. Ong xfy t8 6 hinh we ling ft du nha ikiga edn o6 méi, kin Linh chuyén Tr nhigen wy canh géc té, dévh tré ahtng ké Ip xém nip vio t6 cle ching. Than va dae bigt hai cang cia nhiing méi, kign the thuéng to, Khe hon ede con khae. Ong mat bidt xdy #3 v8 lang r&t déu nhau (hink 1.1). 8 td cia clning 06 kfoti thuée, dang 1 Von Frisch nghién itu loai ong phan 6 Gio see the ets dong vat ta o0 thé tim thé nhigu ZB Shoot dongsng cia ching sh SS Mage Lint ving Nang hey “Eat vildong varias dang fat eae BoB EMm eng thé nio 06 tao tink gidng mice » EGE eee nai toai ch gin nh nhaw nung khée rhaw t 263778 he, knse nhau ca im méi, khée nha cach lam 06, nui con, tha an bat EC: bit due chugs chs jig cfin chét ngay va the con méi vé mgt noi i ot t vidi cde di MAL Ab, cin méy thi + tang len khéng, roi xudng, lai vd vi Ini cune li chét hin méi an,... Sirti 8 hoang mae BPG nbau chay duéi b&t con mét. Trang YAR do0g chi c6 thé 08 duce tru sing bay dan, x8 hg} vi iu Iida sdhg cia msi tru Ta thlba nbign ng san cong ede con sat hae aé An {it sing 18 Up tink balm sink ene 28. nhung dé b&t duzge WE: thi hé phai hoe tap moi bige de. Trong diéu kign bd con nhét dusi sy cham sée cia nguoi, he due thd Ini vio rimg, con hé oa, 8 dude hoe dt méi cia bé mo. B: ‘i thit sink: Mot 36 6 Nong hét. tighg kéu ria nuéi ohét gin véi ngui og Adi du inh phat tein Khoa hoe tap inl da e6 mbiSudinh aghia khée haw, nhunped éténg quét nhu sau: Gohavious) 1a mgt Kha nto a8 trong chads day chuyén So orate, Moi #4 van dong vi x8 dich eta oo ce 3, Ut 2h. ergo trian ket agi, U fon. dea Ging bigw hi ‘he thich tae dng déh ching, a hai logi: bay nguyén thoy. hey hing Ou the true ké dich manh me: o throng... Thai & bat ding, ndo dd CONG I moe kid tap ef Tom ‘th Id mol van déng, ot dong hofe ngting et déng 06 thé quan SAC tre tit trong do song hang ngay cia con vat Khoa hoe nghién ctu t§p tinh ding vat duce goi la Tap tinh hoc. ‘Tap tinh hoe (Ethology) ta mer Feinh Khoa hee nghién edu tap tink agng vat 4.1.3. Phan loa tap tinh “UNiang heat ding S508 cia con vit c6 thé 1a hong vin dong bém sinh, mang tinh bin Rang va duge quyét dinh bai yeu ai truyén, Ong mft bidt cdeh xay 06 va U8 ota cna 'g 06 hink dang va kich thuée rife ging nhaut m2 cde nha kign tne sai be cing kt fin ea cg thé stg, ma khi sink ra, Fee O28 66, mang tinh ban nang, duce te truyén nip de &8 gon quytt dink vat khong thay d8i véi hoan cinh hat chay nhdy, bay, con thi eg sinh ios mut vi me, ~ TED tinh thi sink hay tay tink age tip: h thé sinh duce thanh hinh do kes gud ee kink nghigm hay nf aies co OPE BAY, dan va ob thé thay ach v6i inh cd thé duge hinb than va e6 thé sh ‘Tap tinh dong vat 1a ahing phan ting cita og thd d Ye ohn kieh thick, ich thick (Stimulus) 1a whan ef Rich ## Rich thich: Kich thich ngoaé va kich a 8 ej sult ban eudin sich S6 tay san adn va bdy nha thién niga iige ft lam con méo inh tai dé, Khi abin th Nhu vay tigag elude va con inh gide ma ea quan nay é qua clin gi i t6i noi phi p tinh va t. d& mé dung cho mhiing quan sat va thye nghiGm Ishow ge Khach quan vé tap tinh, 3 edn tring hee nguei Phap JH. Fabre (1823 - hea ong mBt, ong bé vé; la ny ap ela Lap tinh eda tring, dae bi 1986), khi ban dn tgp tinh hoe, ong da phan eo thé do ay thay di sinh ly cla con vat. hing hooemen hay kich thich t8 do ede tuyén du, hoat déng sinh ) v8i cong, ‘dd tién cho tSsinh duc, khi dé cd ue nhut kooe m6, ghép ddi,... Nhiing cm giée nbu so hii, gi 6 thé gay ra hogt dong cd thé va phan nao dé, ai thich duge déng ltée cia con vat. a! 1h cd, tém ly cla con ngut. Nha sinh ly koe L. Paviow (1849 ~ 1936) dl xc Ip phan x9 o6 aida th déng vat (@ ché) bing vive géy va su chdy ich thich nhdn tgo nhu ting chudng véi baa — Labo vgn dgng cia ca thé sting. = Th hign oy tra [Bi aba od thé véi you t6 kich thfch ti b6n ngoai hay ti bén trong co thé. Lam tang kha ndag tén tai va sing con ola co thé. = Sy. van dng €6 thé chuydn giao duge ti of thé nay sang of thé khde, nhung cing c6 nbiing van déng cé duge 1a do ip thu, hoe tap. kinb nghigm. } 4.2. VAI NET VE LICH SU PHAT TRIEN TAP TINH HOC i doan t8p tinh hge so Khai vé tap tinh dong vat bét ngudn tir khi ngudi C8 dai {i vat nim mye dich sn bn va thudn duéng. ni ‘én, nha tu nhién hoe Aristote da mau dé" c6 “tét c& ndm giée quan", cd va yh giée ahay bén, chim non of thé hoe hot theo ing con chim khée b6 me elsing, néu né bj eéch ly s6ng xa bé me. Shares Darwin (1808 ~ 1982) ti sd “Ngusn gf di v4 {thes John Alcock, 1983) Hinh 1. u 10 act cong xtc dink ving che phuong pl a Khoa hoe x8 hGi hoe loai nguéi Ay XX. nhang thanh céng clit nhang vi mau, mht la mast ving hede sanm lo. Ie an ot . ie nha sinh fa big eget ith cba Von Heas inate dy eho ting: ong Khose che nha dita 5 in biét duge mau se. Karl Von Frisch d5 chi ra sai ‘s6t cila thi ras eon Hess. Ong trong tht nghign eda Von Hose ht hues do lie d6 ching dang & trong tink thodt chai phéng thi nghiém vi ching dang b lan biét duge mau sfc ma chi phén tng vai Vao nam 1949, Karl Von Frisch 1A ngui lac bigt ota ong thy, digu maa dé Ia mot trong 06 bigt, da phat oi e6 ngudn mat dé ech t8 bao sa chat luong va knot Iugng mat nhiée aa mite thé gigi nay di dua Karl Von Frisch 1 Nhiing nam sau, Karl Von Frisch cén nghi nhém dong vat khée nhw dong vat khong xvong i eal ding vat ddu 06 kha t va thich ngbi ahing céng trink nghién edu cia Kari Siu sde vé top tinh déng vat, dae bist phét hién ra “digu maa" 1g bao cho toan ong the Neuét thG hai, dé 18 Niko Tinbergen, mgt gido su ole Teabng dai Osford, di ting chl yéu v8 céng tsnh tap tinh chime abe ev thi Da IA Konrad Lorenz, Ong da 6 nif cong P tinh ea nhiéu lo&i dong vat nhu éch, vit, huge 4 ‘Teong nghién eda Bn, pug nh nb minh mée inden ph én a ing vat cang aw ‘kal d6t nol Guge gigi hoa hae bidt dé tenia i dang tren ba wwe tuyet ening icon mot agi, Bén thing v9 dive cud bang ghi am '@. Cé heo due tr: Phéi cla c& voi con hap thu ngay duge khong ihe qua 18 mat 4 ghia dink dw con vet. Nhu vay, t8p tinh €8 con aie C4 voi d& thick nahi v5; mOl trutng stg cba ching moi trubing mute Nha new loai hoe Engonie Clark chuyén tm ny otu tp tink cba c@ whém va di déh obén xét rt 1y the Hing, cf nhém c6 thé tap hid duge mgt sO tgp 4 #6 06 thé nhtn bigt am the a 4 ai tae ding téi thinh gide huéng din sx di m6 15 (dung n khéng? 86 chite Qua nbang nghién eto tr8n cho ta thiy, cfc nh tap tinh hoe shudng chon a@i ewgng nghién cfu 1k nhting ding vat c6 host dong | 3 dp cao phat trién: chi, chim, c& sham, va ong, kign ~ nb6m cén trang 6 té chGe x& Abi cao, Nh ahiing nghién ct may ma khoa hye tép tinh hoe ddng vat phat trién a 4.3, $0 LUOC PHAT TRIEN VA TRIEN VONG CUA TAP TINH HOC & 4 vigT NAM 3 s . ‘Thuat nge Tap sinh hoc du mhap 4 Z : vao Viét Nam vac khodng nhiing nam 80 cudi thé ky XX. Nhung néu theo 3 Ikhéi nigm wé tap tinh Ia thuge tfnh oo ban cia moi eo thé sng, 1A mot | trong chudi day chuyén hoat dong sing | cka con vat, thi tp tinh déng vat €4 auuge dé cap t6i 8 hing giao hoe trong nginh Sink hoe 6 eéc trating 3 dai hoe vio nhiing nam déu 60, khi 2 mdi duge thank lap sau hi mién Bde duge hoan toan gidi ph6ng. Trong giéo trinh Déng vdt o6 xumg séng cha GS f Dio Van Tiga (oink 18) (Tip 1 207: ‘Tap 2, 1976) trong phan sinh thai hoe 4 cita ede lap ding vat, ong 8 d6 cap t3i F inh 1.8, 6S. Bio Vin Tin (1920 ~1905) hogt dong sng cha nhiing dong vat d6. 3 Sau nay nhigu nha Kkhoa hge Vigt Nam trong cde giao trinh dong vat, dong vac cing da dé cto tai cong trinh dang ké: Sink hoe Bai sting céc Lodi chim (V8 Quy, 1997). Tran Kien d& xudt bin Bet sdhg ede lodi tht (1982), Bei sing cde loai bd sit (1983), ThE gidi hy Io cia cde lodi coh nhl (1961), Bok déng, ede phuomg phép chén nudi (1996), va hang lost neiiés itu chéa nudi rén,.. Le Va Khoi ob: Tim hid ede i Aiéu ode lodi thit (1988), Vé thE gidi ede lod tht (2007). Nhidu cng trinh ngbién citu va sich vé tap tring nhut Béi sng ong, hit, mot (Hoang Die Nhuin. Nguyén Dic Kham (1998); Tap tink dong ut vé ting dung trong chin nudi cd eudng, 18 : da 06 nhing 88 fe cap (V8 Quang Manh chi bin, 1998), Chuyén Up 06 thee 8 dong uae de Quang Long, Neuya Thi Thanh Huyén, 1995), Nadng did fy la ud fink san 0 con tring (Nguy8n Viet Ting, 2006), hing séch chinh thSg vé khoa hoc tap aieh ding vat tht khong mnie. Co 80 khoa hoc cia t8p tink ua ting dung (Iran Khwong Kiéa, Toss), Nam 1998, Nguya Dinh Klaoa o6 bai bin vé Tap tinh dong vat dang wrén Tap chi Sink hoe ngay nay (7.2, N‘S: 5). Nam 1998, Phan Cu Shan, Trin Dinh Mién 6 Di truyén hoe tép tink. Cun séch 48 néu hai quat moi tap tbo din da bio) va cd Sngubi yh co bin chung theo co ehé di truyén, thé hign r6 la tinh ban nang, BE phe vo vong thuing xuyén chu ky 1997 ~ 2000) cho gido vign Trung hoe e¢ 6", Vai Quang Manh (2000) da ib Tap tink hoe ding vét. Va dén nim 2008, VO Quang Manh va ‘Trinh Nguyén Gigo cho ra dai Héi dép vé Tip tinh hoc ding vat. Trong ‘cada sfch nbd nay, céc the gid e6 dat ra cau hii "Phai chang chi c6 dong grinded bidu hign tap tink?” Dé tri Tai eats hdi nay, hai ong cho ring Tap tinh déng vat thuing bao gbm ben tinh chit: ~ LA sy vin ding cha ca thé s6ng; ~ Thé hign sig tri 18i cba oo thé voi yu 6 kich thich th ben ngoai hay bén crong od thé; — Lam tang kha nang tén tai va sng cbn nd: ~ Su van déng o6 thé chuyén giao duge vi cé thé nay sang o& nic, vf thé hg nay sang thé he khéc’. Dya trén 4 tink chit oo ban thu dinb ghia nay, hai éng di dua re hién tugng ela mot 56 cdy ob kha nang” co 14 va chum canh nut & eéy xu bd (Mimosa pudiea) va day ndp tai bay 3 cay ndp &m (epenthes annamensis) |a c6 sy phan fing ola ov thé mang bén tink chat eg ban ca tap tink nbur dé adi é trén. Tuy naién, hai éng cling lai néu Tén rng: "Sy hinh thank, hodn thign va phat tridn tp tinh edn duge Khdo sit trén ba binh ditm: chén kkinh, 6 truyén va sinh thai, Nhu thd tht oBe cay xa h6, cdy np aim a cing 06 “than kinh” nbut dOag vat? am 2002, Bai Cong Hién 6 gido trinh Pheromon cla Con tritng. vai trd va che nang cia pheromon nb 1a mbt yéu tS truyén tin bang hod hoe cits c6n trang. Tuy abién, nhang khéi nigm ed ban va cin ké vé tp tinh hoe déng vat khi GS. Dao Van Tign (1987) xust bin cud Tap tink hpe lé gi?. Que ean sch nay of I6 lan didu tién vao thai diém 6, Vigt Nam tigp cin ddy Tép tinh hoe (Ethology) nib l& mot mon khos » e ting cole giao tig sinh hoe ‘Bio~communication) quan vé lich si p (Bi Cong Higa): *Giso communication Nguydn Thj Qul); "Su gizo ” (VS Quy) (trong a tie gia di sau ich VE Sit giao tik qua tigng hee, tide bu wig boc 6 Tha (Le Va Kn ‘hoe edn duge xem 1B mgt yack Vt siding dey trong Sink hee" (Bai Céng Hig). | Nam 2009, giéo trinh Gi tiép sink hoc 3 ding vét (BD: Céng Hién)’ dé an va tn tai, Nhung nu hd con téh edi me, muti ne trong nha, né. hing duigc me day cho bit céch bat mi thi, khi 1én len coe xée hung néu tha vo ritng n6 s@ bi chét dei 45 thinh c6ng cho rdn, Ech déng bigt an méi nan tao, me | iia, it my izong thidn nhién chi biét ble méi ddng. Nhu vay gio tig int hoe la mét phn hose dang séng ela dong vat, ld mét bind ace j ip tink hoo. i Jab ah live eft quan trong trong sin ead va go due. Vi vty SIRY Ray 9 cde towing dei hoo, cao ding 06 nginh hoe Sinh hes dy Gane phat tridn mén bye Tap tinh dng vat nh la mgt man Noe he, In6t gido trinh gidng day chin Sab; A dung trong chuyta nganh Tém Ij hoe vA trong edn sot oat sine cong déog. Sih vién, hoe vitn cao hoe ode tong dat fe chuyén nea dong vat hoe cn phi tim hidu, hg tap mén lehoa hoe soy én va tao digu kim chun lot phét tridn tAp tinh hye in theo dink huéng sau: | I EAE A eng, Uhm nahi, tong cn ne, tng ey Phong ine sau benh, dich het, sit dung hep ly déng vat hoang da, truéc hét 1a oc, tha ring. ~ Tip tinh hoe cdin duce cha ¥ sit dung trong quan he x8 gi, trong quis Ij, trong phan tng ella cd nhan vi tap thé, vé quyén lye, teat tu trong gia dinh, thu béc trong x4 quan trong ela gigo due hoc: phar "han ché tink xu tieu eve eda then 1.4, BOI TUONG VA PHUONG PHAP NGHIEN cou 444. D6 tugng Ai thi, chim, bs sat, ai cA xuong; trong nhdim cong vet con tring, diac bigt cde loai can Gu t€p tinh, e6 ngudi nghién cite ‘nh6m loai nh&t dj aghién cite ahaa Néi chung, dé 06 duge nbtn; Gi tuong n&o 46, nh ihién ctu trong mgt thdi gian thi méi o6 thd thu duge keét awd va dé rit ra nhGng nhgn xét, kt luda chude cae ap tinh cla moe 1.4.2. Phuong phap Karl Von Frisch, nha tap tinh hoo hang du the’ gi6i, bang phuong Phép quan st, phat hin, mo td va he thiteg da ching minh ring, loai see ehn tng euge mau sée, ching bj hich dng va phin ng vai cving Gh fn sing. Kai phat bigm duge nguén thite 45, bang mot “didu mia", dic bigt con ong tha théng béo cho ahitng ong thg khée trong dan bit se VE vi tt, Khoding céch va Khel lueng eta meaty thie an. aL Két qua quan sit od ba gai muti trong bé kinih, Niko Tinbergen && iéng h6t cha chim. Phan ma a P shat nign ra cée giai doan trong tap tinh ghép di va dé trig cla ph ofe dm thu duge 2& nghién citu tap tink cha nhing con vat d6 Khi aed tnd tom edt nh sau: Dén mia sinh sn, mau sie trén thin | chSNE khang 06 didu kign tip on gin dé quan sét ching, ob dts ex mau binh thytng chuyén sang mau bung do o6 ¥ nehle koe "Gon nhigu phuong phép khac. Tuy nhién a2 phuomg phap no thi ne, hip dn, kich thich c& edi. Nhitng c& dye ehuéng et kidu cé choi) dé tranb gia a fn va bao vé khu wye Him td va khoe mé véi cl 5 Gai, Sau: d6 n6 lm mot edi o chudn bj cho cf cAi dém 4B Sau hi 68 giach duge mgt cé edi mang tring, c& dye boi theo duéng ish che chi 3 db of od wi 13. Néu déng 3, ca c&i thé bign dong tke ngding du ri Wd ab trie, Sau dé cA dye vio 16 ph6ng tinh vao dém tring 3 de ree sam abs tring bing each boi vB dBi vay ve vay nhanh 48 90 4 va dong nude 8 whidu Oxy cho tring, Va sau d6 mau sic trén than of “tue bign aéi, nhgt din va khi cé con nd ra va lén din len. mau of de td lei binh thutng. Harry P. Harlow quan sét tap tink ote kh ving (Macaca) da di dén 4 ikgv luge v6 ten quan trong cba su tig aie than thé me abt vai dai song | tink edn ofa da con va st cdn thiét o6 suf chim sée trye tip dita con ofa ngudi me (inh 1.5, tréi). Phuung 48 nghién eifu chim di eu, im. Trén vong 46 0b nghién eitu, dia didm, ngdy deo vong va tha ae bist duse hung, dung va thai gien bit di di cx va td let cba Gnu Cang bing ech dah du, newt ta lam bién deo vio vay cf ‘yao tai cia thé méng gude (68 rig, buou, nai...) Nigay nay Ki Khoa hge ky thudt din tit va Khoa he théng tin pha edn monh, ngwdi ta ép dung ky thudt dign ti vio nghién ctw c8p tinh dong vat. TY a6 hinh anh khoa hoc méi "Vién k6 sinh hoo" {Biowelemetss). (Vida kd sinh hge 1a koa hoe do, dim, theo doi nghién (he tit aa ede hoat dGng sng cla sinh v@t). Khoa hee ngiy nay di va Gang ché tao ra may rét nbd, nhg nung eve mgnh vA dling cee tM fon vat mang méy sing binh thung Khéng cm théy " trong ki ede nha tép tinh hgc rinh xem titng déng te eta 26. rn edtu tp tinh ca cfc loai Khi, vga ob eée may thu then eve sagetia quan trgng ib lam sao king a8 sh Wf dbag vit chin dab \g mat cha con ngudi hay cla cée dung eu thi nghigm nhan if uhi d& ean thigp vho méi tring ty nhién fia con vEt mn niy sinh mot hign cuong "mai. Vi thé, hi pghién ete tp tink, dB trong aiéu kign thue nghiém hay trong diéu ner niga, ngvbk nghién cia cn o ging igo cho con vat 9 won mL awd wt mbién,enja an hung time tap nh oba hed cdnh nan sean eNgo, Ki nghién cfu hp tinh cba Khi, wan frong ei uwing weed ty nhign thi, ngwai quan st of tréah ding dé cho con vat phat renin vt khi thy vat Ia, con v8t ay cf dan Hi 38 60 shin SAS aie puta Whi thdy 06 thé nguy bide ap te cing chay tr6n- Va rhs thé, moi quan s&t s& bi gidn doar. cAu HOLON TAP co ban vé tap tinh dong vat va vai 6, long adi sting dong vat. thank va phat trign cha Tap tinh ge ding vit tedn thé gii va Viet Nam. ‘Trinh bay phuong phap cha yéa ngbién osu tap tinh dong vat 28 Chung 2 CAC GIAC QUAN, VAI TRO CUA HE THAN KINH TRONG TIEP XUC CUa DONG VAT VOINGOAI CANE: 241. SU TIEP XU CUA DONG VAT VGI MOI TRUGNG XUNG QUANH | Tap tink dong vat thutng bao gém ben tink chit: su van dong ota “f ca co thé véi tc nhan Kfch thich ty bén ngoai co thé sng, oy Ging tin higu, aheng kich hi phan tng Igi nhiing kick thich 6, Bang cach nao dong vat nban biét tin higu ty thé gigi xung quanh? Va con vat phdi van dong nhu thé nao dé phan ig lai nhiing tin bi snhting kich thich 46? Dong vate snc véi thé gidi xung quant va tigp abn oée tin higu, hing Kich thfch 1a nh eée og quan cdm Neay tt d6ng vat don bao di o6 tinh kich thick. O déng vat da bao Ga cé nhitng té bao bidu mo riéng biet phan hod thinh t8 bao cdi ei Gudt khoang: thuy tic, eta). VE sau nhiing t€ bao d6 tap trung thanh rhGng dam 28 bao c&m giée nhu nic tu clia Rugt khoang va duce api lA cg quan edim giée nguyén thuj. Ban déu nhiing dam ts bao cdm ‘ids git chic ning chung, vé sau phan hod, nhu dém tf bao cdm gide 3 ming tigp nhan kich thich hod hoe cdn 6 seie tu tip nhan kich thich ea #. Sau trong dam té bao cdm giée phan hod ra hai loai: TE béo cim side va t8 bho nding 43. Nhiing té bao dy ti bé mat chui vao trong teo | think nhtng hg cdm giée va duge bdo vé ky hon, Tinh cdm img va din wuyén la mét trong nhiing tinh eo ban ota nguyén sinh chat. 6 ding vat da bao Entorozoa, dae tinh nay d& duge {ip trung trong nguyén sink chit cia mot logi té bao da phn hod va ¢3 (én goi 18 8 bao thin kinh hay neron. Neron duge néi véi nhau va véi on cde 06 quan cia mé trong co thé bing cach phan nhanh goi a day than kin. Toda BS neron va céc nhanh dé tap hgp Igi thanh hé thén Kink yg thin Kesh 18 os quan déng vai trd quyét dink trong viée diéu hoa théag nhat ngi be 00 thé voi méi trudng né sing. Sy phic tap hos va phat trién ola h6 thén kinh lién quan chat ché dén tinh chit tich cue host dong cia dong vat, lita quan d€a sut phit tridn cia ea quan edi sie voi 161 sng trong moi truéng song, Nau vay co ch@hink than, du khign tap tinh 6 dong vat chinh 1a co ch6 fat ding cia 48 than kink, gém cd quan tip nhén cdm gide trong, cd gide ngodi, co quan van dong vi co quan diéu khign. Mai host dOng bat ky cite co thé ddu 12 mot phan ea tgp tinh dong vat, BE int hoat dong duge thye hign, ev thé dong vat efn ¢6 ea quan tide nhan cim gide, tidp thu moi tin higu, kich thich bén ngoai va bén trong, Co tnd cdn odin cfc cg quan van dong abut co, xucng va eée tuyén....hogt dong dé tao ra nbing phin Gng ahd dinh, dép lai céc téc ohan ich thich. Dé thule hign céc hogt déng da dang va téng hyp, hu hét cc oo tnd dong vat d8u c6 mot hé thin kink phét tridn, diéu khign thong hae, dap dng pho hop wéi ede yu t6' mdi truémg xung quan. Dé tidp nhgn cde kich thich tt moi truéng bén ngoai va bén trong cc thé, dng vat 06 nhiéa lost eg quan tig nhén, og quan cdm gide nhu sate eiée, od quan dung bén, ed quan tigp nhan kich thich hod hoc, eo quan cam thy nbigt, cdm thy &nh sng (thi gid), co quan cdm thu &m than hinh giée) hay siéu am va vai cg quan liga quan dn t&p tink oda khang ft Ioai déng vat hin chua duge kam pha. Mie 49 phat trién va dp nhey cdm cba ofe giée quan cia cée loai dng vat & mite 46 khde nhau va lign quan dn tép tink ofa ting loi C6 logi edm gide cla dong vat kém nhay cdim so vei con nguti, nhuing o6 logi phat crién hon, Mui ft kich thich véi chim so véi ché. Deng vat phan ding v6i nhiing kich thich ma con ngubi khéng thé ed nha: a 4am thanh, mui vi,...Duéi ddy te xem xét mét s@ cg quan thy cém oda dong vat 2.2. CO QUAN Xtc GIAC Day la mét bg phan phé bign ca gide quan 6 nhidi leg quan thu cém dan gin abit, phan bé 4 trong da, wie chat ché véi méi trudng, quan rat phite tap trong co, in, xutong vA khép xuong. Sy cing ractia 25 | rmét sec, sy dubi menh cha mét sec khée, nu thE cia mee sSxveng va | co giip con vat, ké cd nguéi, nhén biét duge te thé van dong eda mi O dong vgt Keng xuong sting, tf bao cdm gide phan tén ri rae ichép v6 ca thé, tris bon dong vat béc cao nhu Giun aét, Than mém, c&e td bao cdm gide da tp trung thanh dém hey & Chin khdp dé c6 eo quan wie gide tip mh§n téc dong co gii. 6 nhiéu gidp xdc, nhu mét sé cdc loai tém, ngoai cdc co quan si kkhi lt xc. Hat cat nay la vat thé hi trg cho og quan thang bing. Nhe dé con vat e6 thé bigt duce tu thé cia né trong moi trung nue. (Mie o@ on tring thuj sink git thang bing nh ching gid duéi chin mét ligng nhé khéng khi dy tr@ nh mét lép long khéng thém nue, Kkhodng céch gida cic Iéng cho phép béng Ki tif sic wi nude xung aquanh. Vai tsi Ichi bén than, con vit bigt duge ca thé n5 dang nghiéng vé phia nao: bén phéi hay bén trai, Ap suit nude tang Ién 88 ép hi trong si: Wong thy cdm nin bite dye trang thai nay. hd €6 con vat o6 thé thé dé thich dng véi diéu kién thie tai, Nhé long cam giée, higu khée. Ngubi ta cho ring, fi gay ra, con vat boi tdi con mi, co quan em trén — Seismo sensoriel). Cdn 06 thé th ‘tugng bit méi cia obn tring & nude abi (Vi thé eo quan nay cin duge goi 1a duge mhigu hign dim long xic gide. 6 Cén tring trén can, od quan xc gid thuting 1A nbiing bei long ccdm gide vd ning ee quan nhé, 18 8 khép chan; long nay tip wie véi dst chan bén egnb, do dé khi chan gép Iai hay dubi re s6 lam cong long va ich h cdim gic. Co quan xic giée truyén vio nao kick 29 hoe gdy ra do lrong luc trén od thé con vat, lam ching nban bidt duige te eh8 dang ating hay © Luang titm, t6 bao cdm gide tép trung é xtie tu quanh ming gid chite ning vj gide va hinh than’ hd Khia gide. 6 dong vat 6 xuong sfing, bé mat da co thé, trong xoang migng. vin o6 nhigu ddu mut théa kink, nhung chte néng cia efe déu mit thén kin nly Khéng cda IA cdm xe vé tu thé, van déng cla co thé. bio cim gide dé tp tung hinh think nhing co quan cim ide phite tap bao gém t& bao cim gide, t bao ndng dd va bao lién Ket, vac6 nbigu nhénh thén kinh di 161, Tai trong cla d6ng vat ob xuong cong o5 tli bau due (Utriculus). Trong bi bau due va ti tron du 06 da gai (2h thach). DA tai la nbting het canxi c6 day ching néi vi cm giée. Khi con vat. mét thang bing, dé tai thay déi vi ching co gidn va kich thich tf bao cém gide, géy ra cf co, stip con vat edin gide vé tit thé, huong ota trong trf cla con vat nbu nghiéng mink, nbf thech bi chuyén sang bén ndy pote bn kia gay mét kich thich. Nhiing kich thich nay duge dan teuyén tai du mat cia day thén kinh thina ghac réi truyéin lén no BO, va c6 phan iing tra Ii; con vat o6 thé van dOng thay déi tu thé hoa khéng. 6 mgt 8 newai, su thay déi tu thé co thé, nhat la phan i di xe 6t6, t&u thug... dé tai trong tai trong luén luén, vam cho ho bi "say" Bt a8 loai dong vat khi bay trong khéng trung trong dém ti mi ching khéng khi nao va cham vao chung ngei vt, tham cht ching céa bét duce con méi 13 hing con oén tring dang bay. Naing nghién ou cla eée nha hoa hee d& xe dink ring dei ta dong vat nghe cue gidi, D9 chink cha mgt 6 ft ngubi 6 thé nian bit duge rang déng khéng kat véi tin 98 trén 20.000 chu kygiay. ‘ng in dui 14.000 chu iii. ‘Prong khi d6 doi o6 thé phét ra mét chudi am than edt cao, chi kéo dai khodng V/100 gidy. Nén ta thuting got JA siéu am. Tigng vang cba ‘nay duige phat ra khong phi chi tu migng va ahgn biét 46 ld cde 1a np trén moi con vat 1m héng méz trong ba 59 phan dé thi dai 98 bj mat phuc chung ngai nu vat c , day dign chang trén khéng, con cén tring dang bay trong khhéng trung,...(hinh 1.2, Chuong 1) sé phan héi lai gidp con vat nhgn bié: sy vat trén dung bay ma s@ cé chang déy day thép (day kim ma né khéng hd bi were vay cde soi day va by bét dai (hinh 2.9). Tuy nhi hign nay Khoa hoc chua biét 1} Ady aii co ché ea qua tri nay hu thé mao? va vai ted oda hg thdn kink trang vong didu khién og ch nay ra sao? Nhung diéu oh chda la co ch 26 rat p) Khi doi phat ra Hinh 2.2. 88y bat det chang bing ede sel niton 2.3. CO QUAN DUONG BEN (ORGANA LINEA LATERALIS) D&y 1a glée quan cim chin (Seismo sonsoriel) chuyén hod eta cée (Gi ddne vat o® song stig sing & muse: , cde loi &h nhndi 8 doch Reka fein & nuts, néng noe (hinh 2.9). Co quan dung bén cé thé Ik nee Gog o6 ohigu 15 thong 7a bén ngeai bay la mot rank hd phan Le than hang doc hai bén thin va thanh mang luéi trén dau con vat, 6 day cia nude, Te hay nays Wi OH chung ngai vat va ban than né trong nuée, Do DB ay Sam Gea co quan dung bén, nén khi tranh ehap lah tnd a 88, 0 chi edn quat dudi manh cong lam det phyong nhtte 6¢, phéi ba di 2B Nhung dei khong phat hien duped inh 29. C2 quan duéng bin ef xuong (Theo Goodrich) Ue Gat doe tk véy ve dng cana ben Pn vy 08 ng co quan ding ben: 2. Phan sat vy 9. Pri trae vy. 4. Gra ting §. L8 ngodi Sn; 6. Thin Kish dung bee; 7 Nodoh thin ke today Qaong bon 8.60 quan ding ber: 8.81809) 4. CO QUAN THU CAM HOA HOG: VI GIAC, KHUU GIAC Sy tig nhan mai, vi la edm giée hod hoe. Thutng dong vat c6 hai si cdm gic hod hoe: 1, Cam gide hoa hoe tit xa, ttc 1A cam gic mii cbs ey vat trong khOng khi, Cam gide nay do eo quan khttu giée dim nhan, 2. Cam gide hoa hoe khi con vat nhan biét trye tigp su vat. Vi du shy con vat abgn biét mii vj clia thie an tidp xe voi migng true Ikhi con vat nudt. és nha Khoa hge cho ring, & chat t8 bao eta déng vat don bio niu. amip ching han da of tinh chift co quan thy em hod hoe cho nén chting mdi 6 thé" din ti ndo &in duge va phan ti nde Kkhéng an duge mA phéng chdn gid ra qudy bit con méi. Tuy nhién nguii ta chua bist duge eo ché cia sy cdim thy nay thé nao? ‘Trong sx igh hod cia gidi dong vat, & ede dng vat da bao bac tad’, bhai eo quan khity giéc va vi gige chua phan hod ro rang. Co quan vi gide 8 nhigu nhém dong vat khéng xuong sing 1a nhitng ¢é bao cdm gide phan tén é bé mat than. G Giun dét va Than nd, té bao cém gide 3 tap trung hon. O bon Sin tiém mao, cfc tf blo Vi side tap trung bin than h6 cdim gide; § Chan d6t la chdi clm gide, daun nhan chite nang vite vi giée, vita hit gig. 29 Co quan vj gide eda edn tring thudng t4p trung é phn phy migng va trén cde dét ngén chin tn cling. Vj gife ela c6n tring mang tink chét dge tht, chi 06 kha nang phan ist duce 4 vi ca bin: ngot, ding, caus, man, Trong mbi thé the edm, é bao thy clm cfm ting mot vi sing. Tuy 6 kbd nang vj 86. Vi dy, 06 Todi buém nan duge vi dudng & nBng d6 thép t6i 0,0027%, ong c6 thé phan bigt duge d6 man chi dat néng d6 0,36% trong dung qué chin. Ddu véi phinh nhgng la oo quan vi gic. Déu voi 3 quan vj gige abs higu phan diag che con tring adi véi theng tin of ee, 43) da lam thi dinh ring mudi 8 mie vio mét edi léng 4 dau hing mét dign eye khae dd trong dung dich duing qua mét dign ké. Khi aking vat. giup nhgng tigp mie va néin 30 Hinh 24, Cim gide vi gfe 8 radi (theo Witczak, 1967 qua Bui Cing Hn, 2002) A. Vol vam ra kt cé ken ten bing Gung & bin cheer 8. Long ge (mau SB) 08 ‘ede dang nde rhau 8 bgr_ chan ine: Cag rae ca iv nti 2 Bo ae (eh cen) B.Cacieng ge inh 25. Thi ng chie ning Siuval ching (theo Dée Vin 4.16 ba cam ge: 2 TS bot thin Kms Ling nay cm: §. Gog ang ng eh cng 6 Sin es. Dn, nhé gidng nhu Ing chan con de an. Ning théng tin dé duce ehuyén lén hgch than kinh va duge truyGa tré lai 1A thi 26 an duge hay khong. 6 dong vat 6 xuong stg ¢6 cdc chéi vi gide & xoang migng hdu. 6 ca chi, vi gide com phat trign & hai ban than, O thd, chéi vi gide la nb@ng nim gai 8 ludi, thanh xoang miéng. Thin kinh di tdi chi vi gi. Khéi thuj eo quan khutu gide la nhiing t& bio cbm gide 3 trade vang du, vé sau tap trung lim thahh hé khétu gidé vA thanh cla n6 dugc phi lp bia mé hin try bén ngoai c6 tiém mao, xen ké la nhing é bio khdu gige hinh agi man, du e6 tim sci cdm gide, ddu kia la kéo dai phan nhanb 163 t# bao hach evia thu} khét gidc, iS Khitu gige dn trong bao khitu giéc. Bén trong hd c6 nhiu nép sip lam tang dign tich cdm gige cla os quan nay. Co quan khitu gige ola cén tring thutng tap trang trén rau va xe bign ham véi s8 luong lon du mat KhGu gide (hinh 2.6), Prén moi ru, 3 ong e6 t& 15.000, 3 b9 dita o6 khong khi la dé 8 loai 06 khétu gige tinh 08 1& cdc loai 06 cée tuyén tiét dae trung giip thOng tin trong c4 thé cing loai, | | a /N | |S i | & Hinh 28, So 8 of to the quan knit gids el 0 ‘A. Sa dé og Ku tu quen:B. Ch igo chi 1. Tambien ia 2.5 thing: 3. Cg ecu thy ci 4 Ts hy cm bin ang. Noh goat 6, Tabac ebm aie; 7. Nh tag tm 8. Cuan qua Thi Teen, 2001} 31 Se tim cat gata 2.5. CO QUAN CAM THU AM THANH — THINH GIAG 6 dang vat, eo quan thang bing va co quan thin Bie 05 quan he sit tht véi hau, Dong vat be thip, hai co quan nay name bie: ében 20. hai 6 phan nay tp trung trong mee co quan Co quan thang bing 8 déng duge trinh bay & phn Co quan nuge, co quan thaing bing Ja binh th Khong): @bon gidp xéo, hé tinh gi Gifc quan chain dong cia cén tring (va ta ede thé thu eam o6 Uf bao ma 6 dich ( khop phén phy va gita céc dét ella og th guan nly thu nkn efe chia ding ti ba ngodi hose thay a ben trong co thd dé digu chink vj tr cia co thé trong boat dong sing bit é c6n tring o6 Co quan thioh gide e ng khéng khi. Rén thuéng thé ludi ra. ngoai miéng dé cdm mhan on i vi trong khén, khf, nhan phan tt vat ché vo trong migng va da vio co quan Mh 27, $048 99 Jacobson dé phan tich. C& e6e (mdr loat {treo Simnawtet) Néng cut e6 audi séing trong nuée) ke "Es Ngso no hip 2. Xeon 2. Ng 9 69 quan Jacobson, nbuing lai o6 khite Ks ie: 4. Gog i near 5 Capen side rat phat tridn va 06 thé han bigt Jacobson, me te dn trong méi teuéng née. Tha la tip bop ode giée quan chifn dong thanh init 60 auan riéng, chvéng lin he véi mang ming duce eo! nh mang tring va cde Sng kit duoe coi nbu ede phdng omg hung, che ven dong ‘et Sean co quan thang bAng la ee quan ght thanh oie cen & ang. Co quan nay chi e6 8 mét 26 loai coi nay vA nhé bing t bao dm gi ‘Mudi nghe duge la ahd to 8 ru. Cao den o6 mang nht& bén than gin ngye. NSi chung "tei" con tring khong Phat tin bing tai déng vat ob xuong séng. Ching Khéng bigt ndi am thank ¢6 tin s6 khée nhau, nhung rét nhay edn vei ong 4 khic hau cia dm thank. Kha nding nha dm oge ebn tring rat réng: su ten ea bum nin am thanh 82 - 1.042 dao dbagie yy. gidn — 3,000 Geo Gnaieify: mot s8 bud dém ahin duge sige im 36 000 ~ 80.000 Gao donelgiay, cla ahiu loai dong vat nhay eda hon eg Gian thu cim hod hee eda nguii, Ché san phan bose duge r&t r5 miicon i sibde nhau. Ché e6 thé phat hien duige mi oon Wit dn nd trong hang hée. Lot dung kha nang nay cdah sét ding "chd nghiéo vu" tim thi: pham gay ra tei ae Khong a6 lai tren hien truéng > déu géy ra song am thanh ting lan trong khéng eh S66 (2) ming obi, ming nb rung eng va vung 32 ceuyén ti nAo 1am con vat ngn biét am thank. Am thanh gitt E eama trong trong cube sSng cba efn tring nis dve cfi goi nha v8 tin | shau trong mia giao hoan, t@p hgp céc eé thé than dan, thong béo vei | nuhding kéch chich nguy bi 6 déng vat cd xuong sng nguyén thuj cing c6 binh thach va 06 (8 thém 68 phan tiép nhgn &m ba la ai. Trong sy tién hod eta dong vat 4 Go nuong sng, co quan think gide phat trién qua ba giai doan. O cf cht i méi o6 tai trong, am ba lruyén teye tidp qua md. Am ba ti 16 - 19.000 i thee, duige tigp nhgn qua phdn éudi ca tii trin (sacculus) va 6 tai \ lagena). TS&c dd am ba trong nude ich l6n so véi trong khéng khi (khoang 1.500 nvgiay) Ia ca nhan bist kip thdi méi an va ké thd. C4 c6 thé ra am thanh khong? Cé ddy. Nhiéu ca phat am thanh nhé cae minh xudng co xat rét nhanh véi nhau. H du: CA née, c& déu my ‘rang ella; of tré co géc gai vay neue vao xoang hée khép vay; mat 36 loai cA cing c6 thé phat ting keu do eg co rat nhant in tip truyén t6i bar Jong. Vi vay e@ 06 thé théng tin cho nhaw Jai cA c6 ting kéu r5 nhait vao mia sir th due, nt la nhitng soi ban nang bao vé teimg, 06 thé do bi Kch thich qué mac Khi 26, c& chép phét ra ting keu "Iép bép" rt to, of trbi phat Heng ‘kéu "uu", Den éch 2.8), xudt hign tai gita, ngoai chang cé mang nh nén éh nhéi da cé thé nhan duge 4m thenh 3 mdi truéng, can. Dén bd 6 mang nhi va khoang tai gidla. & van khéng ¢6 tai gia, Am than duge truyén vo tal hham dui, Tai chim c6 di ba ving: tai trong, tai gida (ging bd sd) va tai ngoai age trung cho chim. Tai chim e6 thé nghe duge tin «8 am thanh gin vét ngvdi, nhung vuct xa tai ngudi vé kha nang ohdn bgt cvang d9 am than. Cho nén ting hét cha nigu tobi chim trém béng, in dO cuing d9 aim thanh ré In. Tai thi phat terién hod inh nhét (hinh 2.9). Ngoai xuong ban dap 44 06 ta Sch nhai cdn ob ‘niong do. Nad chubi xuong tai ma ning 4m ba do iép nhan, duge dan truyén tdi tai trong. Bén ngoai Sng tai 3 vanh tai, dang & hung am ba vao dng tai. Nhang con the wrong guse thotdng hiting vin tai v8 cfc noi phat ra am thy gong véi cg quan khgu giée co quan Am thank gip con thé nt im duige con méi va nguge Iai, edc con méi nbn bide di ma chay trén. ce che (Bufo melanosicts) (vén i), Ech dng (Hoplobarachus maost en cay ma ‘edy chin dan (Rhacophonis gropaimetus) 3 ge 23 Ba (6g ban knuyé trate Pa Tei bu dye Tai ven ink 28. a 16 ming tai tha (Theo Sehmangausen} Aim thank tt ngoai qua clta bau dye vao nfi dich tc dBng len mang eo ad va dutge ndi djeh kinudch én nh hung toi mang née. Khi mang wie rung dong kich thich td bdo ci gidc, Theo gid thuyét Policard, im giée thinh gide cing la dm gid ba dng. Kich thieh may dive truyéa lon trung khu thinh giée trén v6 ndo va due 34 35 in iaes ote aae Rts 6 2 dang Ao thank ay DINE AE Men cee fe de seep ae et (Gas tinh tid cba déng wht ob atoon ebm ‘6 nhin biét rung ding khéng kf véi dn gap 8 phan ‘rung bink tai ngudi nhén biét dm thanh te Ky/siay. Vai loai c@ voi 6 thé phat siau 4 AguGi ta chia r8 cf voi phat ra sid Am bing céch nao vi cd voi Khong, diy than, Nha - hing Hin. Nhiu c& voi dat véo bg ch8 nude néng @: thé trong qué lén khong duge mide nang dong duce kink thug. Tai sao cd voi lai 'y him d6? Nguéi te da phat hign ra ring, noi dé déu 06 day cat hay bon, te 1A nol ving bi ma 3.46 hign twang bik be dink vi king thd cho con vat tin bigu chinh xée dé dink hung so Dida tang, cach rit xa. Vi du, chim ung 06 thé chuén chudn & xa 800 m. Nguce Iai con moi | I i ich thch Ut cée t8 bdo Kchée lén lust bj ich thich theo. Két qua la mét Iuéng tae ode tin va cde 2.6. CO QUAN THU CAM ANH SANG - THIGIAC anh 06 vé ott déng (xem lai hinh 1.2), wud nghién cia cia Niko Tinbergon cho biét, ong b& vé c&i ob ‘Thi Side Id m@t trong 5 gige quan china cia déng vat thu cam anh nay ditin dt méi ti t8 riang na Sing, Rink thamh va phét tein ut thd [én cao, tit don gidn €€n phve | jochiing nhan biét duce vai vat dae teune ( tgp. Tuy nhign khd nang nhin cia mat ede loti vat khong gichg ahau aquank cia té cha ching, Kich 2 Gide 66 vai te nd Khong 6 ching chm ge vé cing mit phé. Ong vA thidu loti sin J Me adi a ae Thamaaleon chameleon) 8 hau Phi (hinh rete Ong nay Cam wo vane tia tt ngogs UV), nbung kém nbay wii 2.10) Me te kd Ie hone on hoat va déclép véi hau. Nadi tren ving 48. Ong khéng thay duge mau d8 nhet 3 fant cay, mgt edt nbin eon vat mt Ria Frisch da nb§n xét 18 nbiéu loai hoa duge stuf co” méi. Khi dn khodng céch be tha pln Khong eé mau dé thye sx Nhung hoe phan ti tt sgeat bea (UY) nén ef trang nin thay va lui edi nhitng hos ao, Dong vac o6 thé phan bigt do dam nhgt cda mau khong? Nhidus the aghiém trén c& cho phép xée dinh ran dam het khéc nhau, ta 66 th sai Khe v8 eutng 3 Co quan thi giée chi tigt su vat tdi mite nao? Kha nang Shut haw 8 ede ahi déng vat hae | 1au va d céc loai dong vat khae nhau trong cling mét nhém, iGu loai giun va than mém chi 6 mét cdm gide mo hd ng nhG da thu edm anh sang. Chiing phan bigt duce ti va ‘ong thé nao dinh duce nguén ‘sng va phan biét sy vat. 2.6.2, Cdu go cia mat Nhu trén da néi, mi nhém ding vat 06 mit offu tgo khée nha. a day ta xem xét hai logi mét: Mét cn tring va mat cba dong vat of % xeaong sng. 2) Mét cén tring do thuy mat don nam gida a ‘fim iu khién. Tautng thi oba% tring ¢6 2 va nhiéu nhét 18 8 mat lung, mi mat nam & tam gi 3 Mit lung 06 cu tao die bigt: bén ngcdi od mang oting trong suét bbén trong ¢6 té bao thi gife va thuing ¢6 cf tf bao sic 16. Dén nay chi 4 biét 18 rang vai tr8 ella mat lung. Ngudi ta cho ring mat lung hé trg che mat kép Ie ho&ng hén hofe trong mdi trvng thigu anb sng, 1g 06 mbt dei, gdm nhidu 6 mat, SO lugng 6 mit thay déi ng con tring ba: 1v chuén chudn ching han, mi mat 8,000 8 mat; cin & kign thg sing trong dat chi ob 8—96 mit. ig phan bigt duge mau séc ving séng ngén nhut mas lye, wang, xan! 4 (UV) do 26 chting c6 thé nian biét | duge nhigu chi tiét ma mat ngudi khong thé nhin thay duce. Ching’ han biét duce anh sfing phan eye ti nén tréi xanh tod xudng @8 dinh ‘hung khi bey, NhGng thi nghiém Von Frisch (4a né edn tring ma mau a3. Nhung chiing 6 thé nhan cia vat. Vi dy, & ong e6 téi 300 lan trong mét gidy, cdn 6 newdi khé nang nay rft kém xa, chi 20 ldn/gidy ma thoi, NRB d6 con trbng thich ‘ft nbiéy on tring t eft xa ngoai déng suing bay aén. ciia edn tring thay déi tuy nhém loi nhy chuén ehudn nhin xa dulge 2 m, buém ngay 1,5 m. Tir dé ta o6 thé giai thich duge tai sao bit chuén chuén hoge buém bang tay rét kh 1a vay. 6) Mét dgng vét 06 xuong sing Déng vat c6 xuong séng cing cé hai loai mat: mat lé va mt chdn. 38 Mt 18 chi cd & mot 38 dong vat 6 xuong sing bac thaip: Lép Ca pita tron (Cyelostomata) nku c& bam (Lampetra); cd mixin Qfixind, wir le nlm 3 dwing trung tuy€n cla dink div. Mat chin ob & tt cd cfc ldp dong vat ob xuong sing: CA sun, Ca ‘Lung ex, BS sét, Chim, Thi Vé nguén ge va sit hinh thank 1a dng vat ¢6 xvong sting 06 thé tom tdt nhu sau: hai ben 2 dean du hinh thaah guéng mat. Phin trén phét trign mgnh hin thanh khe mach, Ngoai bi tafe ofc mit diy Ién sau tch ra hink thank thuj tink thé. Bao quanh 06 2 lop t8 bao; khdi dau 2 lép t bao nay dng déu, vé sau Iép t bao ig kéo dai hinh soi. Thank trong cSt mat 18 ving mac. ngoailé mang 1 duge hinh chan th no trung gian. Trung bi bao quanh e6e mat cho va cing mac va mach mac. Phia truée cing mac trong suét bin thanh gic mee. Mot s6 té bao trung bi let qua khe mach vao trong hin thanh mach méa phoi thai va mot e6 té bao chui v2o trong ti mat tide ra chit dich. Vong mge phan hod thanh nhing tf bao than kinh dai Bidu bi dél dign tii mdt phat erign va trong cuét tgo thank méng mét chita 18 gida goi la con nguoi, phéng én lam tang sy quy ta anh sing cho mat. Gitte gide mgc va thup tinh thé, té bao phan tdn re thaoh khoang truée mat. O day tf bao trung bi cing tiét dich hinh thanh dich thuy tang. Mét dong vat ob xuang sting cb 4 lép: ming ving, ming she 18 6 xuong sng 6 nuts, 06 dang hin trdn, d nhiing dGng vat ob xucng sting song ten can ob dang chdu kin, DG tinh eda mét cla dng vat ob uong s6ng rat khéc nhau tuy theo nhém loai va tuy theo tap tinh hoat dgng sng cia lodi. Con ngusi e6 thé co lai hay mé rgng ra dé phu hap vGi eng dQ én eéng. Va ctng ob thé thay @6: ty theo oan cénh séng. Vi dy, 6 ngudi, hinh dang thé thaj tinh thé thay adi sé lam cho indt bj cén thi hay vign thi, O nhiing tha aa thit san méi ban dém ob mét tinh hen loai thd an thjt sn méi ban ngay. Mat chim &n thit ban 6m nhu ed méo o6 thé nha biét con méi trong bong ti. Didu hau c6 thé nhin thay con icon...) 8 mat dt Khi né dang bay trén ting ca0 400 ~ 500 my... (ehudt, 39 Dien meen Td ma nt Mang cing Mang des Mang wong dogn in dink ving mac Mat cam thy anh séng, nhd hang agin tf bio odm fiéc lam thank Ach sing tit su vat tei mat s0,v6i mt cia Lodi vat. fp soi mde oon trong, anh vat 06 nét king thing, hoi gly, do si Lf bio cdim gide lén va it kon. Mat cdn trang gm nhiéu mét don (12 mat don é c6n tring song trong hang, 28 mat don & chudn chuéi MBi mét don cho m6 ink, do mat don cé hinh nén dai cd. Phau, nen dnh cle vat duce in dui ge 26 kde whee vat nbat thi cho anh ddy di, mét don sang xa vat thi cho anh bj khuyét dan. i 40 ‘Ab 08 xuong séng 06 vong mac gémm ba lép 26 ao mat di thdng qua hai lép che nhét va the & ba, Tai day n6 gay nhOng xung thdn kink di 16 bao thy 18 bao hai cue dé duge bin adi lén thi nhait, ri j8i 1f bio 6 hach dé due bign déi sau hon, sau hit chay doe sol thin Rink tdi nao dé duge mit cdm lop ngoai, cm gide anh sang. = T6 bao hai eve liga h8 t# bao thy cdm véi of bao hach & lép bin trong, in RG véi mot té bao thy cBm; 1 véi nbigu t€ bao thy cdma: ~ C6 té bdo chi lién bé vi nhénh 16 bao hack: = C6 t8 bao 16i sit hn té bao bach. Su thay di trong méi lién hé nay bdo dim cho su xit ly buée dda cde ‘ung déng thin kinh. TE bao hach cling thay déi vé o Ién va edi tae a _Té bao hech (his) ¢6 bG phan nhanh phitc tap va té bio hai eye, thu nh§n tin higa trén mée dign tich rong clia vong mec vv lig h@ voi mot vai t8 bao : 5 ikhde nba: + Caéch 1 - phat hign hink dang toi va ring chi hoat dgng véi énh | sAng yu. vat khéng r6 hoae tri khéng sang. f “+ Céch 2 va cdch 3 phat hign van dng clm ting véi sy Ién dang | chuyén déng ¢6 bd cong hay gée nhon (cén trong, ngon <6). q "+ Cach 4 phat hign hinh vat, chi bj kich thfch béi vat c6 tuong pada | sing tdi x6 ring 3) Giai dogn xif ly tin higu trong véng mec = Vong mac mat éh phe tap gém ba Iép té bao than kinh: t + Lip té bao od th, 4 bao hai exe. 4 té bao o6 hach (gém bén logi). in higu thi gide dige phan tieh vOng mac va truyén téi thuy | ung tam phan xa thj gidc) cha nao b6 va duge sit dung ngay f. Cae xung dng di ti tS bao hech "phat hign dao dong” vA té bao hach “phat hign cén trang’ ‘kkich thich nhiing té bao hach huge xi ly Han thit tan chét, V6i céch truyén tin higu nhu thé may nén phn lén cae I &ch nhéi thudng phat hién vat dng d8 dang, con vac tinh khé phat hién hon v8 do dé chang 05 :4p 1 tinh bat méi dgng. Tuy whién, ngay nay trong chan nudi &h déng } (Hoplobatrachus rugulosus) nguéi ta da luy€n t@p cho ching phan xa | i thi gide 46 gay phan voi vas tinh mBi khi dua thie am nha tao vio khay dung thie 8a. Nhu vay bat nay ofa &ch déng la mot tap tinh e duge do "hee tap. — Déi voi méo, oe xung dgng tai hang tram té bao khée nhau chon loge tin Rigu thi gide truyén ty ving mac: + MGt a8 t6 bao eam eng vi olf dfng cia sy vat o6 hink dang manh, (lay dény 8 ngon ed). (gtisé té bao cdm tng hoi khée vi mbi t# bao tidp nhén cing ich Unich thi giée dudi gée dg hot khdc nha. +Téng hop lai, todn b6 t8 bao chi hinh Anh chi tit eda ngon od lay déng. 42 Cée xit ly nbigu mat clia nfo méo lam cho qua trink nhén bigs hink nn # méo mém déo va t& nbi hen so véi &h. Vi vay méo 06 thé ph tien duge hinh nh con méi (chuét) vita thong xudt hign 1a o5 phéa ding shay cdi nhay tung nguéi ra v5 con méi. ‘Tay ohién, vong mec cia mo chi e6 hai loni tw bao hac, nén méi tien ag v0i t6 bao hai eye kém chat ché va kém tr&t ty so vei Sky + V/20 tin higw la 16) thing trung tam phan xa ging ahur éch; 4+ 9110 Iei duige tam xi IY trong mgt tram ngdn (relai) eruée khi ti v8 nfo a8 duige ait Iy Ldn chet. C6 vé ca ché nay tao cho méo, con vat ob kha nang suy chon Ige nhting phan tng thich hep tét hon la éch chi phan iimg theo éxtang phn xe. 2.7.0 QUAN THY CAM BIEN 6 mot loa déng vat, ajc bigt 1A mot SB loai ca nhu c& chink dién Nam Mj, ef tr didn, of dudi din. o6 thé phOng digs tich Ién, 06 thé 181800 von, lam t8 i hod dé danh tra ké cho. ‘Trade d8y ngvei ta chua hiéy ou tgo cla od quan nay nu thé nao. hi nghién ett he oo cda nhiing ef nly nhdn thy eo quan ny cal tao neo kiéu doquy, gdm nhiGu tdm m6 rén xen ké tin mo lign két déo dn trong mée beo lign két. Sig phéng din thyc hign do kich thich than kink cava oi dy taj, 2 ede mat thdn inh tan cling & mi “Yu tebe emo ae Ma en git crs bead Thuy etn ca nto “Tran ay nnn vin ng Hink 2.16, Co quan dign ela cd duéi (Torpedo) theo Hickman etal) 43 Gan day, nghién eita oo Jai hay aban, teu thang dung 8 ca duéi duce edu thank mét ope ign nde irén ce cde try Khée. Soi thin kinh van dGng di tdi ede t€ bao ign, Cac é, mao mach chay qua lip keo. Ngoai cate nan, hing difa tich voi nbip 300 Lin/midy, ign am cba déu cd la dign dung do d6 thank mot dign trudng quanh cf, 05 hai exe nén gitip cho c& nhtn thay trong moi truéng. Digu nia cing cin noi ngey ring, to da ciia cé chinh dign chau Phi 6 nhidu I5 nhS, khong din ign; 18 nis dn 26i ning ranh cha chat nhay; & day r8inh o6 nhiéu té bio cdm ¢ Si ddu mit day thén kinh ni véi nto b9. Ngudh ta dl tron trong nude ai vis thé: mét vat khong din dign va vat kia din din hinh dang gighg nhau. Céc vit nay lam bia aéi dign tring tro nude xung quanh c4 theo eich khée nhau, va of biét duge su bign ei 64 Tuy nhiéa, dén nay ngudi ta chua r6 die tink sind If eda gi pnhung tinh nhay cim cia né thi d3 28: ed chinh chéu Phi chi hign duge nhtng com 4 khée & xa khong 10 em. Co qua dign & méi nim 3 gin mang, cin tre ign nim an tha j loai: 8 c& dudi di 1uGc lép c& Ming trin (Cyclostomata) oS cd fn lam thanh dign truémg ti 200 — 300 microvon. Vat la xa e nay gay nén ey thay déi din truéng va lam ed 8 nhan big 2.8. CO QUAN THU CAM NHIET ip S. Callahan da lam thi nghigm ching minh (Sphinz) ahd thy cm nbigt ma nhén biét nbs va nhgn biét cdy dé téi dé trding. Buém dye nhan bigt btm céi 44 tnén nhit cba buen cdi ting lén trong lic bay vA cdnh d§p cing haan vin nhi6t buémn née né cing tang. Thém vie d6 mat bud quen wane rong ti nén niidn biGt ech dap edinh dae tramg eda buém edi. M&eve iu butém dye d8 phéi hep ad gidp né nhan biét déng logi Kha chinhy vue ic loai rén Ine (Viperiae) aa ob mét ché lm 8 ma (h6 mat hay hi rf) oink 2.16) o6 thé cdr giée nhigt, nhi 6 rin o6 thé phat hiém vals, thuéng Ia déng vat méu néng nhut chim. thi tiv xa va ed trong dém tot HG ma rin Tue 6 clu tgo nhu thé ndo dé 6 thé cm ah&n duge abigt. Nghién edu ky ta sé chay ho ma duge phi mét mang mong e6 nhigu déu mot than kin, Ngudi ta dd tink duge ring trén 3-4 mmn?es 161 8.500 ddu than kinh. Sé Iugng nay ting voi mét 6 gilp 10.000 lin so voi cling dign tich 3 ngudi. Nho thé rén o6 thé phét hig mgt ede nue rong ¢6 nhigt a cao hon khéng khi vai d6, & céch xa né khoding 50 m, Vay 00 ché cém nhan ia hS mé rn Iue nu thé nao? BS eta bg mA tic dong nhu mang chén dé} véi tia néng chi€u bén, nn géy bong cho ving déi diéa cia hd mé. Bong nay thay adi véi hus hg dé rén o6 thé xée dinh vi tei eda nguén nhié: dé bo iné triing con méi. Hinh 2.15.46 mi & déu edn luc (Trimeresurus) '2) MEt;b) HS ens) L8 mak 2.9, CO QUAN GIAC QUAN CHUA BIET RO dong vat, od dong vat khong xtong phan tng véi nhing hién tugng oa hoe chun gidi thich duge. Néu mgt hi nhin thy dan kin chuydn t6 ti doi dat 16n cao ngui ta ing sp mua 16, ngap aude. Lim thf nao ma kigh edm nbn duce 16? Ong ahd hd rang cdm hau va phin Gng wi d6 dm khde hau clia khéng khf ma bay huéng idi hoa eb mat, Véi kha nang nay chit Min da iu lodi dng vat bidn phan bigt ‘lige su sai khac ofa thay triéu. Hoa: dong bat thutng cia mbt sf loai Trong ty nhién e6 mét 6k sng, cd déng vet 06 swung 5 thién nb di 45 edng vat (c8) béo trtée 66 tran dong menh mbit dbng Aat, bao Ton ey ‘8t nbn bist v6 ngoei canh, thi khéng thé o6 nbd biétsiéu cm gid. Nhung nu con vat akin biét due bing ahing oich ta chu bi, 6 thé coi mgt sf d6ng vat o6 ngoai ci phd bién 8 dOng vat ma Khoa hoe Whang mé ti v8 e&¢ co @ a a ce co quan cdi giée cla @Ong vat tren day ta ri a duge nan x6t tng qudt: oi edm nhan ngoai cdnh cle ding v thing que ede ov quea cdi gide, duge ats ta0 02 don gin dé phil {0 s8i dd oan thién, Sy cdma nhgn ngoai eink & mbt loa, mdi mba dong vat véi kich thich tir ngoai cdinh cng hoan thign. ‘CAU HOI ON TAP 1, Déng vat tigp xée véi ngoai cdnh bang cdch ndo va vai tré of kkinh dét véi céc cg quan cdm giée? Co quan sie gide tgo nén tap tinh dng vat nhu thé nao? ‘MG td cau Lao va vai tré cia og quan dm chin cia déng vat. M6 tf os quan cdm gid hod hoc vi vai tr cila co quar nay d& tgo nén tap tinh clia déng vat nhu thé ndo? ‘M6 t co quan cdm nhan 4nh sng va vai tr ella thi gide trong tip tinh déng vat. 6, Ma td nbtng eo quan cim gide dle bgt, ca to va od ehE phan eng cha cde e¢ quan dé. 46 Chuong 3 ‘TAP TINH DINH HUONG VA VAN DONG CUA DONG VAT 4. VAN DONG LA THUGC TINH CUA CAC LOAI DONG VAT inh tén va phat trién ding vat phai van dong. Van dSng la se giehaydn co thé trong mbi teung song; Ia dae diém co bén dé phin bist djng vat voi thue vit ho kha nang di chuyén ma dng vét cb thé tim én nguén thie ng tra tim Ath tone sing, d6ng vat chung uyén oI fai noi nao, dng thdi trink nhiing noi bit Igi o6 hiéu @ B nge tu thé dng trong ikhéng gian. Thu didm vB edt gian Kéo dE cba mot kidu tap tinh duge quy di ich tir bén ngoai, nhung fay di tai noi no lai do Phuong thize Jia dOng vat rét da dang. 06 nhigu hinb de van dong 63 chuyén ign quan ddn méi tring séng Ci, bb, chev. indy, Teo tréo, bay, lun, boi, 1dn,.. Sy di ehuyEn cba ding vat o® hd a teong mot trving khong khi, trong moi tiding nude va of mg méi trudng Ait. Trong méi moi rruing d6, ding vat ob eich Ghayén dge tring phi hop véi mai truing sng. Vi de, Bish the be, 66 fag bo trbn mat at hay audi dy nvse (giun aa, de et, rt, Kis, ck eée. tém); di ~ chay (tha 6, bao); nha thé, kangaru); boi (tring rot xanh, st eo trdo (be que, bo ngus, Sch cay, te ké, chim 3 whéng c&nh, cd, did hd, te chuyén van eta mot ‘ah thie van déng di chuyén lai phy thage vo 16 chéte co ‘nuyén: bo bang than (giun dé, rin), ft): di - chay bang hai chan (new 4a i fp Man than Quon), chan of mang be gig 3 Rng). dub! (ed 060), chi kidu ha mah ming (ong), cémh téng (Er) cing Khéng gian: khi ding win tgp din dé duy tei ty ia nuée nang a cd béh phia ‘thich bgp trong mie, + mgt bo phan clia og ché' ca thE d6. C& song trong nuée, nhd ste ddy cd van phai lugn diéu chinh dé 06 mét tu thé ‘Wilgan bel trén mat ou ): Gach au va i chuyén cba go kin rem than Kigu bay uot dog tin mk bn & hai uf Hint 3.4 A. Cae hinh thie chuyén van ed ia thin lén (theo Naumép) (quand): 4. Tic ke (Gokkoy 5, Tée ké hoa Thin in nue {,Nhéng (Agama): 2. Ning do ti 3. cy a (Chamacieon: 6. Thin lin bay (Oratoy: 7 arg cugi: Kidu bay v8 cénh ela chim bé cau, 48 inh 3.46. Mgt 28 phuong thi di dgng ola eéc oti this Hang tén: Kengars ny bing hal chi sau (ri): Chugs ny ob 1g nat CU d8ng ednh ela do kh bay (rl); Minh thai chuyén cba Kh pan, Kh got, Hang ba: Chg ch igu rndy cba ngua (pri) Hang cus: B30 hal chan sau ty 9 hang va gi chuyén tong hang tS (i Fpa tng edi cone (0s Ba at 110 30 Chim c6 hai chi truée bigh thank e@nh nén Khi di chuyén erin mat ‘phi hep phte tap cf bén chan nhu thin lin, thei: ching an ny tip chin kia da thin vé true, htt chin 6 chan 18i v6 sau va <6 mang da nfl gita cae mé rng ban chan dap manh vé phia sau ddy co thé vé phia teude; chim c4nh cut bei cha yu nhé déi cdnh. Da sé chim bay of canh shit trién, 06 hai each bay phé bign 1a bay v8 camh, canh dai va hep thing bay khée. Hi au nhd chuyén dong cia séng agog ludng kh luu trén mat dit ma dang Ong cémh bay lust ¢é xitm nang long. ‘Tad phén b8 rGng, tay noi sng ma o6 eéch dt chuyén khae nha, ‘Tha & duéi mat dat nhu ei, chugt hoi dao hang gidi, b& cham trong hang t6i, 06 chi truée ngén va khée. Séng trén mat dé, céc loai méng gust cd chi dai, man, Khée, 36 ngén gid, chey nan: thd nhay cé chi én dong 48ng thai, n sau vi di di, 06 Kangara lée di, thoat déu efi tn bn chin va duh, ea &6 chuyén ér iGp theo ta trén hai hd seu. nhiin hai chan truée dua ngubi v8 phia trude; khi nbay n6 bat hai chan sau diy co thé tin len, mi ge nhdy xa t6i7~ 12 m. Tha 8 cay (chi) tay dai hon chan du luét rét hank trén of da bén than cé thé bay ti trén xudng dudi xa tdi tram mét, Dot k bay thye thy. dink hudng bang siéu 4m, tranh duce cc chung ng ‘bat mi trong dém t6i. Thi 4 nude nbut ché bidn, c& heo, c& voi boi nh’ chi hinh bei ehdo va dudi nm ngang; long va tai kém phét trién hoge chay, nay, bay eta méi lo&i mot Khac. theo thé ty: chin trai trude, chan phai seu seu; khi ngya, in trAi truée. chia phai ‘chan phai tr trude, chan trai sau, chan phai sau. ‘Tée d di chuyén: Da tiéu chau Phi cé bude dai 2~5 m, kb sip 06 thé chay 70 km/h (nhanh hon ngya), béo hépa 4 chau ‘Trung A chay nhanh tdi 110 kv/h, NeGng trdi, nhen bay 80 - 100 km/h, chim ruéi Kho&ng 180 km/h, eit Khi tang hés tée Ic bay d&n 280 km/h aL

You might also like