VODIČ ZA JAVNI SEKTOR I

KLASTERE ZA RAZVOJ
RURALNOG TURIZMA U BIH

Milena Ljubicic
[COMPANY NAME]  [Company address]
Sadržaj
1 Uvod...........................................................................................................................2
2 Ruralni turizam u BiH..................................................................................................3
2.1 Agroturizam......................................................................................................................5
2.2 Sportsko -rekreativne aktivnosti u ruralnom turizmu i turizam na otvorenom..................8
2.3 Kulturni turizam u ruralnoj sredini..................................................................................11
2.4 Događajni turizam...........................................................................................................16
3 Upravljanje razvojem turističke destinacije i ruralnog turizma..................................20
3.1 Planiranje razvoja ruralnog turizma................................................................................21
3.2 Izvori finansiranja razvoja turizma...................................................................................32
4 Stvaranje preduslova i podrška razvoju ruralnog turizma..........................................34
4.1 Razvoj turističke ponude.................................................................................................34
4.2 Razvoj ruralne infrastrukture za potrebe turizma............................................................37
4.3 Razvoj podsticajnog poslovnog okruženja.......................................................................39
4.4 Razvoj kadrova u ruralnom turizmu................................................................................40
5 Marketing turističke destinacije................................................................................42
5.1 Ciljevi marketinga............................................................................................................43
5.2 Pozicioniranje - Strategija kreiranja imidža.....................................................................43
5.3 Krovna komunikaciona strategija....................................................................................44
5.4 Strategija komunikacije za ciljno tržište...........................................................................45
5.5 Sredstva komunikacionog miksa na nivou destinacije.....................................................45
6 Organizacija upravljanja razvojem i destinacijom, umrežavanje i podrška
umrežavanju....................................................................................................................47
6.2 Destinacijske menadžment organizacije u ruralnom turizmu..........................................49
7 Klasteri u ruralnom turizmu......................................................................................52
7.1 Formiranje klastera.........................................................................................................54
7.2 Aktivnosti i usluge klastera..............................................................................................58
7.3 Način finansiranja klastera..............................................................................................65
7.4 Uloga javnog sektora za podršku klasterima...................................................................65
8 Literatura..................................................................................................................66

1
1 Uvod
Vodič za razvoj ruralnog turizam u Bosni i Hercegovini je namijen predstavnicima javnog sektora na
lokalnom nivou koji žele da u svojoj lokalnoj zajednici djeluju na razvoju ruralnog turizma. Vodič je
primarno kreiran imajući u vidu potrebe jedinica lokalne samouprave i njihovih organizacija u čijem
se domenu nalazi sektor turizma poput lokalnih turističkih organizacija/ zajednica i lokalnih
razvojnih agencija. Međutim s obzirom da se priručnih u osnovi bavi destinacijskim menađmentom, a
kako teritorijalni obuhvat destinacije može biti određena regija, kanton, entitet, nacionalni ili čak
transnacionalni prostor, koji čak i ne mora biti određen administrativnim jedinicama, vodič je
primjenjiv za bilo koji nivo koji područje koje obuhvata tretira kao turističku destinaciju.
Pored toga vodič naglašava potrebu za kolaborativnim pristupom između aktera u destinaciji, te je
posebno pažnja posvećena turističkim klasterima u ruralnom turizmu kao model ostvarivanja ovakve
saradnje na zajedničkoj interesnoj osnovi.
Cilj vodiča je upoznati aktere iz javnog sektora na lokalnom nivou sa potencijalom i karakteristikama
ruralnog turizma, sa naglaskom na seoski i agroturizam, u Bosni i Hercegovini, njihovom ulogom u
razvoju sektora, te dati im praktične alate i instrukcije za strateško upravljanje razvojem ruralne
turističke destinacije.
U svrhu u vodiču je prvo predstavljen ruralni turizam, odnosno njegov uticaj i potencijal za razvoj
ruralnih sredina, a zatim su detaljnije predstavljene tri podvrste turizma unutar njega agroturizam,
turizam na otvorenom i kulturni turizam, uz dodatno odvojeno adresiranje događajnog turizma kao
dijela koji je i zasebna vrsta turizma i složeni turistički proizvod u prethodna tri.
Da bi se razvio turizam na nivou destinacije neophodan je planski pristup i koordinacija svih aktera i
resursa u destinaciji, te je za uspješnost razvoja ruralnog turizma potrebno razviti namjenski plan. U
tu svrhu priručnik daje detaljnu instrukciju kako dijagnostifikovati trenutno stanje turizma u
destinaciji, te kako na osnovu toga odabrati prioritetne turističke proizvode koji će se razvijati, kako
će se destinacija pozicionirati na tržištu, i te koje programe, mjere i projekte treba sprovesti.
Programi koji su u tu svrhu u domenu djelovanja javnog sekotra su dalje objašnjenji kao dio stvaranja
preduslova za razvoj turističke ponude, ruralne infrstrukture, podsticajnog poslovnog okruženja, i
kadrova u turizmu, te posebno kao marketing strategija na nivou turističke destinacije. Dalje je
definisana organizacija upravljanje turističkom destinacijom, uz posebno objašenjenje destinacijskog
menadžmenta odnosno namjenske organizacije.
Finalno posebno je razrađen pojam klastera u turizmu, kako i zašto se formiraju, kako funkcionišu,
koje aktivnosti sprovode i kako se finansiraju.

2
2 Ruralni turizam u BiH
Održivi ruralni razvoj je jedan od ekonomskih, društvenih i ekoloških prioriteta Bosne i Hercegovne s
obzirom da preko 60% stanovnika u BiH živi ruralnim sredinama. Razvoj i diverzifikacija ruralne
privrede neophodna je za smanjenje siromaštva, poboljšanje kvaliteta života, očuvanje kulturne
baštine i životne sredine ruralnih područja. Turizam je globalno prepoznat kao ključnih sektor koji
može da bude pokretač razvoja ruralne ekonomije i ruralnih sredina i to na ekonomski, društveni i
ekološki održiv način.
Održivi ruralni turizam podstiče integrisanje lokalne zajednice, čuva biodiverzitet, kulturnu baštinu,
tradicionalne vrednosti, podstiče razvoj lokalne umjetnosti, zanata i kulture, teži ka energetskoj
efiksnosti i očuvanju okoline, i podstiče primjenu pozitivnih ekoloških praksi . Ruralni turizam daje
šansu revitalizaciji sela i prevaranjem istih u mjesta poželjenih za život, rad, posjetu i investiranje.
Pozitivni učinci ruralnog turizma su između ostalo podsticaj poljoprivredi i preduzetničkim
aktivnostima i zapošljavanju u turizmu i u drugim sektorima, ali na sam turizam u destinacijama kroz
produžavanje turističke sezone, generiše devizne prilive, unapređuje infrastukturu, objektata i
usluge, podstiče investiciona ulaganja.
Jedinstvenost ruralnog turizma je u spajanju prirode sa ličnim ljudskim kontaktom sa lokalnim
stanovništvom.
Prema definiciji Evropske Komisije, ruralni turizam se odnosi na sve turističke aktivnosti koje se vrše
u ruralnom prostoru, a pojavni oblici turizma se gledaju
kako ruralni turizm, seoski turizam i agroturizam. Iako u
Ruralni turizam praksi ne postoji oštro razgraničenje između ovih
pojmova, jer se agroturizam naslanja na druge oblike
Seoski turizam turizma, a i ostali oblici se prepliću, načenmo možemo raći
da je ruralni turizam najširi pojam i uključuje seoski, vinski,
gastro, lovni, ribolovni, vjerski kulturni i turizam u
Agroturizam parkovima prirode i nacionalnim parkovima, dok seoski
uključuje agroturizam ali druge aktivnosti vezane za
ambijent sela, a agroturizam se veže za aktivnosti na
farmi.
Ilustracija 1 Šemastki prikaz odnosa ruralnog,
seoskog i agroturizma Seoski turizam dakle osim seoskih domaćinstava
(poljoprivrednih gazdinstava) uključuje i druge vrste
aktera, poput ruralnih kampova, izletišta, ruralnih kuća za odmor, ruralnih porodičnih hotela, etno
sela, i slično, a vezan je za ambijent sela i njegovu užu okolinu te sve njegove aktivnosti, kao što su
poljoprivreda, manifestacije, gastronomija, folklor, etnologija, ostale turističke aktivnost.
Agroturizam se dalje onda konkretno odnosi na aktivnosti vezane za poljoprivrednu proizvodnju i
uglavnom se tiče direktno poljoprivrednih gazdinstava. Agroturizam nudi specifično iskustvo u
kontekstu ruralnog turizma, gdje turisti žele da uživaju i upoznaju tradicionalno nasljeđe sela, i
aktivno učestvuju u aktivnostima na seoskom domaćinstvu. Aktivnosti agroturista uključuju boravak
na domaćinstvu, kozumaciju hrane i pića, učestovanje u njihovoj proizvodnji, degustaciju i kupovinu
proizvoda domaćinstva, edukaciju i rekreaciju na i oko domaćinstva.
Ova vrsta turizma je posebno značajna za sama poljoprivredna gazdinstva, jer im omogućava
ostvarivanje prihoda iz izvora izvan same poljoprivrede, a dodatno direktno pozitivno utiče i na
plasman samih poljoprivrednih proizvoda, jer služi kako sredstvo promocije i edukacije potrošača.
Ovakvi subjekti su BiH regulativi klasifikovani kao „seoska domaćinstva u turizmu“ (FBiH), ili
„pružaoci ugostiteljskih usluga u objektu seoskog turizma“ (RS), i u suštini podrazumijevaju
agroturistička gazdinstva, odnosno poljoprivredna gazdinstava kojima je poljoprivreda osnovana a

3
turizam dopunska djelatnost. Da bi bila kvalifikovana za ovu denominaciju seoska domaćinstva
moraju imati živu poljoprivrednu proizvodnju na gazdinstvu. U tom kontekstu, agroturizam je
specifičan segment ponude ruralnog i seoskog turizma gdje turisti, osim smještaja i ishrane na farmi,
promatraju i učestvuju u tradicionalnim poljoprivrednim radovima i uranjanju u svakodnevni život na
poljoprivrednom gazdinstvu.
Sa druge strane domaćinstva u ruralnim sredinama, ne moraju da imaju aktivnu poljoprivrednu
proizvodnju da bi bila atraktivna za turiste i učestvovala u aktivnostima seoskog i ruralnog turizma.
Ovakva domaćinstva mogu nuditi uslugu smještaja (npr. kao kuća za odmor, apartman, ruralni hotel,
kamp) i/ili služenje hrane i pića (kao restoran), da prodaju proizvode čiji su proizvođači druga seoska
domaćinstva (kao prodavnica domaćih proizvoda), ali i druge usluge gostima koje nisu vezane za
poljoprivredu, poput iznajmljivanja opreme, ili rekreacije, sporta, zabave, wellness programe,
organizaciju skupova i događaja i tako dalje.
U Bosni i Hercegovini su zastupljene obe ove osnovne grupe domaćinstava koje pružaju uslugu
ruralnog smještaja i to poljoprivredna gazdinstva odnosno domaćinstva koja se primarno bave
poljoprivredom i druga domaćinstva koja se ne bave poljoprivredom. U kategoriji domaćinstva koja
se ne bave poljoprivredom imamo domaćinstva koja spadaju u kategoriju klasičnih iznajmljivača
privatnog smještaja i to tipa sobe, apartmani, kuće za odmor. Osim što imaju različit tretman u
zakonodavstvu ova domaćinstva imaju i drugačiji pristup tržištu, te ulogu u turističkom ekosistemu.
Osim ovih pružaoca smještaja i hrane, u BiH se zastupljen i drugi akteri koji spadaju u kategoriju
preduzeća i preduzetnika, a među njima posebno interesantni i zastupljeni su eko i etno sela, te
posebne vrste restorana i hoteli i hosteli u ruralnim sredinama koja se uklapaju u ovaj koncept.
Prema nezvaničnim podacima iz popisa 2013 godine, ukupan broj domaćinstva koja se bave
poljoprivrednom proizvodnjom u BiH je 363.394 a od toga je samo 16% tržišno orijentisano, a
ukupno 104.635 domaćinstava je upisano u registar poljoprivrednih gazdinstava, od čega samo 3.589
kao pravni subjekti. Polovina svih gazdinstava u ruralnim oblastima je malo ili nimalo angažovana u
poljoprivredi, 36% gazdinstava zadovoljava samo vlastite potrebe, a samo 1% se može klasifikovati
kako komercijalno gazdinstvo1.
U kontekstu ovog vodiča posebna pažnja je posvećena slijedećim aspektima ruralnog turizma
 Agroturizam, seoska domaćinstva i farme gdje turisti promatraju i učestvuju u tradicionalnim
poljoprivrednim radovima i uranjanju u svakodnevni seoski život,
 Aktivnosti u prirodi i to obično odmor i sportsko-rekreativne aktivnosti (lov, ribolov, jahanje,
biciklizam, planinarenje, pješačenje, i sl.),
 Kulturni turizam odnosno kulturu, istoriju, arheologiju i druge karakteristike ruralnog
područja,
 Ostalim kombinovanim oblicima turizma specijalnih interesa kao što su događaji, festivali,
rekreacija na otvorenom, proizvodnja i prodaja lokalnih suvenira i poljoprivrednih proizvoda.

1
Analiza učesnika agroturizma u Srbiji i Bosni i Hercegovini, LANDS Projekat

4
2.1 Agroturizam
Agroturizam zadovoljava čovjekovu emotivnu potrebu za učešćem u proizvodnji i preradi hrane,
direktnim kontaktom sa životinjama, biljkama i ruralnom atmosferom i potrebu za učešće u
stvarnom životu porodica i društva u ruralnoj sredini.
Usluge koje mogu da pružaju seoska domaćinstva u turizmu odnosno agroturistička gazdinstva su
usluga smještaja, usluga pripreme i služenja hrane i pića, prodaja vlastitih proizvodi i organizacija
aktivnosti na farmi i okruženju.

Osnovne kategorije ponude

Agroturistički smještaj
Agroturistička
gastronomija
Primarni agroturizam
Direktna prodaja
Agroturistička rekreacija
Agroturistički sport
Agroturistička zabava
Agroturistička terapija
Kulturni turizam
Tabela 1 Osnovne kategorije ponude na agroturističkom gazdinstvu2
 smještaj u gazdinstvu
 smještaj u kolibi
 agroturistički hotel (motel)
 “samouslužno“ noćenje
 agroturistički kamp
 ishrana u kući domaćina
 kantina
 restoran
 posmatranje proizvodnih procesa
 učešće u proizvodnom procesu
 edukativne ture
 direktni kontakt sa životinjama
 direktna prodaja poljoprivrednih proizvoda
 izaberi/ uberi sam svoj proizvod
 poljoprivredne prodavnice
 rekreacija tokom godišnjeg odmora
 vikend rekreacija
 duži boravak za vrijeme odmora na gazdinstvu
 pješačenje i planinarenje
 jahanje konja
 sport koji zahtijeva veliki prostor
 lov i ribolov (pecanje)
 obilazak parkova i bašti
 agroturističke ekskurzije
 terapija sa asistencijom životinja
 terapija sa primjenom biljnih i životinjskih ljekovitih svojstava
 specifične dijete
 mini lječilišta
 istorijske (stare) farme i sela
 muzeji narodne umjetnosti i poljoprivrede
 proslava porodičnih svetkovina i festivali
 boravak u selima sa bogatim folklornim naslijeđem

Usluga smještaja u seoskom domaćinstvu

2
Preuzeto iz „Ekonomika turizma i seoskog turizma“ Zoran Njegovan, Poljoprivredni Fakultet Univerziteta u
Novom Sadu, 2016, str. 175 (izvorno prilagođeno iz „Agritourism“ M. Sznajder, L. Przezborska, F. Scrimgeour,
CAB International 2009, UK- str. 134)

5
Usluga smještaja samostalno ili u kombinaciji sa uslugom prehrane, je osnovna usluga u seoskom
turizmu.
Za njihovu realizaciju potrebno je da domaćinstvo ima objekte u domaćinstvu koje može da stavi u
funkciju turizma, i to prostorije za spavanje, boravak, služenje, čuvanje i pripremu hrane i pića. Ovo
mogu biti objekti koji su već u upotrebi pa će se prenamijeniti ili objekti koji nisu u upotrebi. U
ovakve objekte spadaju npr. tradicionalne kuće i objekti poput starog milina ili štale.
Seosko domaćinstvo treba biti uređeno i opremljeno u skladu sa tradicionalnim vrijednostima
podneblja, naslijeđem arhitekture i života na selu ili šireg područja u kojem se nalazi seosko
domaćinstvo. Sa aspekta atraktivnosti objekta za smještaj turista, najatraktivniji su objekti
karakterističnog stila gradnje za kraj u kom se nalaze i ako su ambijentalno uklopljeni po izgledu i
korištenim materijalima gradnje. Zato se često u seoskom turizmu koriste tradicionalni objekti koji se
renoviraju i dodaju im se elementi komfora koje očekuju savremeni gosti.
Kao smještajne jedinice u objektu u kojem se pružaju ugostiteljske usluge u ovom kontekstu
razlikujemo sobe i apartmane. Usluge smještaja u slučaju sobe uključuju uslugu pripremanja i
usluživanja hrane i pića. U slučaju apartmana pored pripremanja i usluživanja hrane u zajedničkim
prostorijama, prostorije unutra apartmana su opremljene tako da gosti mogu samostalno pripremati
hranu. Apartman obuhvata i prostorije za dnevni boravak i spavanje, prostorije, odnosno prostora za
pripremanje jela, trpezariju i kupatila.
Uslugu služenja hrane i pića – gastronomija u seoskom domaćinstvu
Gastronomija je najčešče jedan od osnovnih razloga za konzumiranje agroturizma.
Uslugu služenja hrane i pića domaćinstvo može pružati za goste koji koriste uslugu noćenja i kao
samostojeću uslugu za vanjske goste, odnosno za izletnike. Ove usluge se mogu pružati u uređenom
dijelu stambenog ili poljoprivrednog objekta, u zatvorenom, natkrivenom ili na otvorenom prostoru
za izletnike.
Ovi obroci mogu da se konzumiraju zajedno sa domaćinom i njegovom porodicom, kao organizovani
piknici na otvorenom, ili u klasično restoranskom kontekstu, gdje domaćin priprema i služi hranu,
odnosno gdje pridužuje se korisnicima u toku jela.
Domaćinsto može pripremati hranu na tradicionalan način odnosno koristeći ražanj, roštilj, kotao i
slično, u zatvorenom i na otvorenom prostoru
U turističkom seoskom domaćinstvu praksa je da se nude tradicionalna jela, jela kraja u kome se
domaćinstvo nalazi i specijalitete koji se mogu pronaći samo na selu.
Gostima se obično predstavlja o tradicija jela, zanimljivosti vezano ili za samu pripremu jela, sastojke
ili za vrijeme, mjesto i razloge konzumiranja. Od bezalkoholnih pića se često nude domaći sokovi i
sirupi iz vlastite proizvodnje, a od alkoholnih pića domaće vino, rakije, likeri i pivo.
Turisitička seoska domaćinstva mogu pružati usluge pripremanja i usluživanja hrane i pića iz
programa sopstvene proizvodnje (domaća jela i pića), kao i degustacije sopstvenih proizvoda
domaćinstva organizovanim turističkim grupama koje ne koriste usluge smještaja.
Proizvodi iz sopstvene proizvodnje seoskog domaćinstva
Pod proizvodima iz sopstvene proizvodnje domaćinstva podrazumijevamo poljoprivredne proizvode
proizvedene na seoskom domaćinstvu, drugim poljoprivrednim gazdinstvima, i šumske plodove i
divlje životinje koje članovi seoskog domaćinstva sami uberu ili ulove, ili kupe od drugih lica.
Prodaja ličnih ili proizvoda drugih seoskih domaćinstava (mlijeko i mliječni proizvodi, suhomesnati
proizvodi, med, organski proizvedeno povrće i voće, vino, rakija, ajvar, domaći sokovi i džem, slatko
od voća, brašno i slično) može da se realizuje u tri varijante: konzumaciju u redovnoj ponudi hrane,

6
pića i napitaka u domaćinstvu, degustaciju i prezentaciju, pakovanje za direktnu prodaju na mjestu
proizvodnje.
Konzumacija u redovnoj ponudi hrane, pića i napitaka u domaćinstvu, podrazumijeva da ovi
proizvodi mogu biti sastavni dio standarne ponude jelovnika za goste bez obzira da li koriste uslugu
smještaja ili ne.
Domaćinstva, posebno ona koja su usmjerena na proizvodnju jednog ili više tipičnih proizvoda
karakterističnih za taj kraj, mogu da organizuju degustacije i prezentacije svojih proizvoda koje se
posebno naplaćuju. Degustacije mogu biti organizovane kao tematske večeri odnosno događaji i
često se organizuju sa posebnim programom u namjenskom prostoru.
Domaćinstva mogu da organizuju prodaju svoj proizvoda direktno na imanju, između ostalog i kroz
kreiranje poljoprivedne ili zanatske prodavnice, pri čemu mogu da nude samo svoje proizvode ali i
proizvode drugih domaćisntava u okruženju. Ovi proizvodi mogu biti interesantni i kao suveniri za
goste, te mogu biti interesanti kao tačka za kupovinu u okviru organizovanih tura.
Pored toga domaćinstva mogu da nude i aktivnosti da gosti sami uberu ili izaberu svoje proizvode,
za konzumaciju u domaćinstvu ili kao opciju da i ponesu sa sobom.
U seoskom domaćinstvu se mogu pružati i ostale odnosno prateće vrste turističkih usluga poput
iznajmljivanje konja za jahanje, lov i ribolov, branje gljiva, ljekovitog i šumskog bilja, berba sezonskog
voća i povrća, ubiranje ljetine, pješačke rute, promocija lokalnih i tradicionalnih proizvoda i ostale
slične aktivnosti.
Primarni agroturizam
Primarni agroturizam obuhvata: posmatranje proizvodnih procesa i učešće u proizvodnom procesu,
edukativne ture i direktni kontakt sa životinjama. Posmatranje i učešće u procesima proizvodnje
obuhvata prosmatranje/učešće u proizvodnji usjeva i uzgoju stoke, te posmatranje ili učešće u
procesu pripremanja hrane i pića.
Ovdje bi trebalo naglasiti da u turističkom kontekstu treba napraviti razliku između komercijalnih
profitno orijentisanih gazdinstava koji se bave intenzivnom proizvodnjom i malih nekomercijalnih
gazdinstava sa ekstenzivnom proizvodnjom u koje obično spadaju agroturistička gazdinstva.
Moderna tehnologija u poljoprivrednoj proizvodnji uglavnom nije interesantna turistima i ne
omogućava uključivanje direktno u proizvodni proces, te oni obično traže tradiciju i etno elemente u
proizvodnji. Osim toga kako su ovi turisti obično ekološki osvješteni, traže proizvodnju koja
praktikuje manju upotrebu pesticida i đubriva, sa što manjim negativnim uticajem na životnu
sredinu. U tom kontekstu velike stočne farme su nekompatibilne sa agroturizmom zbog vezanih
zagađenja sredine i neprijatnih mirisa, pa im interesantne male farme koje imaju nekoliko životinja).
Isto tako bilja proizvodnja koja koristi velike količine pesticida i đubriva također nije interesantna, pa
je zato u agoturizmu uglavnom fokus na organsku, ekološku i tradicionalnu proizvodnju.
Gosti mogu biti zainteresovani da se tokom svog boravka u domaćinstvu bave nekom od
tradicionalnih seoskih aktivnosti, poput odabranih radovi na njivi, u vinogradu, branja voća, briga o
domaćim životinjama, ali i pravljenje domaćih proizvoda karakterističnih za taj vremenski period i u
skladu sa tradicijom destinacije (pravljenje domaćeg pekmeza, sokova, zimnice, pečenje rakije,
pravljenje vina i slično).
U biljnoj proizvodnji posmatranje procesa, se odnosi samo na dio procesa, zbog višemjesečnog
trajanja istog, a posebno su interesantni sjetva, cvjetanje i žetva. Kod prerade osim prerade u kućnim
uslovim za vlastite potrebe, turistima mogu biti interesantni mali proizvođači koji vrše preradu na
tradicionalan način. Kod realizacije ovih aktivnosti važno je voditi računa o potencijalnim rizicima
kako za posjetioce, tako i za sam proces proizvodnje i kontaminaciju namirnica. U oba slučaja
turistima je posebno interesantno da te proizvode probaju, pa se preporučuje uređivanje posebnog
prostora za degustaciju proizvoda.

7
Kod samog učešća turistima su najinteresantniji učešće u biljnoj i stočarskoj proizvodnji, a rjeđe i
samoj proizvodnji hrane. Primjeri ovakvih aktivnosti u stočarstvu su hranjenje životinja, muža krave,
izvođenje životinja na ispašu, jahanje konja i slično, a u procesu biljne proizvodnje učešće u sjetvi,
žetvi i branju.
Kontakt sa životinjama i edukativni sadržaji
Kontakt sa životinjama je posebno atraktivan za djecu, pa se često odvaja namjenski prostor koji
obuhvata životinje poput zečeva, peradi, koza, ovaca, konja i slično. Kod organizaciji ovih aktivnosti
treba posebno voditi računa o sigurnosti za djecu i životinje, koje moraju biti naviknute na kontakt sa
ljudima i pogodne za uzrast djece, a za vrijeme kontakta djeca moraju biti pod nadzorom odraslih.
Osim toga mogu im biti interesantne edukacije poput škola tradicionalnog kuhanja, branja i
korištenja ljekovitog bilja i gljiva, izradu sapuna, radionice tradicionalnih zanata poput pletenja korpi,
tkanja, veza, drvorezbarstvo i slično. Edukativni sadržaji mogu da se realizuju u vidu tura, koje mogu
da uključe obliazak samo gazdinstava, ali i sela i šume, a obilasci mogu da se realizuju pješke ili
vozilima i mogu da obuhvataju i posmatranje proizvodnog procesa.
Agroturistička terapija
Kod agroturističke terapije se obično pravi razlika između terapije sa asistencijom životinja i terapija
sa primjenom biljnih i životinjskih ljekovitih svojstava. U okviru terapija sa asistencijom životinja se
dalje razlikuju aktivnosti u kojima pomažu žitvotinje i terapija uz pomoć životinje. Za terapiju se
uglavnom koriste konji, psi, mačke, ptice, zečevi i druge male životinje. Posebno razvijena je
hipoterapija odnosno terapija sa konjima za rehabilitaciju osoba sa invaliditetom, posle fizičkih i
mentalnih problema
Kod terapija primjenom biljnih i životinjski specifičnosti su popularne aromaterapija (eterična ulja) i
apiterapija (pčelinji proizvodi).
Osim toga posebna turistička atrakcija na gazdinstvima mogu biti programi posebnih režima ishrane i
fizičkih i duhovnih aktivnost, među kojima su i programi za gubitak tjelesne ili posebni programi za
sportiste ili oporavak od povreda, i slično.
U domaćinstvu se mogu organizovati i zanimljive tematske večere na primjer uz tamburaše ili
tradicionalno narodno pjevanje, piknik, prikaze običaja poput sijela, žetve ili berbe, kosidbe, sjetve i
tako dalje.
2.2 Sportsko -rekreativne aktivnosti u ruralnom turizmu i turizam na otvorenom
Veza sporta za turizmom je edukativna, takmičarska, rekreativna i terapeutska (trapijska,
rehabilitacijska).
Učešće turista u ovim aktivnostima je bazirano na sportu kao primarnom motivu putovanja turista
obično u vidu učešća ili posmtranja sportskih manifestacija, ili kao jednoj od aktivnosti gde je sport
faktor razonode odnosno kao rekreaciju kroz posmatranje ili kao sredstvo aktivnog odmora. Pri tome
sportske aktivnosti mogu biti usmjerenie na relaksaciju i opuštanje te smanjivanja stresa, a mogu biti
i usmjerene na socijalizaciju.
Sportski turizam u ruralnim sredinama se pojavljuje kao takmičarski, zimsko i ljetnje – rekreativni.
Takmičarski može da obuhvati bilo koju vrstu sporta koja se praktikuje u ruralnim sredinama, zimski
je obično usmjeren na planinska područja i zimske sportove (skijanje, sportstke igre na snjegu), a
ljetni na planine, rijeke i jezera i uključuje šetanje, trčanje, sportove na vodi, jahanje i tako dalje.
Sportsko rekreativni turizam obično podrazumijeva fizičku aktivnost po vlastitom izboru i najtraženije
vrste sportske rekreacije su planinarenje, hodanje, biciklizam i ronjenje.
Sportsko-rekreativne aktivnosti u ruralnom turizmu se mogu realizovati direktno na domaćinstvu, ali
i u okruženju, te mogu ali i ne moraju biti vezane za seoska domaćinstva i tradiciju.

8
Na domaćinstvima se mogu ponuditi aktivnosti vezane za relaksaciju i odmor poput šetnje uz rijeku,
do lokalnog izletišta, kroz voćnjak, njivu ili vinograd, i mogu se obezbijediti lopte i mreže za odbojku,
badminton, mali fudbal ili pak bicikli i oprema za ribolov i tako dalje.
U selima mogu da se organizuju nadmetanja u starim sportskim vještinama poput navlačenja
konopca, bacanje kamena sa ramena, hrvanje, jahanje, srednjevjekovne borilačke vještine ili pak
stare igre za djecu.
Mimo toga ponuda seoskih domaćinstva i drugih ruralnih objekata može da se kombnuje sa
ponudom turizma na otvorenom (outdoor turizma) pod kojim se uglavnom misli na sportsko-
rekreativne aktivnosti na otvorenom.
Raspon aktivnosti u ovoj grupi je veliki i ide od lova, ribolova, ronjenja, alpinizma, speleologije,
kanuinga, raftinga, pješačenja, planinarenja, skijaškog trčanja, streljaštva, do promatranja
životinjskog i biljnog svijeta.
A ove aktivnost se obično klasifikuju ili po nivou zahtjevnosti ili prema tome gdje se sprovode.
Prema stepenu zahtjevnosti se dalje dijele na soft (rekreativne), sportske, avanturističke i ekstremne
aktivnosti. Podjela prema tome gdje se aktivnosti sprovode, odnosno da li su aktivnosti na vodi, na
zemlji ili u vazduhu.
Aktivnosti na vodi se u BiH uglavnom veže za rijeke i jezera, a u okviru aktivnosti na vodi, posebnu
kategoriju čine usluge na divljim vodama poput raftinga, kajak, kanu, splavarenje, kanjoning i druge
slične aktivnosti, te aktivnosti poput ribolova, ronjenja i plivanja.
Aktivnosti na zemlji se uglavnom veže za planine i šume, i tu se na primjer interesantni pješačenje,
planinarenje, skijaško trčanje, biciklizam, slobodno penjanje, skijaško trčanje i slično.
Aktivnosti u vazduhu koje su već zastupljene u BiH su na primjer paraglajdnih i zip-line.
Posebnu grupu čine aktivnosti koje su vezane za neko prevozno sredstvo bicikl, kajak, kanu, baloni sa
toplim vazduhom, motorna vozila (terenski automobili, motocikli, ATV-i, snowmobil-i, i slično),
uključujuči i jahanje konja. Atraktivnost ovih aktivnosti leži već u samom korištenju datog prevoznog
sredstva, ali su posebno interesanti kao način dolaska do mjesta koja nisu dostupna drugim
prevoznim sredstvom.
Dodatno sve više pažnju privlače avanturistički parkovi, te aktivnosti u zaštićenim područjima.
Ove aktivnosti su posebno interesantne kao sredstvo za produžavanje turističke sezone i za turističko
pozicioniranje nerazvijenih ruralnih područja.
Kod ponude ovih aktivnosti, realizuju se kao individualne aktivnosti i usluge, kao dio izleta i paket
aranžmana, u u kombinacji sa kulturnom i ponudom agroturizma, oko njih se ogranizuju događaji i
manifestacije, te kreiraju osnovu ili su podrška u okviru drugih tematskih ruta.
Via Dinarica je mega planinarska staza koja se pruža od Albanije do Slovenije i kao inicijativa ima za
cilj da uspostavi tri turističke staze duž Dinarida: Bijelu planinarsku stazu koja sljedi navjiše planine u
centralnim, visokim Dinaridima; Zelenu planinarsku, pješačku i biciklističku stazu u sjevero-zapadnim
Dinarskim Alpama i Plavu planinarsku i pješačku stazu duž jadranske obale i otoka. Staze su
koncipirane tako da najlogičniji način objedinjuju najzanimljivije prirodne i kulturne tačke na
planinama (primarno za višednevne ture, ali i kao kraće izlete) sa ponudom smještaja, prehrane i
nabavke namirnica.
Svaka od ovih staza je vezana osim makadamskih i šumskih puteva pogodnih za pješačenje i
biciklizam i mogućnostima za smještaj i za višednevne ture. Staza je brendirana ka raj za
zaljubljenike prirode sa velikim brojem aktivnosti od avantura do odmaranja, kako na kopnu tako i
na moru, te promoviše turizam u svrhu ekonomskog razvoja i očuvanje okoline, poštivanje socio-
kulturnoh diverziteta i autentičnosti lokalnih zajednica. Popularne aktivnosti na stazi su planinarenje i
treking su nacionalnim parkovima i rafting na rijekama. Koncept se oslanja na ruralni turizam i

9
uživanje u tradicionalnom načinu života i kuhinji planina, te uključuje sve više seoskih domaćinstva,
pansiona i prenoćišta u planinskim selima koji nude smještaj, hranu i laganije oudoor aktivnosti. Ideja
projekta je da se poveže većina prirodnih i kulturnih znamenitosti i planinske zajednice u ovoj regiji.
Do sada je Bijela staza većim dijelom markirana planinarskim oznakama, a ponuda je dostupna
preko portala i mobilnih aplikacija na Outdooractive mreži. Staza uključuje mogućnosti za brdski
biciklizam i rafting, ali je primarno namijenjena za planinarenje. Poratal trail.viadinarica.com
uključuje interaktivnu mapu ponude uključujući rute, loklaitete, atrakcija i smještaj, događaja, te
ponude aktivnosti i pakete koje mogu da se pretražuju, markiraju u planeru rute i eksportuju kao
GPX ili isprintaju, te i kontakt informacijama za rezervacije pojedinih usluga, ili direktnu rezervaiju za
aktivnosti i pakete koje nude turističke agencije.
Zelena staza se još razvija i u BiH uključuje mrežu šumskih cesta, planinarskih staza i riječnih tokova.
Via Dinarica Plava linija u BiH se sastoji od šest biciklističkih i planinarskih staza u jugoistočnom dijelu
Bosne i Hercegovine. Via Dinarica BH MTB je staza razvijena za ljubitelje brdskog biciklizma untar
bijelog koridora, a Via Dinarica BH + povezuje Bijelu i Zelenu liniju u BiH, i razdvaja se iz Via Dinarica
BH MTB i nastavlja preko Vranice preko Prokoškog jezera do Travnika.
Sportsko -rekreativni sadržaji namijeneni turistima, sportistima i stanovništvu zahtjevaju namjensku
infrastrukturu, odnosno objekte za informisanje, predah, snabdijevanje, rekreaciju, edukaciju i
zabavu turista. To se odnosni na zabavno rekreativne staze i puteve odnosno trim-staze, staze
zdravlja, vidikovci, panoramski putevi, biciklističke staze, pješačke staze, te uređene obale rijeka i
jezera, kupališta i plaže, tematske parkove, turističke informativne centre, centre za prihvat turista i
posjetilaca, odmorišta, objekti za posmatranje prirodnih rijetkosti, posebne objekti za avanturističke
aktivnosti i drugo.
Organizacija ovih sadržaja zahtjeva ulaganje u posebnu (namjensku) opremu i specijalizovane
vodiče/ instruktore, koji su obično iz redova ljudi koje se inače bave datom posebnom aktivnošću na
otvorenom, te sve češće treba da posjeduju posebne licence i prođu kroz specifične namjenske
treninge za turisitičko vođenje
U BiH je dostupnost ove vrste licenciranih vodiča za usluge u turizmu problematičan jer za većinu
aktivnosti uslijed nepostojanja regulatornog okvira, odnosno pravilnika i implementacione strukture
za sprovođenje licenciranja, pa se uglavnom licence izdaju od strane odgovorajućih asocijacija.
Ova pitanja su iznimno riješena za pojedine usluge, poput raftinga u Republici Srpskoj (kroz
namjenski pravilnik3), gdje je pravilnikom detaljno definisan način i uslovi za sprovđenje ovih
turističkih usluga.
Osim toga postoje i pojedini projekti ovo pitanje adresiraju na različite načine, na primjer projekat
Cycling tourism4 sprovodi obuku biciklističkih vodiča za planirane biciklističke ture u okviru projekta.
S obzirom da ove aktivnosti povlače sa sobom rizike po učesnike, pužaoci ovi usluga moraju pismeno
i usmeno da upoznaju učesnike sa rizikom, da osiguraju korisnike od posljedica nesrećnog slučaja i
upoznaju ih sa polisom osiguranja, a korisnik treba da potpiše izjavu o prihvatanju rizika i
preuzimanju odgovornosti za eventualnu štetu. Ujedno pružalac usluge može ovu uslugu da pruža
licima mlađim od 18 godina samo uz pismenu suglasnost roditelj ili staratelja, a nije dozvoljeno
pružanje usluga licima pod uticajem alkohola i drugih opojnih sredstava ka i konzumiranje istih
tokom obavljanja aktivnosti.

3
Pravilnik o načinu i uslovima za pružanje usluga raftinga kao turističke djelatnosti (Sl.gl. RS br. 10-11)
4
Projekat „Biciklističke rute za unapređenje prirodne i kulturne baštine Hercegovne i Crne Gore“,je finansiran
iz Programa IPA prekogranična saradnja između BiH i Crne Gore, a program obuke za vodiče sprovodi Udruga
za promociju biciklizma „Hercegovina Bicikli“ prema standardima Biciklističkog Saveza BiH i Crne Gore.

10
2.3 Kulturni turizam u ruralnoj sredini
Ranije spomenute aktivnosti na farmi, od gastronomske ponude, preko radionica tradicionalne
kuhinje i degustacija, pa do uključivanje u radove na selu, spada osim u agroturizam i u kulturni
turizam. Međutim kulturni turizam u ruralnim sredinama osim toga može biti vezan i za ambijent
sela odnosno seoski turizam i uopšte za kulturu, istoriju i arheologiju i druge karakteristike datog
ruralnog područja. Pri tome dio vezan za kulturu ne mora nužno da bude vezan za kulturno-
istorijskog nasljeđe, već može biti izraz moderne popularne kulture, na primjer može biti vezano za
film, fotografiju, slikarstvo ili da uključuje koncerte moderne muzike i tako dalje. Pored toga može
biti primarni motiv kretanja turista ili dio drugih motiva. Kulturni turizam se preklapa sa gastro,
vjerskim, tranzitnim, seoskim i drugim oblicima turizma.
U skladu sa tim kulturni turizam vezan za ambijent sela može da se manifestuje i kroz obilaske
istorijskih (stari) autohtonih sela i farmi, obilaske muzeja narodne umjetnosti i poljoprivrede,
organizaciju i prisustvo na proslavama porodičnih slavlja i festivala vezanih za selo i boravak u selima
sa bogatim folklornim nasljeđem, koji se ne realizuju nužno direknto na poljoprivrednim
gazdinstvima. A pored toga kulturni turizam vezan za ruralno područje može da uključuje obilazak
kulturnih i istorijskih spomenika organizacija događaja i manifestacija u ruralnoj sredini koje nisu
vezane za selo, te različite edukativne sadržaje i drugo.
U praksi nije neuobičajeno da se ovi elementi kombinuju, posebno kod manifestacija, i opšte
složenih turstičkih proizvoda, poput tura, koje objedinavaju više sadržaja.
Međutim kako bi se stvorila jedinstvena ponuda, odnosno povećala atraktivnost i konkurentska
pozicija određene ruralne destinacije, fokus u kreiranju sadržaja se obično stavlja na ono što je
bazirano na kulturno-istorijskom nasljeđu jer je jedinstvenost ugrađena u sam izvorni motiv na
kome se turistička ponuda stvara, ili se u kontekstu savremene umjetnosti i kulture kroz fuziju
modernog sa tradicionalni kreirati novi atraktivan koncept.
Na primjer Kinookus Film Food Festival, koji se održva u Stonu u Hrvatskoj objedinjuje filmsku i
ekološku edukaciju mladih sa gledanjem filmova na otvorenom, lokalno kulturno i gastronomsko
nasljeđe, kulturu uzgoja, pripreme i uživanja u zdravoj hrani, tradicionalne recepte pripreme i
prirodnog konzerviranja hrane, bioraznovrstnost (uzgojnih vrsta), lokalni običaji i kulturni identitet,
ekološka svijest. Program festivala uključuje edukacija mladih o prehrani; multidisciplinarni naučni
skup na temu hrane, tržnicu lokalnih, tradicijskih i organskih proizvoda, vođeni obilazak/tura
arheološko biciklistička avantura spomeničke baštine Stona i okolice. Festival predstavlja orginalan
pristup održivom razvoju, koji svojom strukturom i sadržajem vrednuje posebnosti stonskog kraja:
spomenička i prirodna baština, tradicionalni uzgoj školjki, proizvodnja vina i soli. Struktura Kinookus
FFF-a nastoji obuhvatiti sve dimenzije priče o hrani, od polja i farmi, do porodičnih trpeza, restorana,
tržnica i supermarketa.
Kod kulturnog turizma baziranog nasljeđu, isti može biti vezan za materijalno i nematerijalno
kulturno nasljeđe. Pod materijalnim kulturnim nasljeđem se podrazumijevaju pokretna i nepokretna
dobra. Nepokretna dobra su spomenici kulture, prostorne kulturno-istorijske cjeline, arheološka
nalazišta i znamenita mjesta. U ovom kontekstu su značajni tradicionalni seoski građevinsko-
arhitektonski objekti poput tradicionalnih kuća i pratećih objekta poput Hercegovačke kamene kuće,
te tradicionalna sela kao prostorne cjeline poput sela Lukomir na Bjelašnici.
Osim toga u ovom kontekstu dodatno su interesantni i vjerski objekti u ruralnim sredinama poput
crkava, manastira, džamija, ali i druge vrste spomenika poput stećaka i arheoloških nalazišta.
Objekti u kojima se živi i radi, se u turistički ponudu uključuju kroz restauraciju i adataciju za boravak
gostiju uz vođenje računa o očuvanju tradicije objekta, te mogu da budu lokacije za pružanje usluga
smještaja i služenje hrane i pića i prodaju proizvoda, ali i za realizaciju aktivnosti i sadržaja.

11
Druga nepokretna dobra se uglavnom stavljaju u funkciju turizma stavljaju njihovim zaštićivanjem i
restauracijom, te kreiranjem sadržaja poput stručnog vođenja, postavljanjem informativnih tabli,
krairanjem izložbeno-informativnih postavki, uključivanjem u ture i izlete, te kroz organizaciju
događaja u njima ili njihovoj blizini u zavisnosti od stepena zaštite i potencijalnog negativnog efekta
posjetilaca na objekat. Posebno interesantne su aktivnosti „oživljavanja istorije“ kroz kostimirane
aktere, prikaze događaja, ljudi, mitova i legendi, koje mogu da se organizuju u i oko ovih dobara.
Intersantan primjer ovakve turističke valorizacije je Muzej Apoksimena 5, na Malom Lošinju, Hrvatska,
kao jedinstven muzej kreiran oko antičke bronzane statue atlete. Uz muzej kreirana je bogata
destinacijska ponuda inspirisana Apokismenom koja stvara kompletan kulturni i destinacijski
dogaađaj a obuhvata Apoksimenove proizvode, prirodnu kozmetiku i tretmane, kulturne rute,
antičke nautičke puteve, gastronomski festival „Apoksiomenove antičke kuhinje“ i druge aktivnosti
poput Rimske škole mačevanja, pozorišnih predstava, Rimskih tradicionalnih igra i zabavnog progam
Pirus Pale.
U pokretna kulturna dobra spadaju umjetnička djela i istorijski predmeti ili grupa predmeta, koji
samostalno ili zajednički imaju poseban značaja za upoznavanje istorijskog, kulturnog, naučnog i
tehničkog razvoja.
Nematerijalno kulturno nasljeđe obuhvata usmenu tradiciju i jezik, scensku umjetnost, društvene
prakse, rituale, praznike, znanje i primjenu znanja o prirodi, tradicionalnu umjetnost (narodno
graditeljstvo, slikarstvo, muziku, ukrašavanje knjiga, tradicionalna jela, igra i narodnu medicinu.
Lokalni (tradicionalni) običaji i životni stil su posebno značajni za agroturizam jer ih je u BiH većina
prakticirana u seoskim sredinama, a turisti mogu mnogo da nauče o životu na selu kroz njih.
Oživljavanje narodnih običaja je izuzetno privlačno turistima i realizuje se kroz scenske prikaze,
etno animacije i performanse, te kroz festivale. Ovi prikazi se često osim u (etno) muzejima realiziju
na seoskim domaćinstvima, u prostorijama seoskih domova (kulture) i seoskim školama, na
trgovima, te u prostorijama kulturno-umjetničkih i drugih udruženja.
Primjer dobre prakse za oživljavanje narodne tradicije su aktivnosti KUD Piskavica u saradnji sa
Turističkom organizacijom Banja Luka, koje realizuje etno animaciju kao dio turističkog paketa za
grupe turista, ali i kao dio različitih događaja kao što su Kozara etno festival i Zimsko prelo.
Etno animacija nudi da se uz tradicionalnu gostoljubivost lokalnog stanovništva i bogatstvo
kulturnog nasljeđa dožive nova iskustva, upozna kulturni identitet Kozare i nauče nove tradicionalne
vještine. Performans izvode mještani i članovi lokalnog kulturno-umjetničkog društva koji su obučeni
u tradicionalne narodne nošnje. Progam obuhvata obilazak etno kuće u Piskavici uz interpretaciju
dočela na tradicionalni naći domaćina kuće i tržnicu domaćih proizvoda, prikaz tradicionalnog
običaja uz učešće gostiju u performansu, tradicionalni ručak koji pripremaju mještani sela i koji se
sastoji iz domaće juhe, sarme, pečenja, pita, domaće pogače, uštipaka, sira, kajmaka, kuruze,
domaćeg soka, rakije, kafe i domaćih poslastica i nastup orkestra lokalnog kulturno-umjetničkog
društva, a i učenje tradicionalnog plesa (kolo). Ovaj program se između ostalog nudi u saradnji sa
turističim agencijama, posebno sa agencijama iz Slovenije, koje program KUD Pisakvica uključuju kao
jedan od redovnih sadržaja za ture kroz BiH.
Osim za turiste ove animacije i programi se realizuju i kao edukativno-zabavan program „Putevi
tradicije“ za djecu školskog uzrasta sa sličnim elementima : tradicionalni doček, obilazak etno kuće,
predavanje o značaju zaštite i očuvanja kulturne baštine, prikaz nekog od običaja ( slava, dovođenje
mlade u kuću, babine, miridba i sl), tradicionalni ručak, radionicu tradicionalni ples „kozaračko kolo“ i
radionica tradicionalne dječje igre (kapanje, piruz i pala, skok u dalj i sl.).
Osim toga KUD Piskavica realizuje i dvije interesantne turističke manifestacije. Kozara etno festival
se realizuje ljeti u selu Goranja Piskavica (i dijelovima program u Banja Luci), traje 4 dana i obuhvata
5
Apoksimen je antički bronačani kip atlete. muzejapoksimena.hr

12
etno tržnicu, prikaz i tematsku izložbu nekog običaja (npr. prosidba), smotru folkora i izbor
najorginalnije narodne nošnje, stručne seminare, tradicionalne sporetske aktivnosti (nadmetanja),
festival izvorne pjesme i tradicionalnih instrumenat i nastupe izvornih plesnih, muzičkih i pjevačkih
grupa, te Kozara etno Fusion (nastup muzičkih grupa koje interpretiraju tradicionalnu muziku na
suvremen način). Zimsko prelo se realizuje u zimu u februaru i primarni naglasak je na takmičenje u
starim sportskim dicsiplinama, a kulturni dio obuhvata nastup krajiških pjevačkih grupa i performans
(scenski prikaz) seoskog običaja „prelo“, uručuju se nagrade za naboljeg domaćina, ratara, voćara i
degustiraju narodna jela.
Prikazi starih zanata i rukotvorina osim kao sajmovi i suveniri, posebno su interesantni u kombinaciji
sa etno muzejima i selima, izložbenim postavka, prikazima (demonstracijama) zanata i edukativnim
radionicama gjde posjetioci mogu da se oprobaju u zanatima. Predmenti vezani za stare zanate i
ručni rad se često prodaju kao suveniri u specijalizovanim prodavnicama i na sajmovima zanata i
drugih manifestacija.
Tradicionalni znati u muzeju „Staro selo“ Kumrovec6 je odličan primjer muzejsko edukativnih
programa. Ovo je etnografski muzej na otvorenom, koji predstavlja život zagorskih seljaka za kraja
19. vijeka. Muzej se sastoji od tradicionalnih stambenih i privrednih objekata u kojima su smještene
stalne izložbe običaja i tradicionalnih zanata. Izložbene postavke u muzeju obuhvataju između ostalo
tkalački zanat (od konoplje i lana do platna), kovački znata, kolarstvo; licitarsko-medičarsko-
svjećarski znat, lončarstvo, bačvarski/ pintarski zanta, kožarstvo i češčljarstvo. Tematske izložbe daju
informacije o znatu i priču porodice koje su čuvari tih znata u tom kraju. Pored toga organizuju se
demostracije zanata od strane majstora uz samu postavku, odnosno animacije za posjetioce i turiste,
gdje zanatlije vikendima, za organizovane grupe i u sklopu manifestacija koje organizuje muzej (a
koje su objavljene godina dana unaprijed u godišnje kalendaru), u atentičnom prostoru zagorskih
hiža demonstriraju rad sa tradicionalnim alatim. Pri tom zanatlije koje učestvuju u programu su
posebno obučene za komunikaciju sa posjetiocima, nose tradicionalnu odjeću tipičnu za dati zanat i
nude atraktivne suvenire. Dodatno se u saradnji za obrazovnim insitucijama i turističkim agencijama
realizuju programi terenske nastave (škole u prirodi) za sve uzraste. Sadržaji (u zavisnosti od uzrasta
djece) obuhvataju rad u radionicama starih majstora, pripremanja domaćeg hljeba i kolača, izradu
predmeta od gline, osnove i demonstracija tkanja, slikanje pejzaža, oslikavanje drvenih igračaka,
izradu dječijih tamburica, izradu ukrasa od slanog tijesta i slično.
Neki od potencijalno interesantih tradicionalnih zanata i tradicija u BiH za turističku valorizaciju su :
stolarski zanat u Bosanskoj Krupi i proizvodnja „Unske lađe“, tkanje na području opštine Kljuć i izrada
bosanskoh ćilima „Zilijaš“, kovački zanat na području opštine Mrkonjić Grad i zrada kose „Varcarka“,
vez i tkanje na području opštine Ključ i izrada narodni nošnji, pletenje i vez na području opštine
Ribnik i izrada „Vrbljanskih geta“, tradicionalni vez i takanje bihačkog kraja – Madžarice, mljevenje
žita starim mlinom u regiji Čapljine, mlinarstvo u Jablanici, Drvorezbarstvo u Konjicu, Klesarstvo u
Mostaru (dline rijeke Neretve), klesari kamena dacita- riceri na području opštine Bratinac i kovački
zanat u Goraždu (dolina rijeke Drine), vinarstvo u Hercegovini 7.
I kod materijalnog i nematerijalnog kulturnog nasljeđa posebnu atraktivnu vrijednost za turizam
imaju dobra stavljena na UNESCO listu. U BiH su to trenutno od materijalnog nasljeđa spomenici
područje Starog mosta starog grada Mostara, most Mehmed paše Sokolovića Višegrad i stećci –
srednjevjekovni nadgrobni spomenici, a na Tentativnoj listi BiH se nalazi Jajce, Počitelj, Blagaj,
Blidinje, Stolac kao graditeljske cjeline i istorijska područja, te Jevrejsko groblje u Sarajevu.
Od nematerijalnog nasljeđa na listu su stavljeni Zmijanski vez, Konjičko drvorezbarstvo i Branje trave
ive na Ozrenu, a spisak se kontinuirano proširuje novim kandidaturama, pa je tako nedavo podnjeta

6
mss.mhz.hr
7
Mapiranje razvojnih potencijala agroturizma u Srbiji i Bosni i Hercegovini, , M.Cvetković, M.Đurić, D. Brković,
Banja Luka, 2019, LANDS Projekat (str. 43)

13
aplikacija za Nevesinjsku olimpijadu. Osim toga na preliminarnoj listi nematerijalnog nasljeđa BIH 8 su
i Potkivanje jaja u Kreševu; Umijeće izrade čipke – keranje; Hodočašće na Ajatovicu – Prusac;
Hodočašće Sv. Ivi – Podmilačje; Izrada grnčarije u Liješevi; Ganga – seoski polifoni muzičko poetski
oblik; Umijeće izvođenja sevdalinke; Umijeće gradnje i sviranja instrumenta karaduzen; Seoski
polifoni oblik pjevanja U tri“ u Usori; skokovi sa Starog mosta u Mostaru; Pjevanje uz gusle, gusle i
guslarsko pjevanje i usmeno predanje – epska narodna poezija; Krsna slava; Kovači Mrkonjić Grada;
Paljenje žežnice; Osaćanski jezik; Uzgoj konja raze Lipicanaca; Paljenje lila; Masla; Vidovdanska
olimpijada; Gusto kolo; Banjalučki ćevap; Kosidba na Balkani.
Zmijanski vez je jedan od interesantnih primjera u BiH kako se može iskoristiti nematerijalno
nasljeđe u funkciji turizma. Zmijanski vez je prvi element nematerijalnog nasljeđa BiH koji je stavljen
na UNESCO-ovu reprezentativnu listu nematerijalnog kulturnog nasljeđa čovječanstva. Njegova
specifičnost je u bogatstvu i složenosti ornamenata, tehnici izrade i korištenju isključivo jedne i to
tamnoplave boje. Vez je zadržao svoje autentične specifičnosti, a osim izvornog vezenja na
konopljinim i lanenim platnima, danas se izvodi na pamučnom i drugim materijalima. Zmijanski vez
se veže za Zmijanje na Manjači kao ruralnu etno-geografsku oblast koja obuhvata teritorije opština
Banja Luka, Mrkonjić i Ribnik. Oko veza se organizuju različiti sadržaji od izložbi ručnih radova do
radionice učenja veza, a na osnovu motiva veza se prave različiti autentični proizvodi i suveniri
posebno odjeća. Interesatno je da osim tradicionalnih predmeta i upotrebe veza, sve više se razvijaju
moderni predmeti i nove primjene. Udruženje žena Duga iz Banja Luke, je do sada u saradnji sa
etnolozima, brojnim stručnjacima, veziljama i pletiljama, do danas osmislio preko 200 unikatnih etno
proizvoda, kao što su odjevni predmti od pamuka i lana, tradicionalna nošnja, prostirke, tacne, šolje,
slike, mangenti, minjature u narodnim nošnjama. Ovi suveniri se između ostalog prodaju u etno
prodavnici udruženja u centru Banja Luke, a sve više se koriste od strane insitucija, organizacija i
preduzeća, kao pokloni za goste i partnere. Pored etno primjene sve više se pojavljuju i novi načini
primjene i igrači, poput Zmijanje Dizajn projekta Imaginarium studija koji je na bazi veza napravio
kompletnu modernu modnu kolekciju sa konceptom nosive umjetnosti od odjevnih predmeta do
šalova i torbi. Ili na primjer Tragovi filigranski nakit sa autentičnim ornamentima zmijanskog veza,
radionice Monk filigrani i Sanje Bajić, koje obuhvataju od medaljonja, prstenja, naruvica, broševa do
manžetni i igala za rever.
Kulturne i tematske rute
Poseban pristup u turističkoj valorizaciji kulturno-istorijskih potencijala i nasljeđa je kreiranje
kulturnih ili temaskih ruta. Suština koncepta rute leži u kreiranju turističkog proizvoda koji će na
nekom georgafskom području objediniti turstičke potencijale pod jednom zajedničkom temom.
Kulturne rute su turisički proizvod. Po definiciji Vijeća Evrope „Ruta je fizička dionica puta, označena i
opipljiva trasa. Kulturna ruta je fizički opipljiva dionica u prostoru koji definiše inventar materijalnih
nematerijalnih, kulturnih i istorijskih elemenata, povezanih tematski, konceptualno ili definicijom
kao i identifikacijom lokacija postojećih kulturnih dobara, povezanih u tačkama u prostoru, lineranoj
ili regionalnoj stukturi, koji unutar jedinstvenog konteksta rute čine obilježenu i interpretiranu
kontinuiranu cjeline“.9
Rute se grade oko jedne teme koja čini osnovu privlačenja turista u područje koje ruta obuhvata.
Oko teme se primarno okupljaju ključni nosioci ponude vezano za tu temu, a zatim se oko njih gradi
sistem tematskih sadržaja i komplementarne ponude koji obuhvata druge relevante usluge,
primarno smještajne kapacitete, restorane, turističke agencije, turističke atrakcije i sadržaje i slično.
Ruta se zatim promoviše kroz zajedničke alate i pod jedinstvenim brendom.
Mogućnosti za odabir teme kulturnih ruta ruta su gotovo neograničene, neki od primjera iz
okruženja i u BiH su rute vezane za određene poljoprivedne proizvode, popu vina, sira, rakije ili
kulture popout žita ili maslina, ili pak za neki zanta, predmet, instrument (npr. putevi tamburice); dok
8
unescobih.mcp.gov.ba
9
Expore all Culutral routes by theme, Councile of Europe

14
su druge vezane za određene periode u istoriji na primjer, srednji vijek, rimski ili antički period, ili pak
pravac u umjetnosti npr barok, romanika (nor Transromanika) ili renesansa, pojedine istorijske
ličnosti (Putevi Nikole Tesle, Kočićevim stazama), dinastije (Putevima Frankopana), vrste objekata
npr. utvrđenja (Rute fortifikacijske arhitekture) manastire, tradicionalno graditeljstvo, i tako dalje.
Tematske rute osim vezano za kulturu i istoriju mogu biti vezane za prirodu, aktivnosti i druge
elemente, ili da kombijuju sadržaje, pa tako mogu biti vezane neki priodni fenomen npr vezano za
rijeke ili planine (na primjer Via Dinarica), ili pak za neku aktivnost kao što su na primjer biciklističke
rute (na primjer Euro Velo), jahačke staze, pješačke staze, ili za zaštićena produčja na primjer
nacionalne parkove i parkove prirode, i tako dalje.
Kultura vinove loze, vinarstvo i vinogradarstvo, te vinogradarsko-vinarska arhitektura i pejzaži, važan
su dio evropske i mediteranske kulture. Vinarije i autohtone sorte vina i tradicionalni vinogradi, kao i
tehnologija vezana sa tom tradicijom su osnova razvoja vinskog turizma i očuvanja baštine, i
predstavljaju važan motiv dolaska turista vezanih za kulturu hrane i pića. Iz tog razloga u evropi je
razvijana Iter Vitis kao jedna od cerifikovanih evropskih kulturnih ruta Vijeća Evrope.. Vinska cesta je
uglavnom podrazumijeva poseban oblik prodaje vina, ugostiteljskih, turističkih i poljoprivrednih
proizvoda vinarskog kraja i obično je sinonm za obilazak vinskih podruma uz degustaciju vina i
uživanje u ponudi lokalnih gastronomskih specijaliteta. Ponudu čine vina i podrumi, ali i tradicionalni
gastro specijaliteti, kulturno istorijsko nasljeđe i slično. Kreiranje vinskog puta podrazumijeva
definisanje ugostiteljske ponude na vinskom putu, definisanje trase, uređivanje prostora za prijem
gostiju, postavljanje turističke signalizacije, promociju i proširenje turističke ponude. Turističke ture
obuhvataju aktivnosti poput posjeta i obilazaka vinogradima, degustacije vina, posjeta vinskim
centrila ili muzeijima, prilike za kupovinu vina, probavanje lokalnih specijaliteta i smještaj.
Vinarstvo u Hercegovini je primjer razvijenog tursitičkog proizvoda u BiH. BiH razvija vinarsku
kulturu još u ilirsko doba, a danas je dobro razvijena u slivovima rijeka Neretve i Trebišnjice. Na
području Hercegovine tako imamo vinarstvo sa stogodišnim tradicijom, te veći broj proizvoča vina
koji su svoje vinarije otvorili turistima, a formirane su i vinske ceste „ S vinom kroz vrijeme“ 10 i postoje
organizovane vinske ture koje nude turističke agencije.
Hercegovački vinari se primarno prezentuju kroz Žilavku i Blatinu kao jeinstvenim sortama u svijetu.
Hercegovci Žilavku piju uz janjetinu na ražnju ili na lešo, uz slatkovodnu i morsku ribu, sir iz mjeha i
pršut. Dok se Blatina preporučuje uz jela ispod sača, divljač, pečenja, riblje paprikaše i nareske od
goveđeg pršuta.
U koncept vinske ceste uključene su 22 vinarije iz Ljubuškog, Čitluka, Mostara, Čapljine, Stoca i
Trebinja, te integrišu kulturno i prirodno nasljeđe ovog kraja (manastir Tvrdoš, Hutovo blato,
Radimlja-Stolac, kameni vinogradi -Čitluk, Hercegovačka Gračanica, kula Hercega Stjepana,
Mogorjelo-Čapljina, Počitelj-stari grad, stari grad Mostar, Stjepan grad – Blagaj, izvori Bune i Tekija,
slapovi Kravice, pećina Vjetrenica, rijeku Neretvu). Osim toga ponuda u okviru rute uključuje i druge
proizvode poput rakije (lozovaču, medovaču i travaricu), sir iz mjeha, sir škripavac, livanjski sire,
hercegovačke uštipke, raštiku, med, hercegovački pršut, grah poljak i druge proizvode, kao i 11
restorana i 9 hotela.
Uobičajen vinska tura podrazumijeva degustaciju i kupovinu vina u jednom ili više podruma, posjetu
nekom muzeju, prirodnoj ili istorijskoh atrakcij, smještaj i hranu u objektima koja nude domaća vina i
tradicionalnu kuhinju.
Vinska cesta Hercegovine je kreirana kroz projekata Turističke zajednice HNŽ i Udruga vinogradara i
vinara Hercegovine. U okviru projekta su između ostalog napravljene su mobilne aplikacije,
informativni i promotivni materijal (mape i brošure), internet stranica i postavljena je turistička
signalizacija.

10
www.vinskacesta.ba

15
16
2.4 Događajni turizam
Turistički događaji u destinaciji mogu da služe za promociju destinacije, stvaranje novih turističkih
atrakcija kao i da se turistički potencijali i atrakcije stave u funkciju turizma.
Kroz organizaciju turističkih događaja i manifestacija, može se poboljšati imidž destinacije i
pozicionirati destinaciju na mapu regije ili unutar određene tržišne niše, kao i poboljšati imidž
destinacije među stanovništvom. U tom kontekstu kroz događaje se može stvoriti potencijal za
privlačenje novih grupa gostiju.
Događaji sami sebi mogu biti turistička atrakcija te kao takvi mogu da generišu turističke posjete, a
mogu biti i faktor veće iskorištenosti druge turističke ponude u destinaciji, uz produžavanje duži
boravaka i povećanje potrošnje gostiju.
Organizacija događaja i manifestacija za turiste u destinaciji je važno za ukupan doživlja destinacije.
Događaji mogu da služe da se oživi statična ili neiskorištena turističku atrakcija i valorizuje
materijalno i nematerijalno kulturno i prirodno naslijeđe. Kroz događaje se atrakciji daje nova svrha,
a uz pomoć atrakcije se privlače posjetioci samoj atrakciji i destinaciji. Ujedno na ovaj način može da
se poveća potrošnja vezana za samu atrakciju. Osim centralnog događaja i osnovnih usluga
(smještaja i transfera), skupovi obično uključuju i popratne sadržaje od događaja, manifestacija,
izložbi, izleta do turističkih tura i paketa.
Događaje možemo da klasifikujemo kao stručne skupove, događaje i manifestacije.
Stručni skupovi (poslovni i edukativni događaji) se organizuju u poslovne i edukativne svrh i kao
centralni događaj imaju sastanake, predavanja, radionce, konsultacije, izložbe, prezentacija i
razmjene iskustava, te mogu biti od kratkotrajnog sastanka sa nekoliko osoba do višednevnih
konferencija i kongresa sa nekoliko hiljada učesnika. Za agroturizam su manji skupovi interesantni jer
mogu potencijalno da se organizuju direktno u seoskom domaćinstvu, a veći jer osim centralnog
događaja obično uključuju i popratne sadržaje od kojih se kroz program izleta može ponuditi
kompletan spektar ponude iz ruralnog turizma, uključujuči i sadržaje u seoskom domaćinstvu. I kod
manjih i kod većih skupova domaćinstva se često uključuju kao večernji izlet sa hranom, pićem i
muzikom za manje grupe.
Događaji su također manji skupovi ali obično zabavno-svečanog kraktera i zatvorenog tipa.
Događaji mogu biti u rasponu od prezentacija i promocija novog proizvoda za nove poslovne
partnere i novinare, preko vjenčanja, rođendana i krštenja, do obilježavanja dana firme, godišnica,
ispraćaja u penziju ili nekog drugog značajnog datuma za pravna lica.
Kao i kod manjih stručnih skupova, mogu da se organizuju direktno na seoskom domaćinstvu, i u
glavnom obuhvataju konzumaciju hrane i pića, te neki prateći progam poput muzike i plesa, i
eventualno sportsko-rekreativnih aktivnosti.
Manifestacije kao događaji većeg obima najčešće u pozadini imaju širi kulturni, naučni, poslovni,
sportski ili zabavni sadržaj i otvorenog su tipa.
Osim toga razlikujemo događaje i manifestacije koje su namijenjeni turistima koji su već u
destinaciji od onih koji su razlog dolaska turista u destinaciju.
Turističke događaji i manifestacije prema sadržaju mogu biti sportske, kulturne, vjerske, privredne i
ostale.
Kulturni događaji mogu biti festivali, komemoracije, karnevali, parade, religijski događaji ili
hodočašća, seoskih vašari, narodnih zborova, tematskih događaji poput dana kosidbe, smotre
folklora, borbe bikova, i sl.

17
Kulturni programi mogu da sadrže nastupe i takmičenja folklornih društava, umjetničke izložbe,
muzički programi (tradicionalni instrumenti, nastupi etno ansambala), književne programe
(besjednički, poetski, recitatorski programi), predstave i performansi (amaterski scenski nastupi,
interpretacije i prikazi istorijskih događaja, mitova i legendi, običaja i ličnosti), izložbe i sajmova
narodne radinosti, starih zanata, hrane i pića i autohtonih proizvoda, događaji i programi vezani za
narodne običaje i tradicije.
Lokalne kulturne manifestacije u seoskim sredinama su često vezane za neki značajan datum za
lokalnu sredinu, i primarno imaju za svrhu okupljanje, zabavu i slavlje.
Gastro sadržaj i gastro manifestacije zavisno od koncepta mogu biti svrstane u kulturne i/ili u
(poljo)privredne. Gastro sadržaj koji su od posebnog značaja za ruralne sredine su oni vezani za
tradicionalne i autohtone namirnice, hranu i piće.
Mogu biti vezani se neki konkretan proizvod, vrstu proizvoda ili kao predstavljanje gastro ponude
područja. U skladu sa tim mogu biti na primjer vezane za proizvode od mlijeka (posebno sir), ribu,
meso (i divljač) i mesne prerađevine (pršut, slatka pečenica, ...), određeno voće ili povrće (dani
jagode, raštike) i proizvode od njih (pekmez, džem, slatko, kompot, sokovi, zimnica, likeri, rakija,
vino), med, gljive, šumske plodove i ljekovito bilje ili pak mogu biti vezani za neka tradicionalna jela
poput pite, kolača, pogače, proje, jela ispod sača sa ražnja i slično.
Gastro programi se obično realizuju kao sajmovi, tržnice, degustacije, demonstracije pripreme ili pak
nadmetanja u pripremi jela, te mogu biti primarni fokus događaja ili prateći sadržaj.
Prodaja i promocija lokalni poljoprivrednih i zanatskih proizvođača, proizvoda i prerađevina mogu
biti klasifikovane i samo kao (poljo)privredne manifestacije ako im je to primarna svrha.
Žestival – Međunarodni festival tradicije i prirode, je privredno turistička manifestacija, koja traje
pet dana i organizuje se u Užicu. festival je fokusiran na očuvanje tradicije, promocije i plasmana
autentičnih proizvoda regiona Zapadne Srbije, kroz kulturno-umjetničke sadržaje, edukativne
radionice i izložbe.. Primarni zadatak je predstavljanje proizvođača užičkog kraja, među kojima su
istaknuti licencirani proizvođači voćnih rakija poznatih po „žestini“. Festival obuhvata prezentaciju i
degustaciju tradicionalno proizvedenih rakija afirmisanih i malih proizvođača. Osim toga
predstavljaju se i proizvodi poput grnčarije, ajvara, džemove, meda, mesne prerađevine, te posebno
mehanizacija, mašine za preradu vože i povrća, organizuju se i poslovni susreti proizvođača i
distributera, ugostiteljskih objekata i trgovinskih lanaca. U zabavno progamu uključene su aktivnsoti
popu promocije i degustacije najveće komplet lepinje, porodična olimpijada, predstave za djecu i
koncerti

Slika 1 Žestival – Međunarodni festival tradicije i prirode (Izvor: zestivaluzice.rs)

Dio kulturnih manifestacija su izložbe narodne radinosti, a posebno su interestanti događaji koji
uključuju demostracije i nadmetanja u ovim vještinama i zanatima.
Izložbe narodne radinosti mogu da se odnose na oruđe, oružje, predmete za svakondnevnu
upotrebu, suvenire. U ovu kategoriju spadaju ženski ručni radovi rađeni pletenjem, tkanjem,
heklanjem, i drugim tehnikama od tradicionalnih materijala (čipke, čarape, džemperi, heklane bluze,
kape, šalovi , rukavice, priglavci, vezene haljine, tepisi) i slično, te muški ručni radovi i zanati
drvorezbarski i stolarski, kovački, kožarski i slično.

18
U agroturizmu su posebno interesantne manifestacije vezane za određene poljoprivredne radove,
poput sjetve,cvjetanja, žetve i branja.
Kulturni programi u ruralnim sredinama ne moraju nužno biti vezani uz kulturno-istorijsko nasljeđe,
već mogu biti vezani za popularnu i savremenu kulturu i umjetnost poput muzičkih festivala pop ili
rok i druge muzike, slikarskih i vajarski kolonija, ali u kontekstu seoskog i agroturizma prevashodno je
fokus na kulturnim programima utemeljenim na tradiciji, nasleđu, autohtonosti, autentičnosti.
Sportski programi mogu biti vezani za savremene sportsko rekreativne aktivnosti na otvorenom ili
sportska nadmetanja u starim sportskim vještinama (navlačenje konopca, bacanje kamena sa
ramena, hrvanje, jahanje, srednjevjekovne borilačke vještine).
Nevesinjska olipijada je tradicionalna sportska, kulturna i turistička manifestacija, koja se održava i
avgustu , na Bratačkom lugu kod Nevesinja. Prva olimipijada je održana 1875 godine. Na takmičenju
su zastupljene tradicionalne i moderne sportske discipline. Od tradicionalnih discipline zastupljenje su
konjičke trke, bacanje kamena sa ramena, skakanje na mijeh, potezanje konopa, potezanje klipa,
penjanje na stub, trka u džaku, trka sa jajetom na kašici, skok u dalj iz mjesta, skok u vis iz mjesta. U
avgustu 2020 Nevesinjska olimpijada je nominovana za Unesco listu kao nematerijalno kultuno
nasljeđe i primjer dobre prakse. Sportki dio manifestacije prate nastupi kulturno umjetničkih
društava, sajam domaćih poljoprivredni proizvoda i ručnih radova. Okuplja brojne posjetioce i
takmičare iz svih zemalja bivše Jugoslavije.

Slika 2 Nevesinjska olimpijada (Izvor. trebinjelive.info)

Kosidba na Balkani, tradicionalana manifestacija

koja se održava u Turističkom centru Balkana kod
Mrkonjić grada posvećena očuvanju tradicije i
sjećanja na mrkonjičke kosce, kose „varcarke“ i
običaje. Manifestacije uključuje Kosačku smotru
folklora, takmičenje u tradicionalno načinu košenja
trave ručnom kosom „varcarkom“, narodni petoboj –
skok u dalj, obaranje ruke, obaranje s brvna i bacanje
kamena sa ramena; ekipno takmičenje u ručnom
koštenju trave, nastup kulturno umjetničkog društva
Manifestacija okuplja kosce iz Republike Srpske,
Srbije i Crne Gore.
Među događajim
Slika 3 Dani kosidbe naposebno
značajno mjesto čine festivali kao događaji mještovitog karaktera, koji
Balkani
(Izvor: mrkonjic-grad.com) često objedinjuju više ako ne i sve vrste sadržaja pod
jednu zajedničku temu. Posebno mogu biti interesantni događaji koji prave fuzije između različitih
disciplina poput kombinacija film-hrana, muzika – ples, poezija i priroda,

19
Za ruralne sredine poseban značaj imaju mali događaji koji daju živost postojećim tradicijama i
stvaraju nove.
Il Mercato delle Gaite11, Bevagna, Umbria, Italija – je desetodnevni festival u kome se komletna
Bevanja transportuje u prošlost, tako što se ponovo otvore stare zanatske radnje a lokalno
stanovništvo se obuče u sredenjevjekovne kostime i simulira svakodnevni srednjevjekovni život. Grad
je podjeljen u četri četvrti (Gaite) koje se takmiče u što autentičnijoj interpetaciji uloge njihove četvrti
u prošosti. Četvrti se takmiče u zanatima, gastronomiji, tržnici i streličarstvu. Svaka četvrt radi prikaz
dva srednjevjekovna zanata od sirovine do završenog proizvoda. Gastronomsko takmičenje se sastoji
od prezentacije glavnog jela iz 13 i 14 vijeka, koje se predstavlja uz interpreatciju društvenih situacija
u kojima je konzumirano. U takmičenju u streličarstu četvrti se takmiče u gađanju glinenih posuda. A
takmičenje srednjevkeovnih tržnica, kao centralni segment događaja, podrazumijeva da se u svakoj
četvrti dio pretvori u srednjevjekovnu tržnicu i simulira kako je to nekad izgledalo. Događaj
objedinjuje srednjevjekovne tržnice, narodno slavlje, prikaze 8 srednjevjekovnih zanata,
srednjevjekovnu večeru (banket), takmičenje u streličarstvu, kostime, predstave i skečeve, običaje,
tradicionalni ples i muziku, zabavni progam za djecu tokom tržnica, takmičenje u kuhanju
tradicionalnih jela, degustaciju vina i posebnu gastoronomsku ponudu u srednjevjekovnim krčmama
i svratištima, radionice sve sa temom prikaza svakodnevnice srednjeg vijeka. Kao dodatni sadržaji
nudese vođene ture, treking, posjeta Rimskim termama i Torti teatru.
Festival osigurava popularnost lokalnim proizvođačima i plasman suvenira, vina i drugih
prerađevina, i stvara imidža destinacije koja živi u skladu sa okruženjem, tradicijom i istorijom.

Slika 4 Prikazi večere i tržnice ukoviru Il Mercato delle Gaite (izvor: http://www.ilmercatodellegaite.it/)

11
http://www.ilmercatodellegaite.it/

20
3 Upravljanje razvojem turističke destinacije i ruralnog turizma
S obzirom da je destinacija otvoreni i fleksibilan poslovni (organizacioni) sistem, koji se sastoji iz
primarnih12 i sekundarnih13 elemenata, na nju deluje ogroman broj eksternih faktora, 14 pa je
potrebno istaći, da turistički sistem, više nego i jedan drugi, zahtjeva pored interne i eksternu
integraciju neturističkih faktora i aktera. Za turizam je specifično što za razliku od drugih privrednih
grana ne može da normalno fukcioniše ako ne fukcioniše kompletan privredni i društveni kompleks
destinacije.
Upravljanje destinacijom, dakle, zahtjeva integralni pristup i marketinški koncept (baziran na viziji
destinacije) koji će okupiti sve, a posebno mala i srednja preduzeća, kako bi jedinstvena ponuda
turističke destinacije mogla marketinški dejlovati na jedinstvenim polazištima. Integralni turistički
proizvod destinacije predstavlja prostorno i vremenski povezan skup proizvoda i usluga koji
predstavljaju jednistvo različitosti i nose obilježja svakog pojedinačnog lokaliteta i druge specifičnosti
turističkog mesta.
Pred destinacijski menadžment postavlja se složen zadatak kreiranja i objedinjavanja heterogene
ponude velikog broja individualnih nosioca ponude različitog stepena moći i sposobnosti, koji moraju
postati svjesni da samo zajedničkim djelovanjem mogu stvoriti sinergiju koja će pojedinačnim
nosiocima ponude omogućiti daleko veće koristi od onih koje bi ostvarili samostalnim djelovanjem.
Osnovni razlog za ovo je što nezadovoljstvo turista jednim parcijalnim proizvodom ili njegov
izostanak može da se proširi i na ostale parcijane proizvode, što može dovesti u pitanje kvalitet i
samo postojanje integralnog turističkog proizvoda destinacije.
Upravljanje destinacijom povlači i niz pitanja poput definisanja integralnog destinacijskog proizvoda;
potrebe za upravljanjem sistemom lanca vrijednosti, ali i njegov značaj u domenu evaluacije
performansa destinacije na tržište; metodama istraživanja i prikupljanja informacija za potrebe
strateškog planiranja, potrebe za specifičnim aktivnostima odnosa sa javnošću prema domaćim i
stranim turistima u odnosu na odnose sa javnošću prema domicilnom stanovništu; potrebe za
uvođenjem strategije kooperativnog marketinga; postojanja mehanizama za motivisanje
pojedinačnih nosioca ponude na saradnju, koordinaciju i kontrolu delovanja na individualne nosioce
ponude, kao i realnosti potrebe za zajedničkim nastupom na međunarodnom turističkom tržištu i
td.

12
Primarni (inherentni) elementi su prirodni i antropogeni motivi i atraktivnosti koji imaju upotrebnu vrednost
u turizmu.
13
Sekundarni predstavljaju elemente nadogradnje pomoću kojih primarni dobijaju prometnu vrednost, a to su
radna snaga i uloženi rad, izgrađeni kapaciteti, infrastruktura i sadržaji.
14
Eksterni faktori dolaze iz tržišnog, konkurentskog, ekonomskog, socio-kulturnog, političkog, tehnološkog i
ekološkog okruženja.

21
3.1 Planiranje razvoja ruralnog turizma
Plan razvoja turizma je specijalizovani strateški plan razvoja turističkih lokaliteta i destinacija.
Planiranje se obično realizuje kao projekat izrade master plana (strategije), dok njegova
implementacija podrazumijeva upravljanje pripremom i realizacijom pojedinačnih programa,
projekata i mjera identifikovanih u strategiji, a kontrola realizacije obično obuhvata srednjeročne ili
finalne evaluacije implementacije strategije, čiji rezultati se dalje koriste u novom ciklusu planiranja
kao ulazni parametri za izradu nove strategije.
Njegova izrada traži standardni pristup strateškom planiranju koji podrazumijeva situacionu analizu,
definisanje strateških ciljeva i pravaca razvoja, te njegovu dalju razradu odnosno operacionalizaciju
kroz definisanje prioriteta, projekata, aktivnosti i potrebnih finansijskih sredstava, te plana za
evaluaciju i monitoring implementacije strategije.
Neke od vrsta ovih planova su strategija razvoja destinacije, plan promocije turizma destinacije,
master plan, program razvoja turističkog proizvoda.
Strategija se obično donosi na period of 5 godina i sadrži
1. analizu postojećeg stanja i dosadašnjeg stepena razvoja turizma,
2. uporednu analizu turizma konkurentskih destinacija,
3. ciljeve i viziju razvoja turizma destinacije,
4. izbor prioritetnih turističkih proizvoda destinacije,
5. analizu uticaja na kulturno i prirodno naslijeđe,
6. prijedlog politika razvoja turizma (programa i mjera),
7. prijedlog investicija i
8. plan konkurentosti.
Marketing strategija ili alternativno plan promocije mogu biti integralni dio strategije razvoja, ali
često se rade i kao zasebni dokumenti, kada su obično detaljniji. Plan promocije sadrži istraživanje
tržišta, indentifikaciju ciljnih grupa – tržišta, pozicioniranje marketinškog programa i ostale element
Master plan je kompleksan, istraživački i sveobuhvatan planski dokument kojim se utvrđuju ciljevi,
programi i planovi razvoja turizma, koncept razvoja prostora u pogledu razmještaja objekata
turističke infrastrukture i suprastrukture, investicije u turizmu, planovi marketinga i konkurentnosti,
kao i mjere za njihovo sprovođenje za određeni prostor od značaja za razvoj turizma, odnosno
turističku destinaciju. Ovaj dokument sadrži ocjenu posmatranog područja, ukupnu procjenu
kapaciteta turističke lokacije i saobraćajne mreže, procjenu ekonomske opravdanosti pojedinačnih i
ukupnih investicija i druge elemente.
Definisanje strategije znači preduzimanje pažljivih procjena tržišta, resursa, ekonomskih i socijalnih
uslova i ekoloških ograničenja; pažljivo razmatranje različitih potreba postojećih i potencijalnih
potrošača (segmenata tržišta); usklađivanje strategije turizma sa ostalim strategijama, politikama i
prioritetima destinacije, uključujući planiranje ruralnog razvoja, poljoprivrede i zaštite okoline;
spremnost na posvećivanje mnogo vremena i pažnje preduzećima i lokalnoj zajednici, kao bi se
osigurao njihov osećaj uključenosti i vlasništva nad strategijom; da treba postaviti jasne ciljeve koji su
po mogućnosti merljivi; da sam dokument mora biti vizionarski i stimulativan; te da samu strategiju
treba shvatiti kao dinamičan i kontinuiran proces.
Glavne faze projekta izrade master plana turizma kao i elementi dokumenta strategije turističku
destinaciju su:
1. Dijagnostika turizma u destinaciji
2. Razrada strateškog okvira – definisanje vizije, ciljeva, strategije pozicioniranja i druge
strategije
3. Razrada programa (akcionog plana) za ostvarivanje strateških ciljeva

22
 4. Plan sprovođenja i monitoringa implementacije strategije.

3.1.1 Dijagnostika turizma u destinaciji

Realna ocjena sposobnosti turističke destinacije nameće se kao najvažniji faktor od kojega zavisi u
kojoj mjeri će destinacijski menadžment moći iskoristiti raspoložive prirodne, kulturne, ljudske,
istorijske, društvene i druge resurse da bi se osiguralo maksimalno iskorištavanje mogućnosti i
povoljnih prilika na globalnom turističkom tržištu u okviru prepoznatih razvojnih trendova, izbijegli
potencijalni rizici i prijetnje, te postavili ciljevi u skladu sa mogućnostima i raspoloživim resursima.
Analiza stanja i prikupljanje podataka za dijagnostiku stanja i statusa turizma u destinaciji obuhvata
 Prikupljanje i analizu opštih informacija o destinaciji;
 Ocjenu dostignutog stepena razvoja destinacije;
 Analizu tražnje i opštih turističkih trendova i posebnih trendova;
 Definisanje ključnih turističkih proizvoda destinacije;
 Analizu konkurencije;
 Kreiranje zaključaka iz analize.
Prikupljanje i analiza opštih informacija o turističkom lokalitetu
Prikupljanje i analiza osnovnih informacija o turističkom lokalitetu podrazumijeva prikupljanje i
analizu informacija o:
 prirodnim i antropogenim pretpostavkama za razvoj turizma;
 stanju infrastrukture i javnih komunalnih usluga na lokalitetu, uključujući i pristupu lokalitetu
(saobraćaj);
 turističkoj infrastrukturi na lokalitetu;
 trenutnim posjetama turista;
 organizaciji upravljanja lokalitetom i informisanja turista;
 interesnim grupama;
 relevantnoj zakonskoj regulativi za turizam na lokalitetu;
Ocjena vrijednosti turističkih resursa
Ocjena vrijednosti turističkih resursa, podrazumijeva inventarisanje i ocjenu prirodnih i antropogenih
turističkih vrijednosti, i to
 Prirodnih turističkih vrijednosti
o Geografsko-saobraćajni položaj,
o Prirodni turistički resursi,
o Morfološko-reljefne karakteristike,
o Klimatske karakteristike,
o Hidrografski resursi,
o Biogeografske vrijednosti;
 Antropogenih turističkih vrijednosti
o Stanovništvo i naselja,
o Kulturno-istorijski spomenici,
o Kulturni život i turističke manifestacije.
Ocjena dostignutog stepena razvoja turizma
Trenutni dostignuti nivo konkurentnosti destinacije se utvrđuje kroz analizu ključnih faktora uspjeha:
 Trenutni dostignuti nivo turističkog prometa mjeren kao broj dolazaka i noćenja; struktura
turista po geografskom porijeklu; broj osoblja koje radi u turizmu; ukupan prihod od turizma;
 Resursi i atrakcije sa potencijalom za razvoj proizvoda;

23
  Ponuda kulturnih i sportskih sadržaja (objekata);
 Ponuda smještajnih kapaciteta i ugostiteljskih sadržaja odgovarajućeg nivoa usluživanja;
 Raznolikost ukupne ponude/paketa povezanih sa proizvodom;
 Specijalizovane kompanije koje nude komplementarne proizvode i /ili aktivnosti;
 Internacionalno poznati događaji u destinaciji;
 Interpretacioni centri, tematska područja, ostali popratni sadržaji i sl.;
 Informisanost i poznavanje resursne osnove i atrakcija za proizvod;
 Sistem komercijalizacije proizvoda;
 Ponuda suvenira i drugih lokalno proizvedenih artikala;
 Specijalizovani vodiči i ture unutar destinacije na različitim jezicima;
 Turističko obilježavanje resursa, proizvoda, aktivnosti i ruta;
 Kvantitet i kvalitet turističkih informacija koncentrisanih na proizvod (prospekti, katalozi,
vodiči i sl.);
 Ponuda proizvoda i usluga noćnog života;
 Imidž destinacije povezan sa proizvodom;
 Dostupnost i stanje opšte i komunalne infrastrukture relevantne za turizam,
 Razvijenost komplementarnih djelatnosti.
Svaki od ključnih faktora uspjeha možemo da ocijenimo na skali od 1 (izrazito loše) do 5 (izrazito
dobro). Kada sumiramo ocijene za sve faktore u predmetnoj destinaciji i u konkurentskim
destinacijama, njihovim upoređivanjem dobija se slika o relativnom položaju predmetne destinacije,
kao i osnova za definisanje snaga i slabosti.
Dodano, neka od glavnih pitanja za potrebe definisanja marektinške strategije destinacije na koje
planeri trebaju dati odgovore su:
 Kakvo je generalno stanje u turizmu u destinaciji? – (broj noćenja i pad/rast u odnosu na
prethodni period, pad/rast udela destinacije na tržištu u odnosu na konkurenciju, ocjena rasta
tržišta, budžet za marketing, glavni izazovi)?
 Koji su glavni trendovi u odmorišnom (i/ili poslovnom) turističkom tržištu koji utiču na našu
destinaciju? (primer - ljudi uzimaju veći broj kraćih putovanja u toku godine, porast putovanja
unutar granica zemlje, kretanja prema ruralnim područjima i malim gradovima, veća svest o
troškovima, porast spontanih putovanja za koja se odlučuju u zadnji moment.)
 Koje su najveće strateške prednosti destinacije?
 Kako klasifikujemo našu destinaciju prema dužini boravka turista i prema glavnom prevoznom
sredstvu za dolazak u destinaciju (primer – destinacija za kratak put od dan-dva, u koju većina
turista dolazi svojim kolima, dakle za vikend odmor)
 Odakle dolaze turisti?
 Kakav je profil tipičnog korisnika ovog tipa ponude (samci, bračni parovi sa ili bez dece, obim
porodičnih prihoda, ...)
 Koji su razlozi zbog kojih se bira ovaj tip destinacije (top deset razloga za posetu)? – (mesto za
odmor (opuštanje), dobar odnos vrijednost za novac, cenovno pristupačna, ugodan ambijent,
zabavna, sigurna, dostupna (kako se do nje dolazi), ljubaznost (gostoljubivost stanovništva i
turističkih radnika), broj atrakcija/aktivnosti,...)
 Kolika je privlačnost glavnih atraktivnih sadržaja (motiva) destinacije
 Kako potrošači vide destinaciju?
 Koje su to stavke u imidžu na kojima destinacija mora da radi (koje mora da poboljša – pojača)?
 Zbog čega ljudi dolaze u našu destinaciju?
 Šta rezidenti preporučuju prijateljima i rodbini?
 Koje aktivnosti posjetioci upražnjavaju za vreme boravka u destinaciji?
 Da je budžetski okvir za turizam adekvatan, odnosno da li imamo dovoljno finansijskih
sredstava?

24
 Kakvo je stanje u susednim mikro destinacijama, i generalno u turizmu u bližem okruženju?
 Koja tržišta i publiku destinacije treba da cilja, uzevši u obzir raspoloživi budžet?
 Koja je najbolja pozicija za brend i strateška poruka za privlačenje veće tražnje?
 Koji je najbolji način na koji možemo isporučiti tu poruku, s obzirom na budžet?
 Kako različiti nivoi organizovanja mogu da sarađuju da bi maksimizirali efekte postojećih
finansijskih sredstava za marketing?
 Koji su najznačajni izazovi za budući rast?
Ocjena lanca vrijednosti
Ocjena sistema vrijednosti je inicijalni korak u procesu planiranja za definisanje konkurentnosti i
nivoa organizovanosti turizma.
U okviru ocjenivanja lanca vrijednosti ocjenjuju se različiti elementi sa kojima se turisti susreću
tokom pripreme za putovanja i tokom boravka u destinaciji i kakav to ima efekat na njihov stepen
zadovoljstva doživljajem destinacije. Bazira se na ocjeni različitih aktivnosti pri čemu se uzimaju u
obzir svi pozitivni i negativni aspekti ovih aktivnosti.
Svrha ocjenjivanja lanca vrijednosti je dobijanje ukupnog pregleda uvezanosti i performansa
turističkih proizvoda, usluga i aktivnosti koje se nude kako bi identifikovali sve trenutne slabosti i
nedorečenosti u cijelokupnom turističkom sistemu destinacije, kako bi se na tim osnovama kasnije
definisale mjere i akcije za ispravljanje/otklanjanje/umanjivanje slabosti i nedorečenosti.

Informacije Prevoz Smještaj Hrana i piće Zanatski Turističke Izleti i ture Aktivnosti
i rezervacije Iznajmljivači Seoska Barovi i proizvodi atrakcije Turistički vodiči za podršku
Turističke vozila domaćinstva restorani Zanatske radnje Nacionalni Organizatori Turističke info
agencije Prevoznici Privatni Degustacioni Radionice za parkovi izleta i tura tačke
Turoperatori iznajmljivači centri turiste Kulturne Centri za
Internet portali Hoteli ustanove posjetioce
Prodavnice

Figure 1 Lanac vrijednosti u turizmu

15
Šematski prikaz toka i sadržaja lanca vrijednosti u turizmu.
Elementi za ocjenu po segmentima su
PRIPREMA ZA PUTOVANJE
1. Informacije
2. Promotivni materijal
3. Internet promocija
4. Pozicioniranje
5. Rezervisanje i kupovina
6. Komunikacija sa tursitičkim agencijama i turoperatorima
7. Sistem rezervisanja

15
Strategija razvoja turizma Republike Srbije, Horwath Consalting i Ekonomski fakultet Beograd, Prvi fazni
izveštaj, 2005.,Beograd, Srbija, Ministarstvo, trgovine, turizma i usluga Republike Srbije

25
8. Dokumentacija
9. Informacije o pravnim pitanjima vezanim za posetu (konzulati i ambasade)

TURISTIČKO ISKUSTVO
1. Saobraćaj
2. Dostupnost (prevoz do destinacije, odnosi se na međunarodni saobraćaj)
3. Gradski i međugradski saobraćaj (u destinaciji)
4. Označavanje (turistička i saobraćajna signalizacija)
5. Parking
6. Odvijanje saobraćaja
7. Smeštajni i ugostiteljski kapaciteti
8. Kvalitet ponude
9. Kvalitet proizvoda i usluga
10. Informacije
11. Turističke organizacije
12. Promotivni materijali
13. Javne i privatne usluge
14. Kvalitet ponude
15. Kvalitet proizvoda i usluga (komunalna infrastruktura, upravljanje otpadom i higijena, električna
energija, zdravstvene usluge, banke...)
16. Prateće usluge (javni WC, trgovine, turistički vodiči, info punktovi, suveniri.....)
17. Turističke atrakcije, kapaciteti, aktivnosti i sl.
18. Kvalitet ponude
19. Kvalitet proizvoda i usluga
Završetkom ovoga koraka dobijamo osnovu za definisanje željenog sadržaja portfolia turističke
destinacije za naredni period i osnovu za određivanje razvojnih prioriteta.
Analiza trenutnog i potencijalnog integralnog turističkog proizvoda destinacije proizvoda
Portfolio turističke destinacije je skup proizvoda koje destinacija plasira na tržište, a čine ga
različite atrakcije, saobraćaj, ugostiteljske usluge, zabavni sadržaji i sl. Svaki od pomenutih
parcijalnih proizvoda obezbeđuje pojedinačni nosilac ponude, ali se one isporučuju turistima u okviru
integralnog proizvoda destinacije.16
Značaj proizvoda koji čine ponudu destinacije za realizaciju postavljenih ciljeva je promjenljivog
karaktera. Neki od njih stiču veću popularnost, dok drugi stagniraju ili im atraktivnost opada.
Ograničeni finansijski, organizacioni, kadrovski i drugi resursi nameću selekciju parcijalnih proizvoda,
za šta se najčešće koristi portfolio analiza. Prioritetne proizvode biramo na osnovu njihovog značaja
za turističku destinaciju. Značaj pojedinog proizvoda proizilazi iz njegovog položaja na globalnom
tržištu odnosno obima tražnje, dinamične stope rasta ili velike prosječne potrošnje po danu boravka.
Valorizacija turističkih proizvoda za koje postoji dobra resursna osnova, predstavlja prvi i osnovni
korak u formiranju željenog portfolia integralnog proizvoda destinacije na bazi kojeg konkurišemo na
turističkom tržištu. Ako je portfolio utemeljen na pravim osnovama, pruža mogućnost za proširivanje
okvira za ulaz na tržište na višem nivou i efikasno dograđivanje konkurentskih prednosti uz
minimalne troškove.
Izbor portfolia destinacije i definisanje prioriteta u razvoju pojedinih proizvoda su presudna strateška
pitanja.
Izbor integralnog proizvoda destinacije i njegovih sastavnih dijelova podrazumijeva:
 identifikovanje koji parcijalni proizvodi čine integralnu ponudu destinacije,

16
Menadžment turističkih destinacija, Dobrica Jovičić, 2000, Beograd

26
  ocjenu trenutne tržišne atraktivnosti za svaki,
 izbor potencijalnih prioriteta u razvoju/komercijalizaciji proizvoda.
Atraktivnost se utvrđuje na osnovu:
 uticaja proizvoda na ukupan imidža destinacije , odnosno što pojedini proizvod više doprinosi
kreaciji pozitivnog imidža destinacije njegova je atraktivnost veća;
 obima tražnje – što je veći broj postojećih kupaca/ korisnika određenog proizvoda, atraktivnost
je veća;
 potencijala za rasta tražnje – što je veća stopa rasta potencijalnih kupaca određenog proizvoda,
atraktivnost je veća;
 brzine privlačenja (stranih) ulaganja – što je viši nivo potrebnih ulaganja povezanih sa razvojem i
komercijalizacijom određenog proizvoda, atraktivnost je niža;
 visine potrebnih ulaganja - što je viši nivo potrebnih ulaganja povezanih s razvojem i
komercijalizacijom određenog proizvoda, to je njegova atraktivnost niža;
 tehničke i upravljačke kompleksnost – što je veća kompleksnost odnosno ukupne (materijalne,
finansijske i organizacione) prepreke koje je potrebno prevazići kako bi se neki proizvod mogao
ponuditi na tržištu veće, proizvod je manje atraktivan.
 intenziteta konkurencije što je veći intenzitet rivalstva, pritisak na prodajnu cijenu je veći, a
atraktivnost je manja.

Trenutni dostignuti nivo konkurentnosti proizvoda se utvrđuje kroz analizu ključnih faktora uspjeha:
 Resursa i atrakcija se potencijalom za razvoj proizvoda,
 Ponude kulturnih i sportskih sadržaja (objekata),
 Ponude smeštajnih kapaciteta i ugostiteljskih sadržaja odgovarajućeg nivoa usluživanja,
 Raznovrsnosti ukupne ponude/paketa povezanih sa proizvodom,
 Razvijenosti specijalizovanih kompanija koje nude komplementarne proizvode i /ili aktivnosti,
 Internacionalno poznatih događaja u destinaciji,
 Razvijenosti interpretacionih centri, tematskih područja, ostalih popratnih sadržaja,
 Informisanost i poznavanja resursne osnove i atrakcija za proizvod,
 Sistema komercijalizacije proizvoda,
 Ponude suvenira i drugih lokalno proizvedenih artikala,
 Dostupnosti specijalizovanih vodiča i tura unutar destinacije na različitim jezicima,
 Turističkog obilježenosti resursa, proizvoda, aktivnosti, ruta,
 Kvantiteta i kvaliteta turističkih informacija i materijala koncentrisanih na proizvod
 Povezanosti proizvoda sa imidžom destinacije.
Svaki od ključnih faktora uspeha možemo da ocjenimo na skali od 1 (izrazito loše) do 5 (izrazito
dobro). Kada sumiramo ocjene za sve faktore u našoj destinaciji i u konkurentskim destinacijama,
trebamo da ih uporedimo i tako dobijemo sliku o relativnom položaju naše destinacije, kao i osnovu
za definisanje snaga i slabosti.
Analiza tržišta (tražnje)
Segmentacija tržišta predstavlja podjelu tržišta na različite grupe potrošača (turista), na koji će se
djelovati određenom kombinacijom instrumenata marketinga.
Potreba za segmentacijom tržišta proizilazi iz činjenice da će turisti koji pripadaju određenom
segmentu u većoj meri pozitivno reagovati na marketinški program koji uvažava njihove potrebe,
nego što bi na isti progam reagovali turisti koji pripadaju drugom segmentu tražnje.

27
Pri segmentaciji menadžeri destinacije treba da imaju u vidu da svaki segment mora da ispunjava tri
karakteristike: da bude merljiv, da je lako dostupan djelovanju instrumenata promocije i distribucije
da omogući profitabilno poslovanje, čiji će efekti biti veći od troškova segmentacije.
Selekciji segmenata, prethodi analiza kojom se utvrđuje od kojih segmenata destinacija može da
očekuje najveće koristi i uključuje sledeće aspekte:
 identifikovanje segmenata tržišta u kojima snaga i konkurentske prednosti određene
destinacije mogu doći do punog izražaja,
 procjena potencijalnih prihoda (obima tražnje),
 stepen konkurencije na datom tržištu i poređenje destinacije u odnosu na konkurente na
tržištu,
 procjena troškova potrebnih investicionih ulaganja za razvoj turističkog proizvoda,
 ocjena finansijskih i menadžerskih kapaciteta destinacije za kreiranje, promociju i distribuciju
turističkih proizvoda.
Kriterijumi za segmentaciju turističkog tržišta
Segmentacija turističkog tržišta se vrši po više različitih osnova, a svi korišćeni kriterijumi mogu se
svrstati u sledeće grupe:

Modeli segmentacije Kriterijumi za segmentaciju u okviru modela

DESKRIPTIVNI MODEL  DEMOGRAFSKI- godine starosti, pol, veličina porodice, bračno

stanje, životni ciklus porodice, vjeroispovest, nacionalnost, rasa
 SOCIOEKONOMSKI- zanimanje, prihod, obrazovanje
 GEOGRAFSKI – odakle dolaze: zemlja, regija, veličina naselja i
gustina naseljenosti, klima)

BIHEJVIORISTIČKI količina upotrebe, lojalnost, koristi koje traže

MODEL

PSIHOGRAFSKI MODEL socijalna klasa , životni stil, stavovi, interesovanja , mišljenja,

vrijednosti

PSIHOLOŠKI MODEL osobine ličnosti, stavovi, motivacija

KOMBINOVANI (HIBRIDNI) MODELI

U praksi se zbog identifikovanih nedostataka pojedinačnih modela segmentacije uglavnom koriste

kombinacije nekoliko modela i na osnovu toga izvlače zaključci koji su referentni u procesu
definisanja marketing strategije.
Osim toga posebna se pažnja posvećuje jednoj vrsti bihejviorističkog pristupa, tzv. segmentacija
koristi odnosno identifikaciji motiva za putovanje. Prema ovome modelu postoje četri ključne koristi
na koje treba obratiti posebnu pažnju:
 vrijednosti koje se mogu dobiti za novac,
 raznovrsnost turističkih aktivnosti,
 gostoljubivost lokalnog stanovništva i
 kvalitet turističke usluge.
Trendovi na emitivnim tržištima se mjere na osnovu sledećih pokazatelja:
 ukupan broj putnika iz te zemlje,
 koliko putnika je izišlo izvan zemlje,

28
  najpopularnije destinacije,
 glavni motivi za putovanje,
 prosečna dužina boravka,
 prosečna potrošnja u destinaciji,
 prevozno sredstvo za dolazak u destinaciju.
Osim trendova na odabranim emitivnim tržištima moramo uzeti u obzir i generalna kretanja na
svetskom turističkom tržištu17:
 pregled globalnog turističkog prometa i distribucije,
 perspektive i prognoze rasta,
 ključni trendovi na glavnim emitivnim tržištima,
 šanse turističke destinacije u odnosu na svetska kretanja.
Ocjena zadovoljstva turista ponudom
Zadovoljstvo turista ponudom destinacije je ključan faktor u kontekstu određivanja uspješnosti
destinacije da ispuni očekivanja i zadovolji potrebe odabrane ciljne grupe. Da bi smo utvrdili stepen
zadovoljstva turista elementima ponude, neophodno je da se sprovede istraživanje putem upitnika,
gdje ćemo od posjetilaca tražiti da za svaku navedenu stavku elemenata ponude označe svoj stepen
zadovoljstva na skali od 1 do 5 (1-jako nezadovoljan, 2 - nezadovoljan, 3- nemogu ocjeniti, 4 –
zadovoljan, 5-jako zadovoljan). Određivanjem aritmetičke sredine dobijenih ocjena, dobijamo
srednju ocjenu zadovoljstva ponudom destinacije.
Elementi ponude koji se ocjenjuju su prostor i resursi, sadržaji, organizovanost ponude,
prepoznatljivost, sigurnost i informisanost, stanovništvo i zaposleni.

Figure 2 Elementi za ocjenu zadovoljstva potrošača ponudom 18

Parametri za ocjenu

PROSTOR I RESURSI  zdrava klima

 ljepota krajolika
 očuvanost okoline
 kvalitet vode

SADRŽAJI  stanje spomenika i kulturnog nasljeđa

 sadržaji za ciljne grupe
 ponuda i kvalitet kulturnih sadržaja
 ponuda i kvalitet zabavnog sadržaja

17
Trendovi u turizmu prema „Strategija razvoja turizma Republike Srbije“, Horwath Consalting i Ekonomski
fakultet Beograd, Prvi fazni izveštaj, 2005.,Beograd, Srbija, Ministarstvo, trgovine, turizma i usluga Republike
Srbije

18
Prilagođeno prema- Glavni plan razvoja turizma Primorsko-goranske županije, Poglavlje 3., obilježja
vrijednosti turističkog sustava Kvarnera

29
  ponuda i kvalitet sportskog sadržaja
 kvalitet ponude turističkih agencija (izleta)
 prepoznatljivosti atraktivnost manifestacija
 kvalitet smeštajnih objekata
 kvalitet objekata za prehranu
 ponuda zdrave hrane
 kvalitet kongresne ponude
 mogućnosti izleta u okolinu
 odnos cijena i kvalitete

ORGANIZOVANOST PONUDE  saobraćajna povezanost

 organizacija i sadržaj aeodroma
 organizacija lokalnog saobraćaja
 dostupni parking prostor
 čistoća destinacije
 urbana estetika
 zastupljenost i održavanje šetališta
 održavanje javne rasvjete
 uređenost parkova
 uređenost fasada
 uređenost plaža
 gužva na plažama
 radno vrijeme uslužnih djelatnosti
 kvalitet i opskrbljenost prodavnica

PREPOZNATLJIVOST,SIGURNOST  dostupnost turističkih informacija (info tačke)

, INFORMISANOST  kvalitet turističke signalizacije
 prepoznatljivost turističke destinacije (simbol i suveniri)
 specifičnost i karakteristike destinacije
 prepoznatljivost na internetu
 prepoznatljivost destinacije
 prepoznatljivost smeštajnih objekata
 mogućnost rezervacije (internet, telefon..)
 sigurnost (zaštita)

STANOVNIŠTVO I ZAPOSLENI  ljubaznost stanovništva

 ljubaznost zaposlenih u turizmu
 znanje stranih jezika zaposlenih u turizmu

Ocjena komercijalizacije i promocije

Ocjena promocije i komercijalizacije ima za zadatak da utvrdi trenutno stanje u sferi marketinga,
odnosno promocije i komercijalizaije proizvoda destinacije. Odnosno, treba da ukaže na glavne
nedostake koje moramo da otklonimo kako bi povećali efikasnost ukupnog marketinškog sistema u
destinaciji.
Indikatori uspešnosti marketinga obuhvataju:
 ocjenu uhodanosti i uspešnosti sistema planiranja destinacijskog marketinga,
 raspoloživost finansijskih srtedstava za potrebe efikasne promocije,
 kvalitet i obim usluga turističkog informisanja,
 fokusiranost marketinških aktivnosti,

30
  uključenosti u svijetski sistem komercijalizacije i
 efektivnosti sistema monitoringa i kontrole.
Najednostavniji način da se uradi ova evaluacija je odgovaranjem na seriju pitanja iz svakog od
navedenih domena, od kojih smo neke od mogućnosti naveli u slijedećoj tabeli 19.
PREDMET OCJENE
PLANIRANJE Da li postoji marketing plan na nivou destinacije za prethodni period?
Da li postoji sistem godišnjih planova na svim nivoima?
BUDŽET Da li je budžet dovoljno veliki za efikasnu promociju?
Da li postoji jasan plan finansiranje troškova promocije?
Može li se destinacijska organizacija finansirati iz vlastitih izvora?
Da li se budžet za promociju koristi na logičan način?
TURISTIČKO Da li radno vijreme info punktova odgovara potrebama klijenata?
INFORMISANJE (usluge Da li postoji registar za evidentiranje zahtjeva i primijedbi turista?
tursitičkog Da li destinacijska organizacija ima vlastitu internet stranicu gdje pružaju
infromisanja) praktičnu i pouzdanu informaciju o području koje promoviše?
Da li su informacije koje se pružaju adekvatnog obima i kvaliteta?
Pruža li destinacijska organizacija mogućnost rezervisanja usluga privatnog
sektora?
Da li su zaposleni pripremljeni da pružaju usluge klijentima na adekvatan način
(informisanost, znanje, ljubaznost..)?
Promovišu li se specifični prizvodi namenjene različitim tržišnim segmentima
Da li destinacijska organizacija koristi sve raspoložive i prikladne alate kako bi
promovisala destinaciju?
Da li je kvalitet informacija na internet stranicama adekvatan i usklađen sa
očekivanjima korisnika?
MARKETINŠKE Da li postoji jasan cilj i strategija marketinga u promovisanju referentnog
AKTIVNOSTI područja kao destinacije?
U kojoj meri se destinacijska organizacija fokusira na izgradnju marketinške
infrastukture?
U kojoj se meri destinacijske organizacije fokusiraju na komunikacijske
aktivnosti?
U kojoj mjeri se destinacijska organizacija fokusiraju na promociju i
distribuciju?
SISTEM Da li je komercijalizacija različitih turističkih proizvoda i aktivnosti u destinaciji
KOMERCIJALIZOVANJA na adekvatnom nivou?
Da li je destinacija uključena u kataloge turoperatora?
Da li destinacijska organizacija sarađuje sa turoperaterima i turističkim
organizacijama u cilju bolje komercijalizacije destinacije?
Da li su relevantni turoperateri svesni mogućnosti naše destinacije?
KONTROLA, Da li je u upotrebi bilo kakav statistički sistem koji prati trendove u ponudi i
MONITORING tražnji na turstičkom tržištu?
Ima li destinacijska organizacija vlastite statističke sisteme za prikupljanje i
analizu bitnih karakteristika tražnje i promene na strani ponude?

19
Prilagođeno prema Ocjeni promocije i komercijalizacije iz Strategije razvoja turizma Republike Srbije,
Horwath Consalting i Ekonomski fakultet Beograd, Prvi fazni izveštaj, 2005.,Beograd, Srbija, Ministarstvo,
trgovine, turizma i usluga Republike Srbije

31
 Postoji li adekvatan sistem kontrole kvaliteta turističkih proizvoda, aktivnosti i
usluga?
Postoji li sistem kontrole efikasnosti učinjenih promotivnih i marketinških
akcija?

Analiza konkurenata (benčmarking)

Analiza konkurencije se radi kao komparativna analiza, gdje se kroz proces prikupljanja informacija i
vršenja njihovog ocjenjivanja, te poređenjem unaprijed definisanih parametara, dolazi do relativne
ocjene mogućnosti za razvoj date destinacije i specijalnih vrsta turizma, i relativne pozicije
predmetne destinacije u odnosu na konkurente.
Ova analiza obično podrazumijeva
 Identifikaciju relevantnih konkurenata
 Određivanje kriterijuma za uspoređivanje konkurencije (ponuda, smještajni kapaciteti, broj
dolazaka i noćenja, turistička infrastruktura i cijene, ugostiteljska ponuda, atrakcije...)
 Prikupljanje informacija o konkurentskim lokalitetima
 Uspoređivanje sa konkurencijom
 Pripremu zaključaka i sažetka.
Fazu analize završavamo sumiranjem i izdvajanjem najrelevantnijih prednosti i nedostataka, naše
destinacije, a bazirano na svim prethodnim informacijama, ocjenama i zaključcima i informacijama. U
praksi se, za ovo najčešće koristi SWOT matrica, kako bi se identifikovale snage, slabosti, šanse i
opasnosti i na toj osnovi napravila platforma za definisanje strategije djelovanja i prioriteti.
Sama SWOT matrica, u kontekstu turističke destinacije, obično obuhvata ključne faktore vezane za
turistički proizvod, infrastrukturu i saobraćaja, ljudske resurse, odnos i umrežavanje sa drugim
privrednim i javnim subjektima, marketing sistem, organizaciju, upravljanje i podsticanje razvoja
turizma.
U SWOT matrici trebamo izdvojiti najbitnije izazove za destinaciju u narednom periodu, identifikovati
uspješne prakse koje treba da zadržimo, kao i šta treba da se promijeni.
3.1.2 Strateški pravci i ciljevi razvoja destinacije
Na osnovu prethodnih analiza i zaključaka u ovoj fazi se definiše strateški okvir za dalji razvoj.
Implementacija Master plana razvoja podrazumijeva definisanje programa i projekata u okviru tri
područja: konkurentnost, investicije i marketing. Strateški pravci (ciljevi) razvoja turističke
destinacije se razlikuju od marketing ciljeva destinacije. Ciljevi marketinga su dio operacionalizacije
Master plana turizma i opšte vizije destinacije.
Odatle ciljevi razvoja destinacije treba da obuhvataju sledeće stavke:
 razvoj lokalne zajednice u cjelini,
 očuvanje prirodnog i kulturnog naslijeđa,
 unapređenje svijesti o kulturnom identitetu destinacije i njegova afirmacija,
 veću potrošnja i veći turistički promet,
 zadovoljstvo potrošača,
 socijalno blagostanje domicilnog stanovništva i pozitivne demografske promjene.

Određivanjem ciljeva definišu se efekti koji se žele postići razvojem turizma u određenoj destinaciji.
Ciljevi, također, treba da obezbijede i standarde za ocjenu uspješnosti destinacije, uključujući i sva
javna i privatna preduzeća koja djeluju u njenom sistemu. Ciljevi u najvećoj mjeri zavise od karaktera
i specifičnosti destinacije i njene misije, i moraju biti jasni, te kvantitativno i kvalitativno određeni.

32
Ciljevi destinacije se ne postavljaju i ne posmatraju izolovano sami za sebe, već treba da budu
integrisani u globalne razvojne ciljeve širih prostornih jedinica, uvažavajući nacionalne i regionalne
interese, a pored toga neophodno je optimalno usklađivanje ekonomskih, ekoloških i socio-kulturnih
ciljeva, kao i zadovoljstva i zaštite turističke klijentele.
Opšti uslovi za uspješan razvoj turizma – koji treba da budu adresirani strategijom
 plan izgradnje i plan korištenja zemljišta u skladu sa planom turističkog razvoja
 proširivanje i poboljšanje kvaliteta saobraćajnih komunikacija
 stvaranje adekvatnih pravnih propisa u vezi sa izgradnjom novih objekata (sa arhitektonskog
stanovišta)
 razvoj opšte infrastrukture (el. energija, snabdijevanje vodom, upravljanje otpadom) u
skladu sa planom turističkog razvoja, itd.
3.1.3 Programi i akcioni plan razvoja turizma
Turistički akcioni program obuhvata više kategorija projekata koji se odnose na
 turističke motive,
 smještajne kapacitete,
 infrastrukturu,
 edukaciju kadrova u turizmu i lokalnog stanovništva,
 zaštitu i restauraciju prirodne i kulturne baštine.
Primarno treba obuhvatiti projekte iz domena razvoja turističke ponude, te pripremiti prijedloge
projekata, odnosno intervencije u svrhu povećanja konkurentnosti destinacije.
Za svaki predloženi projekat neophodno je pripremiti, kratak sažetak koji obuhvata: ideju i opis
projekta, ciljeve, neophodne korake, očekivane rezultate i iznos investicije.
Primjeri ovakvih investicionih ulaganja su ulaganja u
 smještajne kapacitete
 namjensku turističku infrastrukturu
 opštu infrastrukturu - putevi/parking prostor, voda za piće, kanalizacija, električnu energiju i
slično,
 razvoj ljudskih resursa
 promociju lokaliteta i izgradnju brenda.
Za potrebe pripreme plana investiranja i prioriteta potrebno je prvo identifikovati potrebnu
turističku infrastrukturu, bazirano na predviđenom planu konkurentnosti i marketinga, te
inventarisanju postojeće i potrebne infrastrukture.
3.1.4 Plan realizacije investicionih ulaganja
Priprema investicionog plana obuhvata
 Određivanje prioriteta potrebnih investicija sa predloženu turističku infrastrukturu;
 Plan investicija i plan izvođenja;
 Pregled plana investicija;
 Akcioni plan izvođenja;
 Ocjenu uticaj infrastrukturnih zahtjeva na životnu sredinu;
 Prijedlog modela poslovanja i upravljanja turističkim lokalitetom ;
 Preliminarne kalkulacije za glavne investicije;
 Preliminarne studije izvodljivosti za predložene projekte
3.2 Izvori finansiranja razvoja turizma
Mehanizmi finansiranja razvoja ruralnog turizma uključuju

33
  podrška kantonalnih, entitetskih i državnih institucija – primarno ministarstava nadležnih za
turizam, poljoprivredu, privredu, kulturu i sport, ali i drugih insitucija
 Internacionalne donatore
 Regionalne projekte razvoja i prekogranične programe, posebno EU fondove i programe
 Privatno finansiranje ulaganja – sa posebnim fokusom na javno privatna partnerstva
Modaliteti finansiranja će između ostalog zavisiti od namjene sredstava te će u skladu sa tim
postojati razlike u zavisnosti od toga da li se finansira razvoj turističke ponude (ugostiteljskih
sadržaja) ili turističkih aktivnosti (animacije); ruralna infrastruktura (saobraćajna, komunalna,
turistička); razvoj kadrova u turizmu; promocija ruralnog turističkog proizvoda i kreiranje kanala
prodaje.
Na osnovi prethodno definisanog strateškog plana za razvoj turizma u opštini, opština treba može da
kreira razvojne projekte koje će samostalno da finansira, i može da traži sredstva od donatora i iz
razvojnih programa i fondova. Često opštine rade i jedno i drugu u kombinaciji. Kao izvor finansiranja
projekata mogu biti sredstva EU i drugi fondovi i programi iz međunarodne zajednice, kao i programi
na regionalnom i nacionalnom (entitetskom, kantonalno) nivou. Za potrebe povlačenja ovih
sredstava opštine trebaju da imaju razvijene prethodno spomenute strategije, razrađene kvalitetne
planove, programe i projekte razvoja, kvalifikovano i obučeno osoblje za pripremu aplikacija, rad sa
donatorima i upravljanje realizacijom projekata, te razvijenu mrežu kontakata kako u lokalnoj
zajednici tako i sa drugim akterima iz okruženja, posebno susjednih zemalja za prekogranične
programe saradnje.
Direktan izvor prihoda koji se namjenjuje razvoju turizam su boravišne takse, s tim što u kontekstu
BiH obično se ova sredstva usmjeravaju ka promociju, radu turističke zajednice i slično. Alternativno
se sredstva za razvoj turizma mogu izdvojiti iz drugih razvojnih programa opštine, npr. u okviru opšte
razvojne strategije opštine, strategije i programa ekonomskog razvoja, programa za podsticaje
poljoprivredi, socijalnih programa za marginalizovane skupine, programa kapitalnih investicija i tako
dalje.
Osim direktnih podsticaja privrednim subjektima, podrška turizmu može da se pruža i kroz ulaganja u
infrastrukturu i to opštu, komunalnu i saobraćajnu, ali i namjensku infrastrukturu poput turističke
signalizacije, uređenje biciklističkih ili pješačkih staza, uređenja izletišta i parkova, obala rijeka i
jezera, izgradnju javnih objekata kulture, uređenje i održavanje prirodnih i kulurnih spomenika i
slično.
Za podršku manifestacijama programi podsticaja realizaciji manifestacija trebaju posebno vrednovati
predložene turističke događaje tako što će ili imati zaseban program podsticaja za ovakve događaje
ili tako što će dodjeljivati dodatne poene manifestacijama koje imaju direktan uticaj na turizam u
kontekstu povećanja broja dolazaka i noćenja, marketinga izvan destinacije, koje imaju uticaj na
izgradnju turističke i druge infrastrukture u lokalnoj zajednici, i na osnovu mišljenja eksperata u
turizmu. Od organizatora turističkih manifestacija potrebno je tražiti plan uticaja manifestacije u
ovom kontekstu, te pažljivo pratiti efekte uloženih sredstava.

34
4 Stvaranje preduslova i podrška razvoju ruralnog turizma
20
Identifikovane prepreke za razvoj agroturizma u BiH koje bi trebali da adresiraju akteri iz javnog
sektora su
1. Nedostatak finansijskih sredstava
2. Odsustvo jasnih i jednostavnih procedura za registraciju i kategorizaciju objekata
3. Nedovoljna podrška nadležnih institucija
4. Nedovoljna saradnja svih aktera
5. Nedostatak vremena i znanja davalaca usluga u agroturizmu za menadžerski dio posla
6. Nedovoljno interesovanje poduzetnika (posebno mladih)
7. Neadekvatna definisanost turističke ponude (složenih turističkih proizvoda), njihove cijene i
sadržaja
8. Loša prilazna infrastruktura (posebno lokalni putevi, signalizacija, umreženost u navigaciji)
9. Neadekvatne promotivne aktivnosti na lokalnom i međunarodnom tržištu
10. Slabo angažovanje turističkih organizacija (i agencija)
U skladu sa ovim preprekama identifikovani su programi i pravci dijelovanja, koji bi trebali da čine
glavne elemente strategija razvoja turizma na svim nivoima, i definisani kao programi koji su dalje
razraženi u narednim poglavljima i to za:
 Razvoj turističke ponude
 Razvoj turstičke infrastrukture
 Razvoj ljudskih resursa
 Razvoj podsticajnog poslovnog okruženja
 Promocija na nivou destinacije ili Marketing strategija destiancije
 Organizacija upravljanja destinacijom
4.1 Razvoj turističke ponude
Razvoj turističke ponude se u ovom kontekstu treba posmatrati na dva nivoa na nivou integralne
ponude turističke destinacije i na nivou pojedinačnih nosilaca ponude.
4.1.1 Razvoj ponude na nivou destinacije
Komponente turističkog proizvoda turističke destinacije su okruženje, smještaj, turističke atrakcije,
aktivnosti specijalnih interesa, infrastruktra i usluge
Na nivou destinacije potrebno je definisati strategiju pozicioniranja destinacije koja će odrediti
sadržaj portfolia proizvoda u destinaciji i elemenate za diverzifikaciju destinacije na tržištu.
U tom kontekstu, ključno je odrediti na osnovu čega će se graditi konkurentska prednost destinacije
kao cjeline, kao i koji elementi ponude će biti u fokusu kako u kontekstu promocije destinacije tako i
u kontekstu razvojnih aktivnosti untar destinacije. Razvojni pravci proizvoda u ovom kontekstu treba
da odrede kako programe podsticaja i podrške nosiocima ponude ali i direktne aktivnosti od strane
javnog sektora, koje će se ogledati u kreiranju podsticajnog poslovnog okruženja i programa
infrastrukturnih ulaganja, ulaganja u obrazovanje, kulturu i sport, naravno marketinških aktivnosti i
ulaganja.
U ovom kontekstu osnovna problematika koju treba odrediti još u proces u planiranja koncept
integralnog proizvoda destinacije.
Fokus u ruralnom turizmu u BiH je uglavnom na prirodu, kulturu, gastronomiju, nasljeđe i ruralni
smještaj, te uzimajući dalje ove elemente u obzir pojedinačne destinacije će se fokusirati na jedna ili
20
Mapiranje razvojnih potencijala za agroturizma u Bosni i Hercegovini i Srbiji, Banja Luka, 2019 (LANDS
projekat http://www.landsproject.net/)

35
na neku kombinacija ovih elemenata. Ključ uspjeha dalje leži u pronalaženju onih elemenata koji su
najatraktivniji i jedinstveni za dato područje obuhvata destinacije, mjesta ili mikrolokacije, te dalje
izgradnje imidža i ponude u tom okviru.
Razvoj ponude na nivou parcijalnih proizvoda i nosilaca ponude u turističkoj destinaciji treba da
obuhvata direktnu i indirektnu podršku. U kontekstu direktne podrške odnosi se na finansijske
podsticaje za razvoj i unapređenje ugostiteljskih i turističkih sadržaja nosiocima ponude, indirektna
podrška podrazumijeva stvaranje poticajnog okruženja za razvoj poslovanja, izgradnju infrastrukture
i razvoj ljudskih resursa.
4.1.2 Razvoj ponude na nivou parcijalnih proizvoda i nosilaca u destinaciji
Programi razvoja ponude se uglavnom odnose na podsticaje za poboljšanje uslova i proširenje
kapaciteta turističkih smještajnih objekata i za unapređenje postojećih i povećanje raznolikosti
turističkih usluga. U praktičnom smislu ovo su sredstva obično usmjerena na:
 ulaganje u objekte i opremu (u smislu kreiranja proizvodno-uslužnih kapaciteta), posebno za
nabavke opreme, za aktivnosti, za smještajne kapacitete, uvođenje ekoloških praksi i slično,
 unapređenje tržišnog nastupa (pakovanje proizvoda, promociju i unapređenje prodaje, posebno
internacionalizaciju),
 novo zapošljavanje i razvoj kapaciteta zaposlenih,
 tehničku podršku (edukaciju, eksperte, podršku umrežavanju i udruživanju),
 preduzetništvo (pokretanje biznisa, legalizaciju (registraciju)) djelatnosti),
Osim toga direktna finansijska podrška se obično usmjerava još i u
 posebne programe za podršku inovacijama (inovativnim subjektima i idejama),
 programe podrške za marginalizovane grupe (mladi, žene, stanovništvo iz nerazvijenih područja,
lica sa posebnim potrebama i slično) - u vidu podrške za preduzetništvo i za zapošljavanje ovih
kategorija,
 podršku za organizaciju događaja i manifestacija (turistički, kulturnih, sporstski, privrednih),
 podršku za umrežavanje i udruživanje.
S obzirom da dobar dio nosioca turističke ponude u BiH nisu privredni subjekti, ovi programi u
opštini mogu i trebaju da obuhvate i druge aktere i mogu da se odnose na fizička lica, udruženja
građana, institucije za sport i kulturu, obrazovne ustanove i tako dalje. U skladu sa tim programi
podrške treba da uzmu u obzir specifičnosti načina funkcionisanja ovih aktera, te da usklade
programe podsticaja koji su namijenjeni direktno za turizam sa već postojećim programima u opštini.
Primjera radi, podrška organizaciji događaja, koja može npr. da bude sastavni dio programa za
podršku kulture ili sporta, može prilikom ocjenjivanja prijava za podsticaje od opštine da dobije
dodatne poene ako daje poseban doprinos turizmu u opštini.
Dio podrške je i smanjivanje troškova poslovanja kroz mjere poput smanjivanja ili ukidanja
komunalnih taksi i naknada za subjekte u turizmu, administrativnih taksi, cijena komunalnih usluga i
subvencionisanje i davanje garancija za kredite i druge izvore finansiranja.
Direktna podrška za agroturistička domaćinstva
Istraživanja u okviru LANDS projekta su ukazala da u strukturi ponude kod domaćinstava u BiH (i
Srbiji) u preko 70% slučajeva imamo zastupljen smještaj, u preko 60% obroke i degustaciju hrane i
pića, te ponudu rekreativnih i sportskih aktivnosti, u oko 40% ponudu aktivnog odmora u agro
ambijentu i kulinarske programe, te prodaju suvenira i specijaliteta; u oko 30% su zastupljeni pasivni
odmor u agro ambijentu, posjetu istorijskih mjesta i religioznih centara i lokalnim manifestacijama, i
čuvanje tradicije. Ujedno najslabije su zastupljene posjete kulturnih centara i upoznavanje sa
arhitekturom.

36
Za agroturistička domaćinstva posebno treba kreirati progame podsticaja koji će integrisati
podsticaje koji spadaju u kontekst poljoprivrede i dodatno za aktivnosti u kontekstu diverzifikacije
prihoda domaćinstva iz nepoljoprivednih aktivnosti, odnosno iz turizma. U tom kontekstu podsticaji
u domenu turizma mogu biti
- za unapređenje smještajnih kapaciteta (novih i postojećih),
- razvoj ponude hrane i pića,
- za aktivnosti plasmana vlastitih poljoprivrednih i zanatski proizvoda, te
- za razvoj aktivnosti na farmi i u okruženju.
U kontekstu smještajnih jedinica ovo može da znači kreiranje ili proširivanja smještajnih kapaciteta,
te njihovo uređivanje saniranje, adapiranje i unapređivanje. Dijelovi ove priče mogu da se odnose na
uvođenje ekoloških praksi, što može da znači ulaganje u pasivne mjere za štednju energije i aktivne
mjere za upotrebu obnovljivih izvora energije.
Podrška za agroturističkih kapacitete u BiH posebno treba naglasiti razvijanje ponude sadržaja, te
kod poljoprivrednih i zanatskih proizvoda posebno treba raditi na unapređivanju promocije
(pakovanje, brendiranje, popularizacija) i na razvoju kanala prodaje prodaja direktno na farmi,
lokalne pijace (farmers markets) i sajmovi, specijalizovane prodavnice i degustacioni centru,
uključivanje ovih proizvoda u ponudu lokalnih restorana, hotela i prodavnica, popularisanje ovih
proizvoda kao suvenira i slično.
Razvoj ugostiteljske ponude
U osnovi podrška za razvoj ugostiteljske ponude se uglavnom usmjerava na u ulaganja ka objektima i
opremi odnosno kreiranju novih smještajnih jedinica i renoviranju i nadogradnji postojećih objekata,
te ulaganja u kvalitete objekata i ponude.
Osim ranije navedenih progama za agroturistička domaćinstva, ovaj dio programa treba da obuhvati
druge nosioce ugositeljske ponude u ruralnoj sredini i to subjekte koje nude smještaj i hranu i piće.
Za smještajne kapactite ovo se odnosi na ulaganja u unapređenje kako privatnog smještaj tipa sobe,
apartmani, kuće za odmor i kampove, tako i druge smještaje tipa ruralnih hotela, hostela i pansiona,
te planinarske domove, bungalove, etno i eko sela i slično.
Za objekte koji služe hranu i piće ovo se odnosi na restorane, konobe, barove i slično, a naglasak bi
primarno trebao biti na one koji prave tradicionalna jela i pića od lokalno nabavljenih namirnica.
U ovu kategoriju spadaju i posebni objekti koji nude hranu i piće poput degustacionih centra ili
kušaonica koje se pojavljuju kod proizvođača poput vinarija i sirana.
Progami podrške u ovom slučaju takođe treba da obuhvate kreiranje novih i unapređenje postojećih
smještajnih i gastro kapaciteta, te posebno za aktivnosti kreiranja i unapređivanja sadržaja za goste.
U ovom kontekstu posebno treba vrednovati i podržati aktivnosti koje podrazumijevaju saradnju sa
agroturstičkim gazdinstvima.
U zavisnosti od količine, strukture i kvalititeta raspoloživih smještajnih kapacitea, strategija razvoja
turizma za datu turističku destinaciju se treba fokusirati na različite vrste aktivnosti, a ovo će udjedno
reflektovati i stepen razvoja turizma u destinaciji. Kod destinacija koje su u nastajanju i početnim
fazama razvoja, veći će naglask bit na stvaranju smještajnih kapaciteta, dok će kod razvijenijh ova
fokus biti više usmjeren ka unapređenju kvaliteta ponude.
Razvoj turističkih sadržaja u ruralnom turizmu
Podrška za razvoj turistčkih sadržaja u ruralnom turizmu na ovom mjestu se odnosi na sadržaje koje
pružaju drugi akteri u turizmu, pored već navedenih agroturističkih, smještajnih i gastro subjekata.
Konkretno podrška treba da bude usmjerena na razvoj ponude i sadržaja od strane turističkih

37
agencija, privrednih subjekata, udruženja građana i ustanova, u svrhu obogaćivanja turisičke
ponude.
Podrška turističkim agencijama treba da se odnosi na kreiraju složeni turističkih proizvode u agro,
seoskom i ruralnom turizmu. Posebno pažnju treba posvetiti kreiranju paket aranžmana, izleta i tura
koje uključuju agroturistička gazdinstva, a zatim i druge subjekte i atrakcije i ponudu.
Podrška razvoju aktivnosti na otvorenom (sportsko-rekreativni sadržaji) i to kako podrška
privednicima u ovom kontekstu, tako i sportski i rekreativnim klubovima koji su nosioci razvoja ovih
aktivnosti, poput planinarskih društava, biciklističkih klubova, klubova za sportove na vodama, i
drugih treba da se odnosi na kreiranje konkretinh sadržaja i aktivnosti za turiste. Ovo se uglavnom
odnosi na programe obuke i licenciranja vodiča, razvoja koncepata aktivnosti, nabavku opreme
poput bicikla, čamaca, vozila, zaštitne opreme i slično, promociju aktivnsoti i organizaciju događaja.
Poseban segment u ovom dijelu predstavlju aktivnosti zaštićenih područja i podrška nacionalnim
parkovima za kreiranje sadržaja za turiste.
Kulturni sadržaji se odnosi na podršku udruženjima, privrednicima i insitucijama kulture za kreiranje
kulturnih sadržaja za turiste. Ovdje su posebno ineresantna kulturno umjetnička društva, udruženja
za očuvanje starih vještina i zanata, muzeji posebno etno i eko muzeji, udruženja žena koja njeguju
ručni rad i slično. Ovdje je posebno relevanto ulaganje u turističku animaciju i interpretaciju sadržaja
posebno kod nematerijalnog nasljeđa, te su ovdje interesantne etno animacije poput prikaza
običaja, škole i radionice tradicionalnih vještina, zanata i ručnih radova, tradicionalna kuhinja,
amaterski performansi i interpretacije događaja, ličnosti i života na selu, i tako dalje. Ulaganje može
da bude usmjereno na dodjelu prostora na korištenje, opremanje i renoviranje namjesnkih
prostorija, ulaganje u opremu, kostime, nošnju, alate i materijale za radionice, interpretacije ili
svenire, promociju i brendiranje, angažovanje stručnjaka poput etnologa ili za turističku animaciju za
kreiranje proizvoda
Dodatni način da se obogati ponuda je organizacija događaji i manifestacije, te u ovom kontekstu
ovdje mislimo na podršku svima nosiocima turističke pondue u organizaciju turisičkih događaja i
manifestacija. Podrška drugim organizatorima manifestacija u opštini se obično realizuje kroz
finansijsku (sufinasiranje troškva organizacije događaja), operativnu (delegiranjem ljudskih resursa iz
javnog sektora za podršku organizatorima), davanjem javnih prostora, objekata ili opreme za
relizaciju događaja raspolaganje, izgradnju i unapređenje prateće infrastrukture; kreiranje i
promociju kalendara turističkih manifestacija, organizaciju besplatnog javnog prevoza za događaj, i
tako dalje.
4.2 Razvoj ruralne infrastrukture za potrebe turizma
Za razvoj turizma je neophodno kreiranje infrastrukturnih pretpostavki, a u domenu djelovanja
javnog sektora je svakako opšta i turistička infrastruktura.
Kod opšte infrastrukture za ruralni turiza posebno izražen problem u BiH je pitanje nedovoljno i
nedekvatno riješeno pitanje lokalnih puteva, njihova dostupnost, asfaltiranost nivo održavanja
odnosno ošćećenost, te dodatno označavanje i prohodnost (generalno, a posebno u zimskim
mjesecima ili kod obilnih padavina).
Osim puteva, dodatni problem je dostupnost komunalne infrastrukture posebno pristup vodovodnoj
i kanalizacionoj mreži, električnoj mreži, grijanje, upravljanje otpadom, pokrivenost telefonskom i
internet mrežom, koji predstavljaju ključni element u kvalitetu pružanje ugostiteljskih usluga.
S obzirom da objekti u ruralnom turizmu mogu biti izrazito teritorijalno razuđeni, te na takvoj poziciji
da je javna infrasturkutura nemoguća ili neisplativa, osim ulaganja u izgradnju ovih mreža, javni
sektor može da podrži alternativna rješenja za ova pitanja poput ulaganja u solarne panele ili
izgradnju energetski efikasnih objekata u turizmu. S tim što podrška ovakvim rješenjima može

38
naravno biti i generalna orijentacija destinacije te podržana neovisno o dosupnosti javne komunalne
infrastrukture.
U skladu sa tim ključni dio strategije razvoja turizma kao i strategije razvoja ruralnih područja su
ulaganja u izgradnju i unapređenje ove opšte infrastrukture.
Turistička infrastruktura i suprastruktura
Pod pojmom turističke infrastrukture podrazumijevaju se “objekti za informisanje, predah,
snabdijevanje, rekreaciju, edukaciju i zabavu turista, i to: skijališta, kupališta i plaže, tematski zabavni
parkovi, turističkih informativni centri, centri za prihvat turista i posjetilaca, odmorišta pored puteva,
objekti nautičkog turizma, tereni za golf, teniski tereni, otvoreni i zatvoreni objekti sportske
rekreacije, male vještačke akumulacije sa kupalištem, bazeni za kupanje, velnes objekti, zabavno
rekreativne staze i putevi (trim-staze, staze zdravlja, vidikovci, panoramski putevi, biciklističke staze,
pješačke staze, staze za motorne sanke i slično), uređene obale rijeka i jezera, objekti za posmatranje
prirodnih rijetkosti, objekti za predah i kraće zadržavanje turista, objekti za avanturističke aktivnosti
i drugo“ 21
Turistička suprastruktura su ugostiteljski objekti, galerije, izložbeni, kongresni i zabavni objekti koji su
u neposrednoj vezi sa ugostiteljskim objektima i objektima sportsko rekreativnog sadržaja ili sa njima
čine jedinstvenu cjelinu.
U turističkoj infrastrukutri posebno mjesto ima turistička signalizacija, koja čini osnovu lakoće
kretanja, snalaženja i informisanja turista, te istoj treba posvetiti posebnu pažnju, kod planiranja
ulaganja u turističku infrastutkturu, a potrebno je i uvesti standarde za izgled ovih znakova.
Turistička signalizaciju čine znakovi
 za usmjeravanje prema turističkim odredištima,
 za pružanje informacija o turističkim odredištima (za sadržaj turističke ponude, turistički put i
turističke informacije),
 za izraze dobrodošlice,
 za usmjeravanje turista u pješačkim zonama (ka kulturno-istorijskim i prirodnim
znamenitostima, ugostiteljskim i javnim objektima),
 za usmjeravanja biciklista (putokazne table i informacione table sa infomracijama o
biciklističkom putu, stazi ili ruti i turisitčkim odredištima na biciklističkom putu),
 za usmjeravanje turista u planinarski stazam i stazama u prirodi.
Za potrebe ruralnog turizma u BiH u kontekstu infrastukture posebna pažnja se posvećuje uređenju i
označavanju biciklističkih i pještačkih staza, te uređenje obala rijeka i jezera, i to je infrastuktura koja
čini osnovu za kreiranje sadržaja sportsko rekreativnog turizma. Osim ovih sve više se ulaže i sportska
penjališa na stijenama, avanturisitčke parkove, uređenje pećina i nacionalnih parkova i slično, što su
sve prakse koje treba podržati i nastaviti.
Dio infrastrukute u koji je manje ulagano, a za koje bi trebalo planirati programe i sredstva su
kulturno-istorijski spomenici u ruralnim sredinama (posebno arheološka nalazišta, vjerske objekte,
stećke, tvrđave i slično, ali i seoske škole i domove kulture, te autohtone seoske kuće i objekte poput
milinova), za koje je potrebno uložiti kako u renoviranje, konzervaciju, zaštitu, tako i u uslove za
turističku valorizaciju, u vidu signalizacije, ograđivanja, uspostavljanje mehanizama za upravljanje
objektima i rad sa posjetiocima.
Kod infrastrukture i suprastrukture u domenu investicionih ulaganja se misli primarno na objekte
koji su javni, eventualno u nekoj kombinaciji javno-privatnog partnerstva. U ovom slučaju se od
javnog sektora očekuje finanisiranje ulaganja, održavanja i eventualno upravljanja objektima. Kod

21
Zakon o turizmu Republike Srpske

39
upravljanja objektima je moguće i relativno često se praktikuje angažovanje privatnih preduzeća ili
iznajmljivanje objekata istima, za komercijalno upravljanje dijelom ili cijelim objektom.
Za objekte ove prirode koji su u privatnom vlasništvu, javni sektore može da pruži podsticaje u vidu
sufinansiranja izgradnje (direktno i indirektno), davanja garancija za uzimanje kredita, davanja
poreskih, administrativnih i drugih olakšica za izgradnju objekata i ulaganja u opremanje, kao i kroz
apliciranje na međunarodne fondove i implementaciju razvojnih projekata koji obuhvataju davanje
podgrantova privrednim subjektima.
4.3 Razvoj podsticajnog poslovnog okruženja
Okruženje za poslovanja se u ovom kontekstu odnosi na olakšavanje poslovanja kroz smanjivanje
administrativnih i finansijski barijera i opterećenja, za pokretanje djelatnosti i poslovanje i investicije.
U kontekstu stvaranja podsticajnog okruženja u opštini i drugih uslova
Uklanjanje barijera za otpočinjanje djelatnosti
Barijere za registraciju i otpočinjanje poslovanja koje treba adresirati kako bi se kreiralo povoljno
poslovno okruženje se odnose primarno na smanjivanje troškova pokretanja biznisa i procedura za
registraciju.
Kod agroturizma i privatnih iznajmljivača, posebnu problematiku predstavlja nedorečenost
regulative u kontekstu fizičkih lica kao nosioca ponude u seoskom i ruralnom turizmu. Iako je ovo
pitanje regulisano na nivou entitetskih zakona o turizmu i ugostiteljstvu, na način da se ovim
subjektima omugućava rad bez registracije pravnog lica, ostala zakonska regulativa koja adresira
obaveze iz takvog poslovanja ne adresira adekvatno ovaj slučaj, te se u tok kontekstu javljaju
problemi u impementaciji primarno na lokalnom nivou.
U tom kontekstu na jedinicama lokalne samouprave je da djeluju kreiraju stukture za primjenu
postojećih pravila, što za RS znači da Lokalne turisitčke organizacije treba da stvore uslove za
sklapanje ugovora sa pružaocima usluga, dok za privatne iznajmljivače (tipa soba, apartman, kuća za
odmor), kao i u FBiH (za domaćinstva i seoska domaćisntva) kreiraju komisije i procedura za
implementaciju procesa kategorizacije ovih objekta. Dodatno svi akteri treba da djeluju savjetodavno
i informativno ka ovim subjektima, te da adekvatno edukuju osoblje unutar opštinskih
adminsitracija.
Za ostale subjekte koji se registruju kao preduzetnici i poslovni subjekti, u FBiH je potrebno
pojednostavljivanja i ubrzavanje procesa registracije, po modelu one-stop-shop, koji već funkcioniše
u Republici Srpskoj, a u oba entiteta je potrebno raditi na savjetodavnim informativnim uslugama za
subjekte prilikom osnivanja, poput jasnih i lako dostupnih vodiča i upustva u štampanoj i
elektronskoj formi, savjetodavnih usluga službenika u opštini i centra za investitore i slično.
Uklanjanje barijera za poslovanje u ruralnom turizmu
Uklanjanje barijera za poslovanje u ruralnom turizmu se odnosi na olakšavanje poslovanja za već
postojeće biznise u ovom sektoru. Postojanje ovih barijere ujedno utiču i atraktvinsot destinacije za
nove preduzetnike u turizmu.
U ovom kontekstu se primarno misli na adresiranje pitanja adminsitativnih i finansijskih opterećenja
na biznise u turizmu.
Aministrativna opterećenja se u ovom smislu primarno odnose na komplikovane procedure, brojnu
potrebnu dokumentaciju i dužinu čekanja za dobijanje potrebih dokumenata. Ovo pitanje se rješava
kroz smanjivanje i olakšavanje adminsitrativnih procedura kroz propise i digitalizaciju javne uprave.
Podsticaj za biznise predstavlja i smanjivanje taksi,porezi i parafiskalnih nameta. Pozitivni primjeri u
svijetu o okruženju ovdje posebni prepoznaju smanjivanja ili ukidanje ovih plaćanja za
preferencijalne subjekte, koji su ovom slučaju prije svega seoska domaćinstva u turizmu. To se

40
odnosi na povlašten tretman u vidu oslobađanja ili umanjivanja iznosa kod plaćanja turističke i
boravišne takse za seoska domaćinstva, smanjenja poreskih stopa, oslobađanja od plaćanja
komunalnih taksi ili naknade za isticanje znaka i reklame, ili adminstrativnih taksi.
Osim toga povoljno okruženje može da se kreira i kroz smanjenja cijena komunalnih usluga, kao i
kroz ulaganje u adekvatna infrasturkturu i pouzdane komunalne usluge.
U ovu kateoriju ujedno spada i olakšavanje pristupa finansijama kroz kreiranja programe poput
garantnih fondova ili subvencija kamatnih stopa i slični mehanizmi za lakše dolaženje do kredita.
Olakšavanje i podsticanje investicija u ruralnom turizmu
Olakšavanje i podsticanje investicija u ruralnom turizmu obuhvata i početnike i postojeće biznise, ali i
druge investitore koji treba posebno obuhvatiti da bi ih se privuklo da ulože u destinaciju u postojeće
i nove biznisa. Ovo se primarno odnosi na
 lakše dobijanje dozvola za izgradnju i intervencije na turističkim i ugostiteljskim objektima,
 ulaganja u pripremu zemljišta i komunalno opremanje zemljišta za investitore,
 promocija destinacije prema investitorima, uključujući i opcije za javno-privatna partnerstva za
objekte javne turisitčke infrastutkure i suprastrukture.
Drugi programi koji djelimično spadaju u kreiranje podsticajnog okruženja za razvoj ruralnog turizma
obuhvata i prorgame za adresiranje dostupnosti i kvalifikovanosti radne snage, finansisjke i
nefinansijske podsticaje za poslovanje u turizmu, te ulaganje u opštu i turisitčku infratrukturu,
infraturkturu za podršku preduzetnišvu i inovacijama u turizmu, te podrški za umrežavanje i
udruživanje aktera u sektoru turizma, uključujući i podrški klasterima.
Ujedno potrebno je stvori kanale i mehanizme kontinuirane komunikacije i saradnje javnog sektora
sa privrednicima u turizmu, a ovo može da se ostvari između ostalog kroz kreiranje savjetodavnih
odbora koji uključuju privrednike, lokalnih akcionih grupa za turizam.
Za razvoj biznisa u ruralnom turizmu potrebno je još i raditi na programima promocije
preduzetništva u ovom kontekstu, koji osim promotivnih kampanja za popularizaciju preduzetništva
u ruralnom turizmu, uključuju i aktivnosti poput edukacija i informisanja, takmičenja i promocija
potencijala i primjera dobre prakse destinacije za poslovanje u turizmu.
4.4 Razvoj kadrova u ruralnom turizmu
Osim direktnih podsticaja firmama da ulažu u razvoj zaposlenih, koji su obično dio strategije
finansijskih podsticaja, potrebno je na nivou destinacije, i posebno jedinice lokalne samouprave
adresirati mogućnosti za formalno i neformalno obrazovanje u turizmu.
Ovo se na nivou opštine primarno odnosi na srednješkolsko obrazovanje, te na programe
obrazovanja odraslih (dokvalifikacije, prekvalifikacije, usavršavanje).
U kontekstu osnovnog obrazovanja elementi edukacije za buduće naraštaje treba posebno naglasiti
programe edukacije u kontekstu upoznavanja djece sa svojom okolinom, poput programa škola u
prirodi, posjeta seoskim domaćinstvima, etno selima i muzejima, obilasci prirodnih i kulturnih
lokaliteta i objekata, upoznavanje sa kulturno-istorijskim naslijeđem, običajima i slično. Ovi elementi
su generalno već donekle predviđeni u školskom programu, a opština ovdje može da namjenski uloži
u edukativno-zabavne sadržaje za djecu u destinaciji i da podrži aktivnosti i projekte nosilaca
turističke ponude u saradnji sa obrazovnim, kulturnim i sportskim institucijama.
Srednje školsko obrazovanje osim strukovnog obrazovanja za zanimanja u turizmu, greneralno treba
da uključuje teme vezane za turizam i strane jezike. A u visokom obrazovanju edukacija u turizmu
uključuje turističke kurseve i module, diplomske i posdiplomske studije, te aktivnu vezu sa
industrijom.

41
U kontekstu obrazovanja ruralne zajednice mogu da podrže razvoj kadrova na primjer kroz
stipendiranje studenata i đaka za deficitarnih zanimanja relevantna za turizam, i to kako za kadrove
koju su potrebni u opštini za podršku razvoju ruralnog turizma, tako i za kadrove direktno zaposlene
u realnom sektoru.
Kod programa obrazovanja odraslih i cjeloživotnog učenja, posebno je relevanto ulaganje u
usavršavanje kadrova u turizmu u kontekstu neformalnog obrazovanja. Ovo može biti realizovano u
saradnji sa obrazovnim ustanova, ali i organizacijama iz civilnog sektora.
Podrška ovim aktivnosti se može pružiti u vidu sufinansiranja ili finansiranja realizacija programa
obuka, ulaganja u kreiranje i funkcionisanje trening centra, direktu organizaciju obuka od strane
aktera iz javnog sektora za potrebe privrednih i drugih subjekata u ruralnom turizmu.
Neformalni programi edukacije treba da adresiraju specifične potreba po komponentama u turizmu
odnosno za smještajne i gastro kapacitete, za turističke atrakcije, aktivnosti i sadržaje. Poseban
aspekt edukacija koji treba biti podržan od strane javnog sektora su programi vezani za kategorizciju,
licenciranje i certifikaciju, nosioca ponude u ruralnom turizmu i to domaćinstva, drugih smještajnih i
prehrambenih subjekta, turistički i specijalizovanih vodiča, turističkih agencija, proizvođača
poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda koji su uključeni u turističku pondu i tako dalje.
Edukacija za seoska domaćinstva u turizmu
Osnovne potrebe ruralnog turizma za obukama se primarno odnose na edukacije za nove biznise,
odnose sa kupcima, marketing, upotrebu novih tehnologija (digitlizaciju), standarde kvaliteta, jezike i
podsebno zaštita zdravlja i sigurnost gostiju. Ključna karakteristika aktera u ruralnom turizmu , a
posebno seoskih domaćinstva, je da se uglavnom radi o ljudima koji nisu školovani za ove poslove, te
da im ovo nije primarna djelatnost, bez obzira da li se radi o tome da im je osnovna djelatnost
poljoprivreda ili nešto drugo, pa uz to još nude i usluge u turizmu. Iz tog razloga ovim subjektima je
posebno potrebna doedukacija u ovim oblastima kako bi unaprijedili poslovanje, kvalitet i
konkurentnost proizvoda.
Programi edukacije za potrebe agroturizma u svakom slučaju trebaju da adresiraju dva osnovna
konteksta upravljanje agroturističkim domaćinstvom i kreiranje programa za goste. Tako bi na
primjer program za upravljanje domaćinstvom treba da uključi poslovno planiranje, priprema i
služenje hrane i pića, o standardima kvaliteta, marketing agroturističkih proizvoda, izvori
finansiranja, specijalizovani krusevi jezika, turističke animacije, a progami edukacije za kreiranje
program za goste mogu da se na primjer odnose na obuku za realizaciju degustacije i prezentacije
vina i rakija, sira ili proizvoda od mesa, i slično.

42
5 Marketing turističke destinacije
Destinacijski marketing je jedna od najvažnijih aktivnosti menadžmenta turističke destinacije, čiji je
zadatak objediniti i uskladiti marketinško pozicioniranje svih učesnika u strukturi turističke ponude
destinacije.Da bi se to postiglo, neophodno je pozicionirati destinacijski menadžment i jasno
precizirati ovlaštenja koje u tim okvirima ima marketing menadžer destinacije, čija uloga, ovlaštenja,
prava i obaveze moraju biti jasno definisane i prepoznate.
U kontekstu destinacijskog marketinga u fokusu razvoj integralnog turističkog proizvoda i integrisani
marketing komunikativni miks sa naglaskom na razvoj imidža destinacije kao celine.
Marketinška strategija za proizvode razvija strategiju za svaki proizvod u skladu sa njegovim
specifičnim uslovima i izazovima. Ističu se mogućnosti svakog pojedinačnog proizvoda, kao i njihove
potkategorije. Donosi se odluka o tome koji proizvod je namijenjen kojem tipu gosta kao i s kojeg
tržišta gost dolazi. Na kraju strategije za svaki proizvod navode se načini reklamiranja i distribucije.
Po modelu sa slijedećim elementima: mogućnosti, segmenti, tip gostiju, tržišta, komunikacija i
distribucija.
Strategija centralizacije sporovođenja marketinške strategije bazirana je na poveravanju zajedničkih
zadataka svih nosioca turističke ponude i prenošenja odgovornosti na jednu zajedničku organizaciju
koja preuzima obavezu marketinškog promovisanja cele turističke destinacije tako da oblikuje
turističku politiku sledeći jednistvenu viziju u plasmanu turističkog proizvoda na tržište. Ova
strategija osigurava pravovremeno došenje poslovnih odluka baziranih na rezultatima istraživanja
tržišta sa kojima treba sistematski usklađivati vlastite mogućnosti turističkog proizvoda. Ovakvim
oblikom organizovanja bi se mogle pružati i savetodavne usluge, podsticati izdavačka delatnost i
organizovati bolji oblik permanentnog obrazovanja sa relevantnim obrazovnim institucijama 22.
Da bi se Master plan destinacije mogao implementirati na najekonomičniji način na nivou destinacije
neophodno je uspostaviti zajedničku marketinšku infrastukturu koja osigurava sporovođenje
marketinških taktika. To znači radikalan zaokret u shvatanju marketinga, koji mora imati
prepoznatljiv individualni pristup svakoj vrsti gostiju. Osim toga neophodno je strukturisati marketing
instrumente tako da se fokus pomeri na elektronske medije i savremene načine komunikacije i
naravno da se izgradi jaka baza podataka, objedine izdavačke i druge aktivnosti uz nadogradnju
putem informacionih tehnologija. U tu svrhu treba kreirati specijalizovani softver za praćenje
podataka i uspostaviti jedinstven sistem izveštavanja.
Uspešnost primene marketinških taktika u praksi zavisi od izabranog oblika partnerstva i dostignutog
stepena saradnje između nosioca ponude na nivou destinacije. Jedan od modela je koncept
kooperativnog marketinga, koji znači uključivanje svih aktera u izradu krovnog marketinškog plana
(odnosno kreiranje jedinstvene marketinške platforme) na nivou destinacije i podsticanje
partnerstava na nižim nivoima, između pojedinačnih nosioca ponude. Da bi se to ostvarilo
neophodno je definisati smernice za komuniciranje, standarde komunikacije između aktera, pravila i
oblike zajedničkog promovisanja integralnog turističkog proizvoda destinacije na ciljanom tržištu. 23.
Sadržaj destinacijskog strateškog marketing plana zavisiti od faktora poput:
 veličine prostornog obuhvata destinacije (lokalna, regionalna, nacionalna),
 opšte razvijenosti referentnog područja,
 ekonomske razvijenosti područja,

22
Osnovna logika iza ovakvog organizacionog modela je da se destinacijom mora upravljati kao i poslovnim
sistemom, a prihvatanjem strategije centralizacije moguće bi bilo primenjivati principe korporativnog
upravljanja destinacijom i posebno njenim marketingom.
23
To znači da da je neophodno uspostaviti jedinstvenu marketinšku bazu podataka koja će obuhvatati sve
relevantne tržišne informacije i karakteristike svih učesnika u strukturi turističke ponude.

43
  stepena razvijenosti i uhodanosti sistema planiranja,
 razvijenosti marketing informacionih sistema,
 faze životnog ciklusa destinacijskog proizvoda,
 nivoa razvijenosti turizma u destinaciji i slično.
Strateško planiranje marketinga možemo da podelimo u dve faze: faza analize i faza planiranja. Faza
analize se još može klasifikovati kao analiza situacije, marketing istraživanje ili revizija, a faza
planiranja kao kreiranje marketing strategije.
Marketing istraživanje (revizija) , je logično, sistematsko, nezavisno i periodično ispitivanje okruženja,
ciljeva, strategija i aktivnosti destinacije kako bi se utvrdile njene slabosti i šanse, te preporučio plan
akcije za poboljšanje performansa na tržištu. Sastoji se iz eksterne i interne revizije. Eksterna revizija
podrazumeva detaljno ispitivanje tržišta, konkurencije, poslovnog i ekonomskog okruženja u kojem
destinacija posluje, a interna revizija se odnosi na evaluaciju performansa destinacijskog lanca
vrijednosti. Analiza, bazirana na ove dve revizije, se završava izdvajanjem ključnih snaga, slabosti,
prilika i pretnji sa kojima destinacija, u narednom periodu, mora da se uhvati u koštac.
Na osnovu prikupljenih informacija u toku ove faze i donesenih zaključaka prelazimo na fazu
planiranja koja se može tretirati kao kreiranje marketing strategije odnosno definisanje strateških
usmjerenja (ciljeva) i integralne strategije marketing komuniciranja.
5.1 Ciljevi marketinga
Primarne marketing ciljeve definišemo u tri područja
 Opšti ciljevi marketinga
 Pozicioniranje
 Komunikacija sa ciljnim tržištem
Opšti marketing ciljevi (strateški pravci) definišu strateška opredeljenja u smislu ukupnih rezultata
koje treba postići djelovanjem većeg broja podstrategija.
Primjeri ovakvih ciljeva bi bili:
 Povećati vjerovatnoću posjete od strane domaćih turista.
 Povećati udio turista iz susjednih zemalja i/ili drugih inostarnih tržišta
 Kreirati i/ili ojačati percepciju o destinacije i iskustvu koje destinacija nudi kod lokalnog
stanovništva (kao konzumenata i kao ambasadora prema gostima).
 Povećati vjerovatnoću posjete od strane posjetilaca iz dijaspore.
 Povećati ukupan broj posjeta, povećati broj noćenja, dužinu boravka i potrošnju u destinacji
Za svaki cilj treba odrediti kvantitativna i kvalitativna mjerila uspjeha i izvore potvrde ostvarenja
ciljeva.
Ovdje postavljeni ciljevi se dalje operacionalizuju kroz strategiju izgradnje imidža destinacije i
komunikacioni miks.
Definisanje integralne strategije marketinga destinacije podrazumijeva segmentaciju i pozicioniranje,
odnosno:
 Strategiju za izgradnju imižda destinacije (kao celine)
 Strategiju komunikacionog miksa po prioritetnim segmentima tražnje
 Strategiju za (kontinuirano) istraživanje tržišta i uspostavljanje efikasnog informacionog
sistema.

44
5.2 Pozicioniranje - Strategija kreiranja imidža
Ispunjavanje očekivanja turista u kontekstu referentne destinacije je direktno vezano sa
ispunjavanjem brend obećanja. Istraživanje percepcije destinacije od strane našeg ciljanog tržišnog
segmenta je integralni dio priče o imidžu destinacije, pozicioniranju i izgradnji brenda.
Brend treba da bude rezultat sveobuhvatne, dobro promišljene i pažljivo dizajnirane strategije, koja
obuhvata kompletan doživljaj destinacije, na način da adresira potrebe i očekivanja posjetilaca.
Suština brendiranja, je u kreiranju distinktivne pozicije naše destinacije (u odnosu na konkurentske),
bazirane na percipiranoj emocionalnoj i funkcionalnoj koristi od strane posjetilaca.
Da bi se kreirala strategija distinkivnog i efektivnog brenda destinacije, potrebno je sprovesti četri
koraka koji obuhvataju: objektivnu ocjenu brenda, brend obećanje, kreiranje nacrta brenda i
generisanje kulture brenda u destinaciji.
Objektivna ocjena brenda podrazumeva evaluaciju trenutne pozicije, koja je bazirana na, u
prethodnom poglavlju navednoj, analizi situacije, i to primarno na analizi tržišta, posetilaca,
interesnih grupa, konkurencije, relevantnih dešavanja u ekonomskom okruženju, te demografskim i
psihografskim podacima i identifikovanim trendovima.
Brend obećanje je obavezivanje prema posetiocima da će dolaskom u destinaciju dobiti određenu
vrijednost. Ova vrijednost se definiše kroz suštinske koristi (funkcionalne i emocionalne) koje
postojeći i potencijalni posetioci mogu da očekuju od boravka u destinaciji.
Kreiranje nacrta brenda predstavlja definisanje poruka koje će komunicirati navedeno brend
obećanje. Uključuje ime, grafičke elemente, priču, oznaku marke i prodajnu poruku. Suština je da se
u ovom momentu definišu okviri za tipove poruka i njihove osobine, koje će se koristiti da bi se
ubuduće komunicirala suština brenda (iskustva), a zatim se kreiranje kompletnog seta alata i
elemenata obično prepušta posebno odabranoj marketiškoj agenciji i grafičkim dizajnerima da
uobliče finalni izgled.
Kreiranje kulture brenda se odnosi na dizajniranje mape puta za oživaljavanje brend obećanja. U
ovom procesu svi zaposleni, saradnici i partneri destinacijske organizacije, moraju biti adekvatno
obučeni kako bi destinacija mogla da isporuči obećano iskustvo.
5.3 Krovna komunikaciona strategija
Za ostvarivanje marketing ciljeva sa limitiranim budžetskim sredstvima koja su nam na raspolaganju,
imperativ je da nacionalna, regionalne i lokalne destinacijske organizacije razviju koordinisane
strategije i taktike. To znači da ciljevi na svim nivoima moraju da se nadopunjuju i usklađuju
zajedničke i pojedinačne napore, odnosno moraju da doprinose glavnom cilju - generisanju najveće
moguće prisutnost destinacije na svetskom turističkom tržištu, sa raspoloživim sredstvima.
Osim toga, neophodno je jasno definisati uloge, na svim ovim nivoima, kako bi se povećala
efikasnost marketing struktura.
Budžetska i druga resursna ograničenja su najčešći problem pri kreiranju i implementaciji marketing
strategije. Ovo je glavni razlog zašto moramo da pažljivo odaberemo ciljna tržiša, poziciju brenda,
poruku i kanale njene distribucije kako bi smo privukli više posetilaca i finalno definišemo načine
saradnje različitih turističkih organizacija kako bi se koordinacijom njihovih individualnih napora
maksimizirala efikasnost upotrebe raspoloživih sredstava.
Strategija kooperativnog/krovnog marketing znači kreiranje raznovrsnog marketing program koji će
objediniti i uskladiti sve nivoe komuniciranja u destinaciji.
Strategije na nivou destinacije su odgovorne za širenje poruke ka što je moguće širem tržištu.
Odgovornosti obuhvataju svo oglašavanje na televiziji, nadgledanje svih kooperativnih aktivnosti,
online marketing destinacije, odnose sa javnošću u zemlji i inostranstvu i sl.

45
Lokalne turističke organizacije su zadužene za širenje „dođite odmah“ poruke, i to putem: novina i
časopisa, direktne pošte, odnosa sa javnošću, paketa i promocija, materijala vezanih za specifično
mjesto posjete, online marketing područja i popratni materijal za područje.
Jedinice lokalne samouprave treba da formiraju mješovite (radne grupe) timove koji će identifikovati
najprivlačniji proizvod za tržište koji je već spreman za plasman (komercijalizaciju) i definisati priču
koja će privući potrošače, identifikovati slabosti proizvoda i najperspektivnije prilike za razvoj tog
proizvoda, a zatim trebaju zajedno formulisati plan odnosa sa javnošću za najavljivanje i
popularizaciju za ovo vezanih aktivnosti, aktera i događaja. Tokom implementacije destinacijska
organizacija treba pružiti pomoć u realizaciji plana za postojeće i nove nosioce ponude u vidu
edukativnih seminara i radionica, informisanja o dešavanjima u turističkom sektoru (međunarodnom
turističkom tržištu) i ostalim relevantnim područjima.
5.4 Strategija komunikacije za ciljno tržište
Strategija komunikacije za ciljno tržište znači da treba da izaberemo neke od prethodno
identifikovanih segmenata tražnje, da detaljno analiziramo našu ciljnu publiku, te na osnovu tako
dobijenih informacija definišemo ciljeve targetiranja i dizajniramo program komunikacionog miksa
pomoću kojega ćemo ih ostvariti.
Osim za standardne kategorije turističke tražnje, treba istaći da prije svega treba razlikovati domaće
od stranih posjetilaca. Kod nerazvijenih turističkih destinacija i proizvoda domaći turisti i lokalno
stanovništvo imaju posebnu ulogu, jer su upravo oni najotvoreniji za prihvatanje nove poruke.
Lokalno stanovništvo ionako ima viši nivo svesti o bogatstvima svoje zemlje od stranaca, pa im
poruka djeluje vjerovatnijom (prihvatljivom) i kreira osjećaj ponosa što unutrašnje tržište čini
pristupačnijim. Odatle, strategija za afirmisanje novih destinacija i elemenata ponude treba da ima
dvije faze. Prva faza je promocija na domaćem tržištu, a zatim kada nivo svijesti domaćih turista i
lokalnog stanovništva u destinaciji dostigne odgovarajuću visinu poruku treba proširiti ka strancima.
Ciljeve komuniciranja prije svega trebamo da definišemo posebno za svaku od ove dvije glavne grupe
gostiju, i to po modelu u kome će se promocija unutar zemlje fokusirati na podizanje svesti o
opcijama koje destinacija nudi rezidentima i njihovom animiranju da se ponašaju kao ambasadori za
svoje prijatelje, rođake i ostale posjetioce koji dolaze u destinaciju. Dok će se sa druge strane
promocija izvan zemlje fokusirati na privlačenje stranaca koji nisu do sada bili u destinaciji, a oni koji
su dolazili na primjer poslom ili u posjetu prijateljima i rodbini, da koriste turističke mogućnosti,
odnosno motivisati ih da dolaze češće, ostaju duže i troše više.
Osim ova dva segmenta trebamo obratiti pažnju na svrhu dolaska, odnosno na zastupljenost
poslovnog prema odmorišnom turizmu, a zatim i na sve ostale segmente koji su definisani
porijeklom, godištem, načinom putovanja, preferiranim prevoznim sredstvom, vrstom turizma i
brojnim drugim faktorima.
Među faktorima, koji određuju naše ciljane segmente, za potrebe marketinga posebno su nam
relevantne informacije o njihovim navikama kada su u pitanju izvori informacija o destinaciji, kako bi
smo finalno mogli da odaberemo kanale za širenje istih.
5.5 Sredstva komunikacionog miksa na nivou destinacije
Sredstva komunikacionog miksa za destinaciju obuhvataju: oglašavanje, online marketing,
dopunska sredstva, odnose sa javnošću, strategiju za direktne susrete sa planerima, organizatorima
putovanja i turoperatorima .
Popratna (dopunska) sredstva promocije obuhvataju: štampana sredstva (brošure, vodiči, turističke
karte, plakati, flajeri, bilbordi), projekciona sredstva (audio i video prezentacije), suvenire,
aranžmanska sredstva, simbole i oznake kvaliteta ili korisničke marke.
Sredstva komunikacionog miksa za destinaciju obuhvataju:

46
 o Oglašavanje
o Online marketing
o Dopunska sredstva
o Odnose sa javnošću
o Strategija za susrete sa planerima, organizatorima putovanja i turoperatorima
Oglašavanje najčešće podrazumijeva televizijske, radijske i reklame u novinama i časopisima. Koristi
se kao sredstvo masovne komunikacije, i u kontekstu destinacijskog marketinga, njegova upotreba
ima za svrhu kreiranja svesti o postojanju destinacije, buđenje interesovanja i podsticanje na potragu
za više informacija. Odnosno, na usmjeravanje ka drugim sredstvima informisanja i to primarno na
internet stranicu destinacije.
Online strategija se primarno odnosi na internet stranicu destinacije, a zatim i korake za povećanje
broja posjeta na nju (u smislu optimizacije rezultata pretraživača, banera i linkova na relevantnim
drugim internet stranicama), promociju na društvenim mrežama, prisustvo na forumima, direktni
marketing pomoću elektronskih biltena, pošte, obavještenja i druge slične aktivnosti.
Internet je najpogodnije sredstvo za promociju destinacije, s obzirom da je relativno jeftin, lako
dopire do potrošača u bilo kome dijelu sveta, a pri tome omogućava i davanje velikog broja
informacija koje turisti zahtijevaju24. Osim toga informacione tehnologije su baza savremenog
marketing informacionog sistema destinacije, a omogućavaju i razmenu mišljenja korisnika putem
internet tehnologije, kao i online rezervisanje proizvoda i usluga.
Popratna (dopunska) sredstva promocije obuhvataju: štampana sredstva (brošure, vodiči, turističke
karte, plakati, flajeri, bilbordi), projekciona sredstva (audio i video prezentacije), suvenire,
aranžmanska sredstva, simbole i oznake kvaliteta ili korisničke marke. Uglavnom su efikasnija za
lokalnu promociju u zemlji nego za inostranstvo. Koriste se u okviru standarnih aktivnosti pružanja
informacija o destinaciji na primjer na info tačkama, u hotelima, restoranima, kafićima, na državnim
granicama, te u okviru svih drugih promotivnih aktivnosti, poput sajmova i specijalnih događaja.
Odnosi sa javnošću imaju za svrhu da pruže podršku destinaciji u procesu kreiranja imidža i u
promociji pojedinih proizvoda. Najznačajniju ulogu igraju u kreiranju ukupnog imidža destinacije, te
kao ispomoć u lansiranju novog proizvoda, promijeni pozicije zrelih proizvoda, izgradnje
interesovanja za određenu kategoriju proizvoda i uticanje na specifične tržišne segmente.
Korist od upotrebe PR-a je u troškovno efektivnom izgrađivanju svesti o destinaciji i brendu, i
jednostavnošću djelovanja na lokalnu zajednicu i specifičnu publiku. Troškovna efektivnost proizilazi
iz činjenice da se pojavljivanje u medijima u slučaju PR-a ne plaća, te imamo samo troškove osoblja
koje je zaduženo da širi priču i organizuje određene događaje. Dodatnu vrijednost daje i činjenica, da
priča i poruka koju mediji plasiraju na osnovu PR aktivnosti menadžmenta destinacije, ima
neprocjenljivu vrijednost, merljivu u milionima eura koji bi inače bili utrošeni u kupovinu vremena za
oglašavanje u medijima, a da pri tome ima daleko veći kredibilitet i efekt.
Standardni instrumenti PR-a uključuju organizaciju raznoraznih događaja (kulturnih i sportskih
manifestacija, sajmova, smotri, konferencija, kongresa, karnevala), posjeta važnih ličnosti i
delegacija, slanje obavještenja za štampu i organizacija konferencija za štampu povodom raznoraznih
interesantnih dešavanja u destinaciji (poput lansiranja novog proizvoda, objavljivanja godišnjih
izveštaja, lansiranja novih vodiča i brošura, brend inicijativa), familijarizacijske ture za predstavnike
medija i brojne druge.
Strategija za susrete sa organizatorima putovanja se odnosi na identifikaciju raznih organizator
putovanja, poput turoperatera, turističkih i specijalizovanih agencija, te drugih vidova organizacija
(preduzeća, sportski klubovi, interesna udruženja i sl.). Pri tome, se strategija ogleda u lobiranju ovih
organizacija da uvrste destinaciju u svoju ponudu ili da ju preporučuju svojim članovima, zaposlenim

24
Prvenstveno zbog viskog nivoa rizika kupovine koji je neminovno povezan sa turističkim proizvodom.

47
i klijentima. Ovdje se radi o jednom vidu direktnog marketinga, koji pored posjeta uključuje i odlaske
na specijalizovane sajmove, konferencije, skupove i slične događaje.

48
6 Organizacija upravljanja razvojem i destinacijom, umrežavanje i
podrška umrežavanju
Upravljanje turizmom na nivou turističke destinacije se uglavnom nalazi u sferi javnog sektora.
Zavisno od teritorijalnog obuhvata turističke destinacije, različiti nivoi vlasti će biti nadležni za
upravljanje destinacijom. Na nivou lokalne zajednice to su uglavnom administrativne službe opštine
sa varijacijama da li je za razvoj turizma zaduženo neko opštinsko odjeljenje, lokalna turistička
organizacija ili razvojna agencija.
U ovom kontekstu javni sektor preuzima ulogu destinacijskog menadžmenta koji je treba da bude
pokretač razvoja koji generiše nove prihode, zapošljavanje, prihode od poreza od turizma i vezanih
djelatnosti i generalno razvoja privrednog sektora i promocije destinacije. Lokalna uprava, a posebno
turističke organizacije, primarno treba da rade na komuniciranju imidža destinacije, koordinišu
turističku industriju pružajući jasan fokus i podsticaj na saradnju unutar turističkog sektora kao i
prema drugim vezanim sektorima. Pored toga, uloga javnog sektora u upravljanju turističkom
destinacijom je da:

 koordiniše aktere u turizmu i vanjske partnere u procesu izrade i realizacije strateških i

razvojnih dokumenta, kao i kroz koordinaciju komunikacije između aktera;
 upravljanja turističkom infrastrukturom
 promoviše destinaciju, brendira i kreira imidž
 uspostavljanje, održavanje i upravljanje marketinške infrastrukture
 sprovođenje istraživanja i diseminacije informacija o turističkim kretanjima izvan destinacije
 upravljanje posjetiocima i informisanje posjetilaca,
 razvoj proizvoda – primarno u ulozi animatora i koordinatora drugih aktera,
 razvoj i upravljanje događajima u destinaciji,
 organizuje trenining i edukaciju za aktere u turizmu,
 vođenje statistike i kreiranje baza podataka o turizmu unutar destinacije,
 upravljanja kvalitetom uključujući uvođenje standarda i oznaka kvalitete
 savjetovanje i kampanje prema poslovnom sektoru.

6.1.1 Turističke organizacije/ zajednice

Najčešće upravljanje destinacijom u BiH je u nadležnosti turističkih organizacija/ zajednice, ali osim
turističkih organizacija često, na lokalnom nivou ovu ulogu često preuzimaju lokalne razvojne
agencije ili neko od odjeljenja u opštinskoj administraciji.
Turističke organizacije/zajednice u BiH su uglavnom javne ustanove osnovane na entitetskom,
kantonalno/županijskom i lokalnom nivou od strane entitetskih i kantonalnih vlada i skupštine
opština koje su po našem zakonodavstvu, zadužene za promovisnje turističkih potencijala
kantona/županije i jedinice lokalne samouprave.
Turističke zajednice/organizacije se između ostalog bave
 promovisanjem turizma teritorije za koje su osnovane,
 podsticanjem i unapređenjem razvoja postojećeg i novog turističkog proizvoda,
 unaprijeđivanjem općih uvjeta za boravak turista i pružanja informacija turistima.
Turističke organizacija/zajednice u BiH se primarno bave promovisanjem ponude i turističke
destinacije u zemlji i inostranstvu. Ova promocija se realizuje kroz predstavljanje destinacije i ponude
na sajmovima i manifestacijama, preko internet stranice i profila na društvenim mrežama, pripremu,
štampu i distribuciju promotivnih materijala, organiziranje promotivnih kampanja i događaja.

49
U tom kontekstu privredni subjekti i drugi akteri u turizmu sa turističkim organizacijama ostvaruju
saradnju i koristi kroz uključivanje u promotivne materijale i aktivnosti, promovisanje u turističkom
info centru u destinaciji i kroz promovisanje na sajmovima sa ili bez zajedničko učešća.
Osim toga moguće je dogovaranje međusobne promocije putem interneta (sopstvenih internet
stranica, društvenih mreža turističke organizacije i drugih nosilaca ponude), dobijanje besplatnog
materijala za promoviranje ponude destinacije prema gostima i informacija o drugoj interesantnoj
ponudi.
Ujedno turističke organizacije uključuju druge nosioce ponude u događaje i aktivnosti koje
organiziraju u destinaciji kroz akteri mogu da promovišu i razvijaju mrežu kontakata.
Međutim druge dvije funkcije razvoj postojećeg i novog turističkog proizvoda i destinacije su rijetko
ili gotovo nikako zatupljene. Ove organizacije su prije svega organičene malim finansijskim
sredstvima i neadekvatnim ljudskim resursima, te neadekvatnom definisanom pozicijom i ulogom
unutar javnog sistema upravljanja.
U tom kontekstu turističke zajednice/organizacije rijetko rade na zagovaranju i zastupanju potreba
turističkog i ugostiteljskog sektora u destinaciji i rijetko pripremaju i realizuju projekte kroz koje će
se unapređivati ponuda destinacije.
Da bi se odgovorilo na brojne izazove i iskoristile šanse, ali i izbegli svi negativni uticaji i smanjili rizici,
neophodno je uspostaviti destinacijski menadžment kroz partnerstvo svih učesnika u strukturi
ponude na nivou destinacije. Odatle proizilazi i potreba za transformacijom pristupa upravljanju
destinacijom po kome se turistička organizacija bavi samo promocijom, već mora samostalno ili u
okviru nekog drugog oblika organizovanja destinacijskog menadžmenta, aktivno učestvovati u
objedinjavanju ukupne turističke ponude prema zahtjevima ciljnog tržišta.
Bazni strateški zadatak menadžmenta destinacije je dakle, podizanje kvaliteta turističke ponude uz
postizanje višeg stepena koordinacije, s ciljem bolje organizovanosti destinacije i jasnih prioriteta u
otklanjanju infrastrukturnih nedostataka i slabosti.
U skladu sa tim potrebno je ili unaprijediti položaj postojećih turističkih organizacija ili pristupiti
kreiranju alternativnih načina organizacije upravljanja destinacijama.
Neki od alternativnih modela koji već postoje u BiH su klasteri, udruženja, zadruge i regionalne
razvojne agencije. Osim ovih u svijetu još postoje i destinacijske menadžment organizacije i
destinacijske menadžment kompanije.
U BiH destinacijske menadžment kompanije postoje u formatu privatnih receptivnih turističkih
agencija, međutim u ovom kontekstu se uglavnom misli na neki oblik javno-privatnog partnerstva ili
javnog preduzeća koje upravlja destinacijom po modelu destinacijske menadžment kompanije.

50
6.2 Destinacijske menadžment organizacije u ruralnom turizmu
U BiH zakonodavstvu25 destinacijska menadžment organizacija je definisana kao organizacija koja
upravlja turističkom destinacijom – turističkim mjestom, kroz udruživanje više organizacija i
interesnih grupa (turističke organizacije gradova/opština, subagenti, tur-operateri, hotelijeri i drugi
javni i privatni subjekti).
Destinacijska menadžment organizacija je operativni nosilac impelentacije strategije razvoja turizma
u destinaciji koji djeluje u saradnji sa akterima iza javnog i privatnog sektora. Dakle DMO je
implementaciono tijelo za realizaciju turističke strategije, koje treba da služiti interesima kompletnog
turističkog lanca vrijednosti u destinaciji.
U osnovi logika kreiranja DMO je u prelasku na naredni viši stepen rada turističkih organizacija, gdje
je između ostalog cilj da se racionalizuje postojeći sistem tursitičkih organizacija, njihovim
udruživanjem na principima prostorno-funkcionalne organizacije (primjera radi DMO za Krajinu,
Hercagovinu, Semberiju i slično), a ne nužno administrativnih jedinica.
Specifičnost DMO u odnosu na TO je širi obuhvat aktivnosti, a u odnosu na klastere u okupljanju svih
aktera turizmu destinacije, kao i širem razvojnom kontekstu.
Kako se formiraju i ko su osnivači?
DMO mogu biti osnovane od strane javnog sektora i to kao dio javnog sistema upravljanja
destinacijama, međutim mogu nastati i nezavisnim udruživanjem aktera iz javnog i privatnog
sektora, gdje ulaze u sferu nevladinih mrežnih organizacija. U oba slučaju su neprofitne organizacije
osnovane sa ciljem razvoja destinacije, a ne ostvarivanja prihoda.
Međutim, to ne znači da ne mogu da ostvaruju prihode, već da im to nije primarni cilj, a prihodi su
obično usmjereni na finansirana rada organizacija i ulaganja u razvojne projekte u destinaciji.
Ako su osnovane od strane javnog sektora, onda se njihov rad obično dijelom ili u potpunosti
finansira iza javnih sredstava, a mogu imati i pravo na boravišne takse i turističke članarine, te
generisati sredstva iz donacija i međunarodnih projekata.
Ako su nastale nezavisnim udruživanjem, onda se obično finansiraju po istom principu kao i
udruženja građana, odnosno iz članarina, prodaje proizvoda i pružanja usluga, kroz prihode od
organizacije događaja, donacije i projekte. S tim što ovdje treba napomenuti da kod generisanja
prihoda iz komercijalnih aktivnosti treba voditi računa da se iste uklapaju u opis djelatnosti
udruženja, da se ne ostvaruje profit i da se poštuju zakoni koji se odnose na obavljanje privredne
djelatnosti u ovom kontekstu..
U slučaju udruživanja, DMO u praksi mogu biti dosta slične i bliske klasterima, i to u načinu
organizacije i funkcionisanja, a osnovne karakteristike koje ih razdvajaju su struktura članica, misija i
dio aktivnosti, jer su DMO fokusirane na opšti razvoj turizma u destinaciji na koju se odnosi, a klasteri
su primarno fokusirani na ekonomske interese svojih članica koje se okupljaju oko određenih
zajedničkik turističkih proizvoda i aktivnosti.
Šta radi destinacijska menadžment organizacija
Oblasti djelovanja destinacijske menadžment organizacije su
 Koordinacija aktera i strateško upravljanje destinacijom;
 Upravljanje turističkom infrastrukturom;
 Razvoj turističke ponude destinacije;
 Upravljanje promocijom i prodajom
 Upravljanje kvalitetom
 Obuka kadrova, savjetovanje i informisanje;
25
Zakon o turizmu Republike Srpske

51
  Upravljanje marketing informacionim sistemom.
Koordinacija aktera i strateško upravljanje destinacijom
DMO generalno rade na koordinaciji aktera u destinaciji, a posebno u kontekstu izrade i
implementacije strateški i razvojnih dokumenta, te upravlja javnom trusitičkom infrastrukturom
Koordinaciji aktera podrazumijeva koordinaciju aktera u privatnom i javnom sektoru na svim
nivoima i to koordinaciji u toku procesa izrade strateških i razvojnih dokumenta, ali kontinuirana
koordinacija aktera kroz organizaciju sastanaka sa akterima, usmjeravanje rada drugih aktera u
skladu sa zajedničkim ciljevima, posredovanje u komunikaciji između privednih i javnih subjektata u
sistemu.
DMO su često nosioci procesa izrada strateških i planskih dokumenata u destinaciji, a pored toga su
i glavni nosilac implementacije strategije kao i monitoringa i evaluacije rezultata sprovođenja.
Osim strategije razvoja destinacije ili njenih mikrolokacija i proizvoda, DMO radi i na pripremi i i
realizaciji investicioni studija i planova, privlači investitore i radi sa njima, uspostavlja javno-privatna
partnerstva, te upravlja javnom turisičkom infrastrukturom.
Upravljanje turističkom infrastrukturom podrazumijeva upravljanje objektima turističke
infrastukture u javnom vlasništu poput spomenica kulture, interpretacijski centra, muzeja, kongresni
centra, plaže i slično, i to ili samostalno ili u partnersvu sa privatim sekotrom.
Razvoj proizvoda destinacije
DMO radi na razvoju integralnog proizvoda destinacije, a osim kroz razvojno i investicione projekti
odnosno koordinaciju investicionih i projekata konkurentnosti, kroz
 planiranje i raspisivanje konkursa za ključne projekte;
 pripremu i organizaciju implementacije ključnih progama konkurentosti;
 razvojne aktivnosti za povezivanje elemenata ponude u složene turističke ponude - razvoj
ruta, tura i paketa, centara aktivnosti i centara za posjetioce, oznaka kvaliteta (brendova), te
događaja i manifestacija u destinaciji;
 namicijanje sredstava za realizaciju razvojnih projekata između ostalog kroz praćenje poziva i
priprema EU projekata i rad sa investitorima.
Upravljanje promocijom i prodajom
Destinacijska menadžment organizacija je ambasador destinacije kroz marketiške aktivnosti i
saradnju sa višim instancama sistema upravljanja turističkim destinacijama i sa lokalnim poslovnim
subjektima
Aktivnosti na promociji destinacije koje sprovodi destinacijska menaždment organizacije destinacije
su organizacija nastupa na sajmovima, oglašavanje, izrada promotivnih materijala, upravljanje
internet stranicom i rezervacijskim sistemom destinacije, mobilnim aplikacijama i online
marketingom destinacije, promocija događaja u destinaciji, povezivanje sa turoperatorima i
specijalizovanim turističkim agencijama, upravljanje i informisanje posjetioca. Osim toga koordiniše
kooperativne marketinške programe .
Destinacijska menadžment organizacija se poziocionira kao partner turoperatorima zbog odličnog
poznavanja prostora, jer ima informacije o kompletnoj ponudi destinacije na jednom mjestu,
informacije o turističkoj tražnji, te ideje sa dodatnom vrijednosti za programe unutar destinacije.
Kod upravljanje rezervacijskim sistemom na nivou destinacije DMO ima posredničku ulogu, i
najčešće djeluje kroz Destinacijski Menadžment Sistem, koji uključuje alate za online rezervacije
(internet stranica i mobilna aplikacija), te eventualno kroz direktno usmjeravanje turista u destinaciji
kroz turističke info tačke gdje ih usmjerava ka određim nosiocima ponude.

52
U tom kontekstu DMO rade na upravljanju posjetiocima u destinaciji kroz one-stop-shop pristup
preko centara za posjetioce gdje turistima na jednom mjestu nudi infromacije, ličnu komunikaciju i
asistenciju za dolazak do ponuđača, sadržaja i aktivnosti.
Za upravljanje kvalitetom DMO uspostavljanju norme, kriterije, oznake kvaliteta odnosno uvođenje
standarda i oznaka kvaliteta za smještaj, objekte za hranu i piće, nosioce pojedinih vrsta aktivnosti i
sadržaja, te mehanizme i sistem za sprovođenje sistema kvaliteta u destinaciji. Ujedno radi i na
promociji ovih oznaka, kao alata za kreiranja imidža destinacije i proizvoda.
Obuka kadrova, savjetovanje i informisanje
Djelovanje DMO na obuci kadrova podrazumijeva organizaciju programa obuka i informisanja,
lobiranje za kreiranje stalnih rješenja za formalno obrazovanje kadrova u turizmu, informisanje o
strateškim planovima, organizacija studijskih putovanja, organizacija seminara, konferencija i sl.
Osim toga DMO radi na savjetovanju i kampanjama prema poslovnom sektoru (informativne,
edukativne, za izgradnju odnosa, i koordinaciju zajedničkog marektinga).
Ujedno sprovodi istraživanja i diseminira informacije o turističkim kretanjima izvan destinacije na
osnovu analiza ključnih tržišta, stanja konkurentski destinacija i ekonomskih analiza.
Upravljanje marketing informacionim sistemom
DMO upravljanja marketing informacionim sistemom u svrhu analize i praćenja tržišta odnosno
prikupljanje informacija, analize ponude i tražnje, istraživanja tržišta, komuniciranja i informisanje
aktera; kreiranje i održavanje baza podataka.
26
Marketing informacioni sistema treba da ima sistem internih izvještaja; marketing sistem
obavještavanja i istraživanja.
Sistem internih izvještaja podrazumijeva prikupljanje, skladištenje i distribuciju informacija unutar
turističke destinacije. Nosioc ovog sistema su obično destinacijske organizacije. Izveštaje pripremaju
pojedinačni nosioci ponude i dostavlja nadležnoj organizaciji, a informacije koje se prikupljaju
uglavnom obuhvataju popunjenost smeštajnih kapaciteta, vrstu i obim turističke potrošnje, sugestije
i žalbe turista i slično.
Marketing sistem obavještavanja obuhvata izvore i procedure kojima destinacijska menadžment
organizacija može da dođe do informacija o eksternom okruženju, poput socijalnih i kulturnih
trendova, demografskih kretanja i promjena, legislativnih promjena i sl. Prikupljene informacije se
distribuiraju zainteresovanim subjektima u destinaciji.
Marketing sistem istraživanja obuhvata aktivnosti direktno vezane za sistemsko planiranje,
prikupljanje, analizu i interpretiranje relevantnih informacija radi donošenja strateških odluka.
Istraživanja su uglavnom vezana za karakteristike postojećeg prometa u destinaciji, sa naglaskom na:
stepen zadovoljstva turista boravkom u destinaciji; ocjenu i rangiranje motiva, kapaciteta, usluga i
drugih resursa kojima destinacija raspolaže; motive dolaska u destinaciju; izvore informacija prilikom
donošenja odluke o izboru destinacije; imidž destinacije na tržištu.

26
Prilagođeno prema D. Jovičić, Menadžment turističkih destinacija, Beograd, 2000. Str .183-186, Turistički
marketing informacioni sistem

53
7 Klasteri u ruralnom turizmu
U BiH regulativnu, klasteri su definisani kao geografski koncentrisane i međusobno povezane
organizacije iz srodnih ili različitih djelatnosti koje se formalno ili neformalno udružuju radi jačanja
pojedinačnih organizacija učesnika u klasteru i klastera kao cjeline.
Prema OECD definiciji „Klaster je integracija horizontalno i vertikalno povezanih preduzeća – pravnih
lica, koja zajedno sa društvenim institucijama djeluju unutar iste grane. Regionalno su bliska, tržišni
su konkurenti i saradnici, i povezuje ih dugoročna poslovna dinamika, inovacije, zajednička
racionalizacija poslovanja u cilju smanjenja troškova i povećanja efikasnosti poslovanja. Klasteri su
geografska koncentracija međusobno povezanih preduzeća, srodnih i različitih djelatnosti
Klasteri su zasnovani na vezama koje se grade na osnovu zajedničkih ciljeva, tehnologije, zahtjeva za
distributivnim kanalima i slično.
U praksi klasteri predstavljaju interesno povezivanje preduzeća iz jedne ili više različitih djelatnosti u
određenoj industrijskoj grani ili granama.
Klasteri su bazirani na komplementarnosti firmi koje u njemu učestvuju, u kontekstu resursa ,
vještina, kanala distribucije), geografski su vezani, imaju relativno niske operativne troškove
omogućavaju članicama pristup tehnologiji i tržištu.
Geografsko ograničenje klastera je određeno saobraćajem, kulturnim identitetom područja,
priroiteta osnivača i blizinom emitivnog tržišta.
Zašto se formiraju klasteri
Formiranje klastera čini turističku industriju konkurentijom. Klasteri u turizmu omogućavaju pristup
znanju, resursima, tržištu i tehnologiji.
Cilj formiranja klastera i saradnje može biti na smanjenju troškova proizvoda, promocije i distribucije,
izgradnji i održavanju vrijednosti brenda, izazivanju efekta naglog povećanja ponude, unapređenju
poslovanja kroz razmjenu najbolje prakse, efikasnijem upravljanju destinacijom, osiguravanju
sredstava donatora za podizanje konkurentnosti.
Svrha turističkog klastera je da se mala i srednja preduzeća podstaknu da zajedno naprave jedinstven
turistički proizvod kako bi unaprijedili pojedinačnu i zajedničku konkrentost uključenih aktera.
U ruralnim sredinama javlja se potreba za multifunkcionalnim razvojkem koji će objediniti
poljoprivredna sa drugim djelatnostima, poput turizma.
Koristi za preduzeća od uključivanja u klastere
 kreiranje zajedničkog brenda pod kojim će preduzeća zajednički poslovati
 povećanje konkurentosti preduzeća kroz primjenu novih tehnologija i povećanje
produktivnosti
 sprovođenje zajedničkih aktivnosti kojima se postiže veća efikasnost na ime udruživanja
resursa i sinergije u djelovanju
 brža razmjena informacija i znanja
 lakše povezivanje i komunikacija sa institucijama i vršenje uticaja na politiku i uslove
poslovanja
U tuističke klastere se uvezuju smještajni, ugostiteljski, sportsko-rekrativni objekti, ustanove kulture,
saobraćajna preduyeća, turističke agencije i drugi subjekti koji odražavaju karakteristike date
tursitičke destinacije.
Akteri u klasteru
Klaster može da obuhvati širok spektar lokalnih aktera. Klasteri mogu biti

54
 horizontalni kao npr. klasterizacija usluga marketinga, promocije izvoza, obrazovanja i stručnog
usavršavanja, primijenjenog istraživana i razvoja, zajednička distribucija, informisanje o javnim
nabavkama, zajednička nabavka, zagovaranje i finansiranje tj. pristup kapitalu
 vertikalni se odnose na povezivanja većeg broja učesnika u „lancu stvaranja vrijednosti“
turističkog proizvoda u destinaciji ili za neki specifični proizvod. 27
Glavni subjekti u ruralnom ili agroturističkom klasteru su obično smještajni objekti, poljoprivredni
proizvođači, objekti za pripremu i služenje hrane i pića, prevoznici, tijela za upravljanje turizmom i
obrazovne institucije.
Članovi u klasteru mogu biti različitog nivoa u kontekstu uloge i značaja za funkcionisanje klastera.
U tom smislu osnovu klastera čine subjekti koji su nosioci ponude koja određuje specijalizaciju
klastera i zajednički integralni turistički proizvod klastera. To su obično privredni subjekti i to seoska
domaćinstva, poljoprivredna preduzeća, nosioci ponude agroturističkih usluga i turističke atrakcije u
okruženju. Njihova interakcija se manifestuje kroz razvoj agroturističkih mreža, lokalni
agroturističkih proizvoda, pružanje tradicionalne hrane i lokalnih poljoprivrednih proizvoda.
Pored njih u klasteru učestvuju komplementarni subjekti odnosno subjekti koji nude prateće usluge
poput prevoza i iznajmljivanja prevoznih sredstava, organizatori manifestacija, organizatori aktivnih,
edukativnih , rekreativnih i gastro sadržaja za turiste.
Pored ovih ključnih subjekata, u klasteru kao pridruženi članovi mogu da učestvuju obrazovne i
istraživačke institucije, opštine i njihove agencije, organizacije i slično.

Ilustracija 2 Multilevel universal model of the rural tourism cluster (Zinko, Malska, Kriba)

Primjer turističkog klastera iz BiH – Turistički klaster Hercegovina

Turistički klaster Hercegovina osnovan28 je 2013. godine. Osnivači TKH su poslovni subjekti koji dolaze
iz sektora turizma u regiji Hercegovina i čine ga preduzetnici i predstavnici javnog i civilnog sektora,
koji zajedno stvaraju proizvode i usluge visoke dodate vrijednost.

27
Razvoj klastera u Bosni i Hercegovini: Financijsko održivi klasteri koji ulažu u razvoj turizma, REDAH; 2019
28
http://www.tkh.ba/onama/

55
Osnivači su veći hoteli, poznate vinariije i restorani, te turisitičke agencije, što utiče na fokus klastera
na dovođenje gostiju u ove objekte kao i gastro ponudu destinacije. Klaster ima 28 članova, a
direktno sarađuje sa Gospodarskom komorom Federacije BiH, asocijacijom REDAH, Turističkim
Klasterom Una, Univerzitetom Modernih znanosti CKM, agencijom LINK, SPARK i INTERA tehnološkim
parkom.
Misija TKH je stvaranje strateškog partnerstva između članica TKH u cilju razvoja prepoznatljivog
brenda turističke destinacije Hercegovina, kao i pružanje kontinuirane podrške članicama u
povećanju kvalitete postojećih te razvoju novih autohtonih proizvoda i usluga kroz primjenu novih
znanja i tehnologija te međunarodnih standarda kvalitete.
Klaster se finansira iz članarina, grantova i projekta. Posebno je naglasak stavljen na projekte i to
projekte i sredstva iz međunarodnih fondova, primarno EU fondova.
Primjer klastera sa ponudom ruralnog turizma i zaštićenog područja Turistički klaster “Una-
Sana”29
Turistički klaster Una osnovan je 2017. godine u okviru projekta „Zaštićena područja za prirodu i
ljude” kojeg implementira WWF. Zaštićena područja za prirodu i ljude – terenski projekt Una”.
Projekat je imao za cilj osigurati uslove za ekonomsko jačanje tog područja pokretanjem novih ili
proširenjem postojećih djelatnosti putem uspostavljene eko tržnice, dodjele grantova za kreiranje
novih turističkih sadržaja te plasiranje autohtonih proizvoda unutar turističke ponude, brendiranja i
standardiziranja uz jačanje kapaciteta samih članova.
Članovi Turističkog klastera Una, njih 25, većinom dolaze iz realnog sektora i nositoci su pružanja
turističkih usluga i razvoja turizma na području Unsko-sanskog kantona. Osnivači klastera su manje
ogranizacije i to turističke agencije, manji hoteli, proizvođači hrane, rafting centri, udruženja žena i
koncept je vezan za Nacionalni park Una. Članovi Klastera su i institucije Vlada Unsko-sanskog
kantona Ministarstvo privrede; Nacionalni park Una, Privredna Komora USK, Grad Bihać
Klaster je u okviru projekta formalno osnovan kao rezultat višegodišnje saradnje između pružaoca
turističkih usluga, sportskih udruženja i lokalne zajednice i ostalih aktera na području Bihaća.
Osnovan je u svrhu realizacijei održivog razvoja turizma za šire područje Nacionalnog parka Una, i u
tu svrhu implementira aktivnosti usmjerene na obogaćivanje turističke ponude, jačanje
konkurentnosti sektora turizma i podizanje standarda i kvalitete cjelokupne turističke usluge u i oko
zaštićenog područja. Članovima omogućava učešće i turističkim prezentacijama, izlaganjima i
sajmovima, te edukaciju i usavršavanje radi na jačanju kapaciteta članica.
7.1 Formiranje klastera
Formiranje klastera podrazumijeva formiranje klastera u operativnom i strateškom kontekstu, i u
slučaju formalnih klastera podrazumijeva registraciju pravnog subjekta.
Stvaranje klaster može da bude realizovano pristupom odozgo prema dole i odozdo prema gore.
Pristup odozgo prema dole podrazumijeva da inicijativa za formiranje klastera kreće od javnog
sektora organa vlasti ili turističkih asocijacija, suprotno odozdo inicijativu pokreću sami nosioci
ponude koji se udružuju zbog vlastitih potreba. Klasteri koji kreću od vrha prema dole obično kreću
od analiza lokalne eonomije i i dentifikacije potencjiala i potrebe za klasterom, odnosno od tzv.
klasterske analize, odnosno na bazi statističkih podataka. Zatim se prikupljaju podaci na terenu kroz
intervije i sastanke se potencijalnim članovima klastera. U toku ove analize se nastoji steći bolje
razumijevanja prilika i ograničenja za klaster, procijeniti kvalitet veza među lokalnim igračima,
identifikovati potencijalnog lidera klastera i upoznati aktere sa konceptom klastera. Zatim se

29
https://www.unasana.ba/info/turisticki-klaster-una/

56
upsotavlja liderska grupa, od predstavkima preduzeća budučih članica, koja će dalje da nositi proces
upostavljanja klastera, a zatim se radi na razradi vizije, misije i strateškog okvira za djelovanje
klastera. Ovo se dalje operacionalizuje kroz kreiranje kratkoročnih projekata, nakon čega se klaster
formalno uspostavlja.
Kod pristupa odozdo prema gore se kreće od uspostavljanje okvira i strukture za planiranje između
zainteresovanih strana, koji zatim treba da definišu šta je strateški okvir za djelovanje klastera na
osnovu analize potencijala članica i pirlika na tržištu, te slabosti članica i ograničenja na tržištu . U
ovom procesu treba da se definiše prilika za zajedničko djelovanja klastera, te definišu sturkture,
aktivnosti i način djelovanja. U praksi firme su uglavnom zauzete svojim svakodnevnim aktivnostim
da bi se bavile razmatranjem šireg razvoja turističke industrije u destijnaciji, pa je za formiranje
klastera obično potreban eksterni facilitator odnosno organizator procesa udruživanja. Organizator
proces može da započne organizacijom sastanaka aktera u turističkiom sektoru, a kako bi se razvilo
povjerenje i saradnja između potencijalnih članova klastera učesnici se mogu okupiti oko zajedničkih
aktivnosti, poput nastupa na sajmovima, studijskih putovanja, razvoja proizvoda ili oko lobiranja za
potrebe sektora prema zakonodavcu.
S obzirom na potrebu za eksternom podrškom za formiranja klastera, u praksi se javljaju mještoviti
pristupi, gdje inicijative istovremeno kreću iz oba pravca, pa se postojeća saradnja između firmi diže
na viši nivo, tako što sami akteri traže podršku za uspostavljanje klastera, ili im akteri iz javnog
sektora sugeriše da se formalno udruže uz ponudu podrške sa njihove strane u tom procesu.
Koji od ovih pristupa će biti uspješniji zavisi od brojnih faktora, ali kod učešća javnog sektora i
obrazovnih istitucija u ovom proces kao i njihove uloge kasnije u funkcionisanju klastera, treba biti
oprezan i voditi računa da su direktni interesi privrednih aktera primarno u fokusu klastera, te da su
procesi i aktivnosti prilagođeni njihovim interesima i kapacitetima. Na primjer proces strateškog
planiranja klastera često vode univerzitetski profesori i konsultanti, pri čemu nastoje da ispoštuju
metodologiju ovakvog procesa u potpunosti. Međutim ista privrednicima može biti preširoka,
preobimna, previše zahtjevna po pitanju vremena koje im oduzima, a da pri tome ne vide svrhu tako
detaljnog i kompleksnog procesa. To će uticati na njihovo učešće u procesu i dovesti do njihovog
odustajanja i izostajanja iz istog. Sa druge strane ako firme ne učestvuju u potpunosti u procesu
planiranja, to može dovesti do toga da predstavnici institucija u klasteru uobliče strategiju na način
da se primarno bavi širim interesima industrije, pa da se fokus rada klastera stavi na sistemske
promjene u sektoru, u obrazovanju ili zakonodavstvu, a da se izgubi iz vida direktne i trenutne
realne potrebe firmi članica. Ovo će isto tako dovesti do njihovog kasnije smanjenog učešća u
djelovanju klastera i njegovom finalnom propadanja. U skladu sa tim ključno je ne izgubiti iz vida da
je klaster tu primarno da služi direktnim interesima privrednih subjekata koji su članovi klastera, pa
tek onda svemu ostalom.
7.1.1 Operativno stvaranje klastera
Operativno stvaranje klastera u ruralnom turizmu podrazumijeva okupljanje relevantnih aktera oko
zajedničkog interesa, izgradnju odnosa između članova, formiranje planova i strategije za
upravljanje.
U pripremi za formiranje klastera neophodno je odraditi nekoliko koraka koji podrazumijevaju
1. identifikaciju teritorije i osnovne teme koje će biti obuvaćene klasterom – obično kroz
studiju turističkih potencijala teritorije,
2. analizu potencijalne baze klastera odnosno nosioca ponude (seoskih domaćinstava,
poljoprivrednih gazdinstava i proizvođača) njihove zastupljenosti, nivoa razvoja, kvantiteta i
kvaliteta usluga, te stepena uvezanosti između njih;
3. analizu potencijala komplementarnih nosioca ponude i partnerskih organizacija i nivoa
uvezanosti (turističke agencije, prevoznici, nosioci ponude aktivnosti i sadržaja);

57
 4. analiza mogućnosti organizacija za podršku poslovnom razvoju da pruže organizacionu,
finansijsku i marketinšku podršku klasteru (turističke organizacije, razvojne agencije,
opština),
5. realizaciju informativno-edukativnih i zajedničkih aktivnosti za osnovne, komplementarne i
partnerske aktere
6. razvoj klasterske strategije i akcionog programa
7. određivanje načina formalizacije klastera i definsanje tijela i organa klastera
8. formalizacija klastera (registracija pravnog lica ili potpisivanje sporazuma između članova).

Analizu Analiza
potencijala mogućnosti Realizaciju
Identifikaciju Analiza Razvoj klasterske
komplementarnih organizacija za informativno-
teritorije i potencijalne baze strategije i Formalizacija
nosioca ponude i podršku edukativnih i
osnovne teme klastera - nosioca akcionog klastera
partnerskih poslovnom zajedničkih
klastera ponude programa
organizacija i razvoju podršku aktivnosti
nivoa uvezanosti klasteru

Ilustracija 3 Koraci u formiranju klastera

Ključno pitanje kod uspostavljanja i funksionisanja klastera je njegova održivost.

Pored toga potrebno je definisati poslovni model i po mogućnosti razraditi poslovni plan klastera
prije formiranja.
U procesu formiranja potrebno je odrediti okvir za funkcionisanje klastera i organizaciju odnosno
definisati stratešku poziciju klastera u regiji, odrediti ciljeve, zadatke i aktivnosti, pravnu formu
klastera, organizacionu strukturu i organe opravljanja, te odabrati odgovorna lica i projektni tim i
odrediti način komuniciranja unutar klastera.
Za uspješnost klastera presudnu ulogu igra nosilac odnosno vođa klastera, a preporuka je da to bude
iskusan lokalni turoperater ili turistička agencija sa iskustvom više od 10 godina operativnog iskustva.
Vođa klastera treba da ima dokazano iskustvo u marketingu i prodaji složenih turističkih proizvoda.
Osim toga ovaj subjekat može da obezbijedi dodatnu logističku podršku poput prevoznih sredstava,
brošura, alata za internacionalna plaćanja, licenciranih vodiča, poznavanja stranih jezika, dobro
vladanje online marketing kanalima i alatima.
Geografski obuhvat klastera
Turistički klasteri ne ograničavaju svoje područje djelovanja prema strogo određenim pravilima, i
proteže se od mikrolokacija to transnacionalnog obuhvata, te mogu biti određeni prirodnim
elementima poput rijeka ili planina, i pa zajedničkim kulturološkim karakterisikama nekog područja,
nezavisno od administrativnih jedinica koje obuhvata.
7.1.2 Formalizacija klastera
Klasteri u BiH i okruženju su obično registrovani po kao udruženja ili fondacije.
U BiH, formalni klasteri su udruženja građana, te u skladu sa tim prije registracije udruženja
potrebno je održati osnivačku skuptištinu, koja će definisati cilje i djelatnosti udruženja, te način
funkcionisanja, koje podrazumijeva definisanje upravljačke strukture i odabir organa upravljanja. U
ovom kontekstu da bi se moglo registrovati udruženje, potrebno je odabrati lice za zastupanje,
obično predsjednika udruženja, te su potrebna mininalno tri osnivača, koja mogu biti pravna ili
fizička lica.

58
S obzirom da su u pitanju udruženja struktura ovakvih klastera će uglavnom odražavati standardnu
organizacionu strukturu udruženja, dakle imati će skupštinu, upravni i nadzorni odbor, predsjednika
udruženja i članove, te revenualno savjetodavni odbor, a može i imati različite operativne sturkture
koordinatora/menadžera nekih sekcija npr. za edukaciju, za marketing, za projekte i slično. U našim
uslovima predsjednik klastera je najčešće i menadžer odnosno direktor klastera, i upravljanjem
klasterom se bavi pored vođenja svoje firme. S tim što menadžer može biti i stručno lice koje je
angažovano ciljano kao menadžer klastera, koje nije predsjetnik udruženja.

Primjer procesa načina formiranja klastera Etno- ekološki klaster Boykiviski Gazdy (regija Karpata)
30

Klaster je osnovan kroz podršku USAID i UNDP u Ukrajini, a nosilac inicijative je bila Asocijacija za
Ruralni i Zeleni Turizam u saradnji sa vlasnicima ruralni kuća u Skole distriktu i susjednim selima.
Ideja klaster je bazirana na okupljanju zainteresovanih strana za razvoj novog turističkog proizvoda u
Skole distriktu. Fokus klastera i proizvoda je na etnografskim, ekološkim i rekreativnim turističkim
aktivnostima baziranim na saradnji farmi i mini hotela, keteringa, proizvođača tradicionalnih i
ekoloških proizvoda, amaterskih folklornih grupa, institucija za zaštitu prirodnog i istorijskog
nasljeđa.
Teritorija inicijative za uspostavljanje klastera obuhvata područje na kome su većina ponuđača
turističkih usluga privatne ruralne kuće, kolibe, mini hoteli, hoteli i restoranski kompleksi. Saradnja
koja je razvijana kroz period od 10 godina između nevladina tijela, proizvođači tradicionalni i
ekološku proizvoda, objekata za ketering, amaterskih folklornih grupa, institucija za zaštitu
prirodnog i istorijskog nasljeđa, je predstavljala bazu za upostavljanje klastera. Odabir etno, eko i
odmorišnih aktivnosti kao proizvoda klastera je urađen na osnovu sastanaka i konsultacija sa
zainteresovanim stranama, a po specijalizaciji klaster pripada tipu smještaja i hrane (na seoskim
domaćinstvima) sa eko i etno proizvodima.
Prve tri faze uspostavljanja klastera su bile fokusirane na okupljanje agrosmještaja kao osnove
klastera, partnera i organizacija za podršku, gdje se prvo krenulo od identifikacije glavnih učesnika i
tipova turističkih aktivnosti. Bazu klastera čine vlasnici gazdinstava, kolibe, hoteli i restorani,
partneri su im proizvodači tradicionalnih i ekoloških proizvoda, zanatlije, etno narodni ansambli, i
privrednici koji nude prevoz, ekskurzije i dodatne usluge. Važan dio partnerske grupe su nosioci
usluga vezanih za ekskurzije i zaštitu sredine (Skolivski Beskydy Nacionalni park) i istorije i kulture
(Tusan - državni istorijski i arhitektonski rezervat), kao i tursičke agencije u Lviv-u. Podršku klasteru
daju lokalna samouprava (distrikta i seoska vijeća), državna tijela (odjeljenja za turizma i
agroindustrijske komplekse distriktne administracije, distriktni centar za zapošljavanje), i nekoliko
javnih organizacija (Asocijacija preduzetnika Skole distrikta, Impulse kompleks za trening i
proizvodnju, Agencija za regionalni razvoj, lokalna kancelarija Asocijacije za ruralni i zeleni turizam) i
obrazovne institucije (Stryi Poljoprivredni koledž, Ivan Franko Nacionalni Univerzitet Lviv, Lviv Insitut
za ekonomiju i turizam, Bydgoszcz Ekonomski Univerzitet (Poljska). Početkom 2018 ukupan broj
učesnika u klasteru je bio 43.
U formiranju klastera značajnu ulogu je imala organizacija radnih sastanaka i informativno-
edukativnih seminara, za čiju organizaciju su ključnu ulogu odigrali eksperti iz Asocijacije za ruralni i
zeleni turizam, profesori iz obrazovnih institucija u lideri iza javnih organizacija za regionalni razvoj.
Marketinški profil klastera je određen ponudama tradicionalne Boyko farmerske kuće, tradicionalnih
Boyko jela, degustacijom i kupovinom ekoloških proizvoda planinske regije, učešćem u
tradicionalnoj zabavi i odmoru, lokalnim festivalima, lokalnim suvenirima, posjeti tradicionalnim
zanatlijama i časovima, rehabilitaciji i podmlađivanju uz pomoć narodne medicine (kupanje u

30
Izvor: A Multilevel Universal Model of the Rural Tourism Cluster: Implementation at the local Level; Y. Zinko,
M. Malska, I.Kriba; Studia Periegetica, 2018, obrada studije slučaja (str 17 – 20)

59
bačvama, apiterapija, fito -čaj ); izletima u zaštićena područja Nacionalnog parka Skolevski Beskydy,
učenje o istoriji Boyko etničke grupe i posjete drveno-kamenoj tvrđavi Tusan, prakticiranje raznih
vrsta aktivnog turizma: skijanje, treking, jahanje, aktivnosti na vodi, biciklizam.
Ovaj koncept i naziv klastera je usvojen na posebnoj strateškoj sesiji, a nakon toga je razvijena
strategija i godišnji program razvoja klastera sa događajima, koja je zatim usvojena.

7.2 Aktivnosti i usluge klastera

Usluge i aktivnosti klastera u ruralnom turizmu treba da obuhvate aktivnosti u domenu
 informisanje, komunikacija i koordinacija saradnje unutar klastera
 izgradnje kapaciteta članica
 razvoj i unapređenje zajedničkog turističkog proizvoda
 promocije klastera, članica i zajedničkih proizvoda
 obuku i obrazovanje kadrova
 saradnja sa i posredovanje u komunikaciji sa javnim sektorom i obrazovnim institucijama

Informisanje, Razvoj i
komunikacija i unapređenje
Obuka i
koordinacija zajedničkog
obrazovanje
saradnje turističkog
unutar klastera proizvoda
Promocija Saradnja sa
Izgradnja klastera, javnim
kapaciteta članica i sektorom i
članica zajedničkih obrazovnim
proizvoda institucijama

Ilustracija 4 Usluge i aktivnosti klastera u ruralnom turizmu

7.2.1 Informisanje, komunikacija i koordinacija saradnje unutar klastera

Komunikacija i saradnja unutara klastera je primarni zadatak klastera, te u ovu svrhu treba da postoji
razvijen komunikacijskih okvir.
Kreiranje komunikacijskog okvira podrazumijeva realizaciju redovnih sastanaka članica i to
minimalno jednom mjesečno u početku , a kasnije svakih 3-4 mjeseca, ili redovno objavljivanje i
slanje informativnog biltena za članice o aktivnsotima u klasteru i drugim interesantnim
informacijama, objava informacija na internet stranici klastera i drušvenim mrežama, redovno slanje
izvještaja o radu klastera članicama i slično.
Osim toga menadžment klastera treba redovno da posjećuje i obilazi članice kako bi se kontinuirano
pratile potrebe i aktivnosti članica u svrhu kreiranja osnova za generisanje kooperativnih projekta.
Dodatno potrebno je raditi na izgradnji međuljudskih odnosa unutar klastera i stvaranje ličnih
kontakta kako bi se gajio osjećaj zajedništava, i to se može postiči kroz organizacija redovnih
događaja za okupljanje članica ovo mogu biti događaji tipa edukacija, ali mogu biti i druge vrste
poput neformalnog druženja, zabavne večeri, konkteli i slično.

60
7.2.2 Jačanje i izgradnja kapaciteta članica klastera
Jačanje i izgradnja kapaciteta članica klastera se odnosi na direktnu podrški pojedinačnim članicama.
Neke od ovih aktivnosti mogu da se sprovode u grupi u okviru aktivnosti edukaciji ili kao zajednički
rad na razvoju i unapređenju zajedničkog proizvoda, ali se ovdje primarno misli na individualnu
podršku.
Na primjer Turistički klaster Hercegovina direktno na podršci članicama radi na jačanju kvaliteta
proizvoda, usluga i članova klastera, pruža podršku povećanju smještajnih i ugostiteljskih kapaciteta,
radi na jačanju promotivnih aktivnosti članica, jačanju turističkih sadržaja i poboljšanju
infrasturkture.
Ova podrška može biti pružana u vidu tehničke ili finansijske podrške.
Tehnička podrška se primarno odnosi na savjetodavne i stručne usluge koju članovi dobijaju u okviru
članarine ili po povlaštenim cijenama. Primjeri ovakvih usluga su da klaster angažuje stručnjake da
rade individualno sa članicama na unapređenju upravljanja agrotustičkim domaćinstvom, ili na
kreiranju, unapređenju ili proširivanju ponude domaćisntva, da pružaju direktno uslugu promocije
kroz unapređenje prisustva domaćinstva na internetu, izradu vlastite interent stranice, prisustva na
društvenim mrežama i slično.
Finansijska podrška se obično odnosi ili na davanje grantova (najčešće iz međunarodnih projekta) za
ulaganje u opremu i objekte, za razvoj konkretnog proizvoda i promocije pojedinačnog aktera, ili
kroz olakšavanje pristupa drugim izvorima (su)finansiranja poput povezivanja za potencijalnim
investitorima.
U okviru ovih aktivnosti može da se pruža i kombinovana podrška, te ista može biti dio procesa
uvođenja standarda održivog poslovanja za članove klastera i uvođenje standarda kvaliteta, i slično.
7.2.3 Razvoj i unapređenje zajedničkog turističkog proizvoda
Razvoj i unapređenje zajedničkog turističkog proizvoda obično obuhvata neku od sljedeći aktivnosti
 kreiranje turističkih paketa koji povezuju usluge članica,
 organizaciju turističkih manifestacija, događaja i stručnih skupova
 kreiranje tematskih ruta i tura koje integrišu ponudu članica,
 kreiranje zajedničkog turističkog brenda i oznake kvaliteta,
 uspostavljanje i upravljanje degustacionim ili prodajni objektom za proizvode članica.
Ovi zajednički proizvodi ne znače da klaster kao organizacija realizuje proizvod, već to rade njene
članice, a klaster kordiniše aktivnosti razvoja takvih proizvoda, pruža im tehničku i finansijsku
podršku, i radi na promociji proizvoda.
Kreiranje turističkih paketa i tura
Ključna specifičnost kod paketa i tura koje razvijaju klasteri je u tome što je njihov sadržaj određen i
baziran na ponudi članica klastera, te da samu realizaciju paketa organizuju turističke agencije iz
klastera, dok se na nivou klastera (kao udruženja) radi na koncipiranju i razvoju te promociji
zajedničkog zajedničkog proizvoda.
U procesu razvoja proizvoda klaster treba da prije svega donese znanje i informacije o tražnji i
mapira potencijal članica za kreiranjem proizvoda. Zatim treba da zajedno sa članicama radi na
konceptu proizvoda uključujuči i definisanje njegove izvodljivosti i isplativosti sa predviđenim
elementima marekting miksa koji će biti upotrebljenji. Finalno klaster radi na poromociji novih
proizvoda, na primjer kroz organizaciju familijarizacijskih tura, pripremu i organizaciju nastupa na
sajmu i povezivanja sa turoperatorima, interent stranicu klastera ili proizvoda i slično.
Paketi u ruralnom turizmu, i u kontekstu ovog priručnika, treba da uključuju posjetu ili boravak na
seoskim domaćistvima u kombinaciji sa drugim sportskim, kulturnim i manifestacionim sadržajima.

61
Posjeta domaćinstvima se uglavnom veže za gastro ponudu i to ili kao jedan od obroka u okviru
paketa ili kao degustacija proizvoda, pri čemu u višednevnim paketima ovo mogu biti različiti
proizvodi poput sira, vina, rakije, meda i prerađevina od voća i povrća i slično.
Boravak u domaćinstvima se primarno odnosi na noćenje u ovoj vrsti smještaja. U kontekstu noćenja
ovo može biti realizovano u vidu jednog noćenja kao jedne od tački za stajanje a može biti
realizovano tako što će dato/data domaćinstva biti primarna smještajna jedinica, a druge aktivnosti
se dalje konzumiraju sa polaskom i povratkom u isto domaćinstvo.
Druge aktivnosti na i oko domaćinstva mogu biti istovrsne ili mješovite, odnosno da podrazumijevaju
više istorodnih sportskih ili kulturnih aktivnosti kao tematski paketi, ili da kombinuju različite vrste
aktivnosti a u okviru nekog šireg koncepta, poput odmor u prirodi, avanturistički odmor, porodični
odmor i slično.
Osim paketa ove vrste, turistima su atraktivne i ture, posebno tematske ture. Ture, se odnose na
kružna kretanja turista i u kontekstu ruralnog i seoskog turizma poželjno je da podrazumijevaju
noćenje na nekoliko domaćinstava ili objekata ruralnog smještaja, te kretanje između više lokacija
gdje se na svakoj lokaciji konzumira određeni različit sadržaj. Ove ture mogu biti kao i paketi,
tematski ili konceptualno vezani.
U tematske ture spadaju na primjer vinske ture, koje često prate vinske rute/ ceste, i uključuju
posjete vinarijama, degustacije vina, obilaske vinograda ili vinskog festivala, i slično. U BiH se osim
gastronomski putevi vina, sira, žita i slično, sve više razvijaju i koncepti kulturno-istorijskih ruta poput
puta stećaka, rimske ceste, pješačke i biciklističke rute i slično, koje mogu biti osnova za kreiranje
klastera ruralnog turizma i njihovih proizvoda.
Turistička ponuda klastera Una - Sana31 se odnosi na aktivnosti, događaje, gastro, nasljeđe, prirodu i
smještaj. Klaster je kreirao i upravlja stranicom klastera, na kojoj su predstavljene usluge i ponuda
članica i područja obuhvata, a ujedno je i rađeno na razvoju turističkih aranžmana u okviru koji je
inicijalno stvoreno 12 tura odnosno različitih paketa proizvoda čiji su nosioci članice. Ture i paketi
obuhvataju Avanturu i wellness u NP Una, Otkrivanje svijeta šumskih gljiva, programe S polja do
stola, Rakijsku turu, Dane Kraft Piva, Vožnju unskim lađama, kajak foto safari, Kombinaciju
biciklizam, hrana i rafting; Učenje tkanja ćilima, Jogu i meditaciju; Glamping, rafing i foto safari,
Vikend na selu i Transformaciono liderstvo.
Interesantan je i koncept proizvoda „ Sedam dana u Lici“ koji je kreirao Klaster destinacije Lika koji
obuhvata 4 vrste ponude za sedam dana u Lici od kojih se svaki dan sastoji od nekoliko izeta. Svaki
program uključuje posjetu NP Plitvička jezera, nakon čega se posjetioci upućuju na obilazak drugih
prirodnih zaštićenih područja, kulturnog nasljeđa, gastro ponudu, adrenalinske i edukativne
aktivnosti. Izleti uključuju i prateću gastronomski ponudu od lokalnih poljiprivrednih proizvoda, a po
tradicionalnim receptima. Programi u okviru ovog koncepta koji se realizuju u saradnji sa 9 turistički
agencija su Avanturistička destinacija Lika, Prirodne ljepote i okusi destinacije Lika, Porodični vikend
u destinaciji Lika i Sportsko-rekreativni program.
Sedmodnevni program Avanturistička destinacije Lika obuhvata 32 bogat program koji uključuje
obilazak NP Plitvička jezera (ručka u ugostiteljskim objektima unutra parka i kupovinu Lika Quality
proizvoda u suvenirnicama); posjetu Plitvice Art Farmi (degustacija lokalnih proizvoda i večernje
durženje uz logorsku vatru); obilazak Baraćeve pećine; posjetu ranču Equus Igni sa 4 sata jahanja;
odlazak na Zip Line „Pazi Medo“ vožnja ziplajnom i penjenje uz stijenu; obilazak stogodišnjih mlinova
(Majerovo i Tonković Vrilo) na izvoru rijeke Gacke; posjetu Hrvatskom centru za autohtone vrste riba
i rakova krških voda; posjetu siranama Runolist ili Vegium sa degustacijom više vrsta sira i mliječnih
proizvoda; Kajakarenje rijekom Gackom u kajacima dvosjedima; posjetu Utočištu za mlade medvjede
Kuterevo; posjetu svetilištu Majke Božje od Krasna; obilazak NP Sjeverni Velebit i posjetu Kući
31
https://www.unasana.ba/
32
https://www.lika-destination.hr

62
Velebita; posjetu Parku prirode Velebi sa šetnjom do uvale Zavratnica, razgledavanj i kupanje;
odlazak u pustolovno-izeltnički centar Rizvan City i adrenalinske aktivnosoti: divovska ljuljačak,
penjanje uz stijene, prelazak poligona, ljudski stolni nogomet, te obilazak Memorijalnog centra
Nikola Tesa u Smiljanu uz stručno vodstvo.
33
U programu Prirodne ljepote i okusi destinacije Lika, osim dijela ovih sadržaja dodatno je naglasak
na degustaciju pa su tako uključene kušaonica Rakija Stilanova Lika, OPG Čubrić Brigita sa
prezentacijom i degustacijom proizvoda od meda, OPG Bogdanić Helena gdje se nude proizvodi od
voća (pekmezi, sirupi, sokovi, likeri i dr.), i dodato je npr. mogućnost vožnje biciklima sa izvorom više
biciklističkih ruta i iznajmljivanje bicikala.
U Programu za porodice je npr. dodat odlazak u Adrenalin Park OGI koji nudi aktivnosti za djecu i
odrasle: zipline, streličarstvo, paintball; planinarenje i porodični piknik u NP Sjeverni Velebit; Velebit
aktivnosti poput kajakarenje, bicikliranja i quad avantura; posjeta Pećinskog parka Grabovaca koji
ima sadržaj prilagođen djeci i slično.
Oznaka kvaliteta i brend proizvoda
Oznake kvaliteta i brendovi se koriste za pozicioniranje, diferencijaciju i promociju turističkih
proizvoda i destinacija. Klasteri mogu za svoje članove i kako komercijalnu uslugu da nude različite
programe oznaka kvaliteta.
Na nivou klastera interesantne su opcije oznaka kvaliteta za ruralni ili tradicionalni smještaj, za
tradicionalne restorane ili one koji nude lokalne proizvode, za poljoprivredne i zanatske proizvode,
(tradicionalna hrana i piće, tradicionalni zanati) i za aktivnosti/sadržaje. Svaka od ovih vrsta ponude
može da ima vlasititi sistem za obezbjeđivanje i dodjeljivanje oznaka kvaliteta, al mogu da se kreiraju
oznake kvaliteta na nivou destinacije ili klastera.
Ujedno ovdje mogu da se primjenjuju međunarodni standardi ili da se kreiraju namjenski za datu
destinaciji odnosno obuhvat klastera.
Osim standarda kavliteta po vrstama usluga, u praksi se još implementiraju u neki specifični
standardi na primjer za primjenu ekoloških, organiskih i bioloških praksi, za sigurnost i čistoću, za
određenu ciljnu grupu (npr. porodična, za djecu, lica sa posebnim potrebama), za određenu
destinaciju (npr. planinska destinacija) ili sa određenim karakteristikama kao npr UNESCO lokalitet,
tradicionalna arhitektura i slično.
Kao najbolje prakse u ruralnom turizmu prepoznate su oznake za tradicionalna sela, za odmor na
farmi, za ruralni smještaj, za specifične segmente, za destinacije, za hranu i vino, te organske,
biološke i ekološke oznake.
Da bi se implementirao određeni standard kvaliteta i oznaka, potrebno je uspostaviti sistem za
upravljanje oznakama kvaliteta, uključujući kriterijume za dodjeljivanje ovih oznaka, sistem i
proceduru za dobijanje i zadržavanje, način isticanja i upotrebe oznaka od strane pružaoca usluga, te
raditi na promociji i uspostavljanju kredibiliteta i imidža oznake prema potrošačima.
Klaster Lika Destination34 se izdvaja po sprovođenju sistema kvaliteta lokalnih proizvoda pod nazivom
Lika Quality, kojim se želi brendirati lokalno proizvedna hrana i suveniri, i stvoriti prepozantljivu
gastro-destinaciju. U Lika Quality sistemu se nalazi 57 proizvođača i 157 proizvoda iz 11 kategorija
(med, meso i mesne prerađevine, mlijeko i mliječni proizvodi, pekarski proizvodi, pića i napitci,
povrće, samoniklo bilje, kozmetika, suveniri, voće, voćne prerađevine). Od 2018 godine u NP Plitvička
jezera uspostavljeno je prodajno mjesto sa proizvodima sa ovom oznakom. Slijedeći planirani korak
je sertifikacija restorana koji će nuditi jela od namirnica sa ovom oznakom.

33
https://www.lika-destination.hr/stay-7-days-in-lika/program/stay-7-days-in-lika-program-2-prirodne-ljepote-
i-okusi-destinacije-lika
34
lika-destination.hr/o-nama/

63
Osim oznaka kvaliteta, potencijalno interesant pristup za klaster koji je okuplja na primjer
proizvođače nekoh autohtonog proizvoda, može biti i oznaka porijekla. Oznaka proijekla se
kandiduje i evidentira u sistemu za zaštitu prava intelektalne svojine, a klaster može da zastupa
interese proizvođača u procesi dobijanja zaštite, promocije i plasmana proizvoda pod takvim
imenom. Osim toga klaster može da uspostavi laboratorije za provjeru kvaliteta ovakvih proizvoda,
centar za pakovanje ili prodavnicu proizvoda, da organizuje promotivne aktivnosti i posreduje u
distribuciji proizvoda.
Organizacija događaja i manifestacija
Klasteri generalno realizuju događaje sa tri različita fokusa i to događaji za potrebe promocije i
pozicioniranja klastera, događaji u svrhu promocije i prodaje proizvoda i usluga članica, turističke
događaje i manifestacije kao samostojećeg složenog proizvoda. Pri tome je moguće spojiti ove
koncepte u jedan događaj.
Događaji za promociju i pozicioniranje klastera su obično u kategoriji stručnih poslovnih i edukativnih
skupova i mali događaji za izgradnju odnosa interesnim grupama. U ovakve skupove spadaju
konferencije, okrugli stolovi, seminari i radionice, poslovni forumi i slično, te mogu biti i kokteli,
svečane večere, balovi i tako dalje.
Događaji koji su namijenjeni za promociju članica klastera su obično privredni događaji poput
sajmova otvorenih dana, poslovni susreta i slično, a svrha im je obično direktna promocija i/ili
prodaja krajnjim potrošačima ili sklapanje poslovnih partnerstava sa dobavljačima, posrednicima i
kupcima.
Treća vrsta događaja su turističke manifestacije, koje mogu da objedinjuju prethodne dvije, te da na
to dodaju druge sadržaje, a osnovna razlika je u tome što je kod ovih događaja primarni naglasak na
krajnje potrošače i kreiranje turističke ponude za njih.
Pecka outdoor festival je primjer takve tursitičke manifestacija i aktivnost neformalnog klastera
Outdoor Krajina, čiji je glavni organizator Pecka Centar za posjetioce i U.G. Greenways. Festival
objedinjuje brdski biciklizam, sa aktivnim odmorom u vidu pješačenja do izvora Sane, penjanje uz
stijene, obuku za preživljavanje u prirodi, muzički program, aktivnostima u prirodi za djecu i
promocijom lokalnih proizvoda. U realizaciji sadržaja festivala se okupljaju članice klastera i zajedno
formiranju interesantan i atraktivan proizvod za cijelu porodicu. U organizaciju su uključene
Turistička organizacija RS, Opština Mrkonjić Grad, Ministarstvo porodice, omladine i sporta
Republike Srpske.
Centri za aktivnosti
Centri za aktivnosti su objeki koji turistima i posjetiocima omogućavaju razonodu, zabavu, zabavno -
edukativne aktivnosti ili edukaciju turista, te pristup turističkim proizvodima i uslugama, na jednom
mjestu. Klasteri mogu za svoje članice da kreiraju ovakve centre kako bi kroz koncentraciju različite
turističke ponude povećali nijihovu atraktivnost i dostupnost, a istovremeno smanjili poslovni rizik i
operativne troškove.
Ovakvi objekti se razvijaju sa ciljem razvoja centara koji povezuju aktivnosti, kao glavne tačke
pakovanja, promocije i komercijalizacije aktivnosti ruralnog turizma, stvaranja novih atrakcija, i
obezbjeđivanja različitih doživljaja na jednom mjestu, obezbjeđivanja ponude za razonodu, i
objedinjavanje i podsticanje poljoprivrednih proizvoda.
Neki od primjera centara za aktivnosti su prodavnice domaćih, lokalnih i tradicionalnih proizvoda,
degustacioni centri, centri za otkrivanje, informacioni centri, centri za dobrodošlicu, centri za
posjetioce, centri za sportske i avanturističke aktivnosti (npr. centri za vodene sportove i centri
aktivnosti u šumama i na planinama), zabavno-edukativni centri za učenje o pirodi i slično.

64
Da bi se uspostavio ovakav jedan centar objekat treba da obuhvati aktivnosti različitih nivoa, a
aktivnim i pasivnim sadržajima, te zabavno-edukativnim aktivnostima. Članice klastera treba da
imaju aktivnu ulogu u kreiranju i realizaciji sadržaja centra. A prije osnivanja potrebno je definisati
poslovni model centra, izraditi investicionu studiju, provjeriti isplativnost i utvrditi održivost ovakvog
centra.
Turistički klaster „Slavonska košarica“ tako nudi gastronomske degustacije, konjičke predstave,
sajmove rukotvorina, druženja sa stručnjacima iz različitih oblasti, degustacije vina i sezonskih
namirnica, a u Centru za posjetioce grada Slavonskog Broda na središnjem gradskom trgu mogu se
kupiti proizvodi najboljih malih proizvođača hrane, pića i rukotvorina s područja Slavonije. Ujedno
kroz radionice, web portal, sajmove i prezentacije, a proizvođačima pruža promociju, podstiče
različite razvojne inicijative, pomaže na polju distribucije i promocije vlastitih proizvoda, ali i
promociju tradicionalnih i kulturnih vrijednosti Slavonije kao turističkog odredišta. Na interenet
stranic klastera prikazane su ponude svakog od članova klastera i predstavljene tipske košarice od
vinskih, suhomesnatih, slatkih, uskrsnih do božićnih. Poizvodi članica klastera se mogu naći i na
sajmovima i na stranici e-tržnica.
Turistički Klaster Lika Destination35 je tako u 2018. godini uspostavljen je info punkt destinacije Lika
na ulazu u NP Plitvička jezera, gdje se mogu dobiti inofrmacije o ostalim lokacijama, kako bi se
preusmjerili posjetioci na manje poznate lokacie u destinacji i smanjilo opterećenje i gužva u
prijepodnevnim satima oko jezera. Info punkt raspolaže mapama i mogućnosti da se kupi zajednička
ulaznica Lika destinacije. Ova zajednička ulaznice je još jedna od poduhvata klastera koji ima za cilju
podsticanje dužeg zadržavanja u destianciji, a obuhvata ulaz u više zaštićenih područja prirode – NP
Plitvička jezera, NP Palklenica, NP Sjeverni Velebit, Park Prirode Velebit, Bratićeve spilje, Hrvatski
centar za autohtone vrste riba i rakova kraških voda; te obilazak memorijalnog centra „Nikola Tesla“
Smiljan.
7.2.4 Promocija klastera, članica i zajedničkih proizvoda
Klaster djeluje na promociju klastera kao udruženja, promociji pojedinačnih članica unutra klastera,
te promociji zajedničkih prizvoda.
Kod promocije klastera kao udruženja, svrha je generalno pozicioniranje klastera prema javnom
sektoru, prema privrednim subjektima unutar destinacijie, prema opštoj javnosti.
Promocija članica ima za svrhu njihovo pojedinačno pozicioniranje i najčešće je usmjerena direktno
ka potrošačima.
Promocija proizvoda klastera isto tako ima svrhu promocije prema kupcima, s tim što to u ovom
slučaju mogu biti kako krajnji potrošači tako i posrednici (tursitičke agencije i turoperatori sa
emitivnih trižišta) i naručioci (preduzeća, intitucije i organizacije kao kupci poroizvoda za svoje
zaposlene i poslovne partnere).
Promotivne aktivnosti se sastoje od
 promocije i kreiranje identiteta destinacije/ klastera i brendiranje klastera i proizvoda,
 odnosa sa javnošću
 predstavljanje klastera na sajmovima i manifestacijama,
 organizacija događaja i manifestacija (npr. sajmova, konferencija, dana otvorenih vrata)
promotivnog karaktera za članice u destinaciji,
 internet stranice klastera (promotivni i/ili posrednički – rezervacijski sistem)
 posredovanja u ostvarivanju kontakata sa turoperatorima i turističkim agencijama sa
emitivnih tržišta i organizacija familijarizacijskih tura za turistčke posrednike i medije,
 promocija usluga klastera ka trećim stranama za generisanje prihoda.

35
lika-destination.hr/o-nama/

65
7.2.5 Obuke i obrazovanje
U svrhu razvoja ljudskih resursa klasteri mogu da djeluju u dva pravca. Prvi pravac je kontinuirano
unapređenja kapaziteta zaposlenih i rukovodioca i to da varijantam da su edukacije zatvorenog ili
otbvorenog tipa, odnoso samo za osoblje članica ili generalno za aktere u turisitčkom sektoru, ili za
obrazovanje u svrhu kreiranja novog kadra.
Obuke i kontinuirano usavršavanje za zaposlene i menadžment u sektoru
Obuke i obrazovanje podrazumijeva kontinuirano stručno obrazovanje i usavršavanje, radionice,
seminatre, studijska putovanja i slično. U ovom kontekstu se obično pravi razlika kod programa
eduakcije za menadžment koji su primarno fokusirani na razvoj vještina i znanja za upravljanje
turističkim preduzećima, i programi za zaposlene koji se odnose ne vještine konkretne aktivnosti za
turiste.
Ujedno ovo mogu biti kraći programi poput radionica i seminara, ili mogu biti duži i kompleksniji
programi poput kurseva, te mogu biti neformalni ili formalni.
Formalizacija u ovom smislu se primarno odnosi na programe koji za svrhu imaju dobijanje certifikata
ili licence, poput onih za turističke animatore ili specijalizovane vodiče.
Obrazovanje novih kadrova
Kod obrazovanja novih kadrova klasteri uglavnom sarađuju sa obrazovnim insitucijama ili u
konsultativnom smislu kod identifikacije deficitarnih kadrova, davanjem sugestija na nastavne
planove i programe, ili direknim učešćem u realizaciji, najčešće kroz programe praksi ili praktične
nastave u preduzećima ili kroz držanje predavanja i prezentacija učenicima i studentima.
Dio ovih aktivnosti može biti sprovođenje analiza potreba članica i turističkih preduzeća za
kadrovima i edukacijam, ili lobiranje za sistemska rješenja za adresiranje ovakvih potreba od strane
javnog sektora.
Turistički klaster Hercegovina radi na edukacijama postojećih i programima obrazovanja novih
kadrova - organizuje seminare, radionice, okrugle stolove i slične događaje; te su tako u saradnji sa
obrazovnim insitucijama realizovali programe poput obrazovanja za kuhare i konobare u Hercegovini
koju sprovode profesori sa Fakulteta za hotelijerstvo i turizam iz Opatije i Programa stručnog
usavršavanja za specijalistu odjela hrane i pića sa Inistutom za turizam i okoliš u Mostaru.
7.2.6 Saradnja i rad klastera sa javnim sektorom
Klaster treba da se pozicionira kao legitiman predstavnih svojih članica prema javnom sektoru. U tu
svrhu potrebno je ostvarivanje direktnih kontakata sa predstavnicima relevantnih institucija, i
djelovanje na insitucije da u svoje aktivnosti redovno uključuju i konsultuju klaster.
Ovo podrazumijeva da se klaster samoinicijativno uključuje u procese kreiranja i izmjena zakona,
strateških akata i relevantih politika za turistički sektor i članice klastera, odnosno da učestvuje u
procesu kreiranja zakona, strategija i politika kroz rad u radnim grupama i davanjem prijedloga, da
aktivno učestvuje u javnim raspravama i da daje formalne komentare i sugestije za izmjene i dopune
nacrta zakona, strategija i politika, da pokreće inicijative za izmjene ili kreiranje novih zakona,
strategija i politika, sprovodi kampanje javnog zagovaranja kako bi stvorio bolje uslove za poslovanje
svojih članica i tako dalje.
Odnosi sa javnim sektor se izgrađuju kroz uključivanje predstavnika insitucija direktno u organe,
tijela, odbore, radne grupe, projekte i aktivnosti klastera, i to u formalnom i neformalnom
kapacitetu, učešćem predstavnika klastera u relevatnim tijelima, projektima i aktivnostima
institucija, te izgradnjom partnerskih odnosa na organizacionom i međuljudskom nivou. Formalno
odnosi se obično uspostavljaju kroz memorandume o saradnji, ugovorima o partnerstvu,
međusobnim imenovanjem lica u tijela, radne grupe, odbore partnera, zajedničkim projektima i

66
slično. Neformalo se odnosi grade kroz neformalna druženja, edukacije, studijska putovanja,
familijarizacijske ture za partnere i tako dalje.
Tursitički klaster Hercegovina na primjer radi na stvaranju boljeg poslovnog okruženja za sektor
turizma, poput realizovanih aktivnosti davanja prijedloga za nacrte zakona o turizmu i ugostiteljstvu,
regulisanja odnosa ugostiteljskih objekta sa sa nosiocima (muzičkih) autorskih prava, zagovaranje za
uvođenje letova za evropske destinacije u Zračnoj luci Mostar; inicijative za plaćanje PDV-a po
naplaćenoj a ne ispostavljenoj fakturi, i slično.
7.3 Način finansiranja klastera
Način finansiranja i rada ovakvih klastera je iz članarina koja plaćaju članovi udruženja, iz pružanja
usluga i prodaje proizvoda članicama i na slobodnom tržištu, kroz bespovratna sredstva javnih
instiucija ili iz međunarodnih projekata.
Članarine - primarni fokus rada, izvori prihoda i osnova za održivost klastera treba da budu usluge
članicama klastera. Ove usluge obuhvataju kreiranje i realizaciju turistički paketa, organizaciju
događaja, naplatu članarine, organizaciju obuka, usluge digitalnog marketing, razvoj proizvoda i
konsultantske usluge. Ove usluge mogu biti date u okviru članarine, ali mogu biti i posebno
naplaćivane po povlaštenim cijenama za članice.
Komercijalne usluge mogu biti iste vrste usluga koje se nude članicama, ali iste mogu da se ponude
na slobodnom tržištu trećim stranama po tržišnim uslovima.
Projekti kao izvor finansiranja rada klastera podrazumijevaju pripremu razvojnih projekata i
apliciranje na fondove u zemlji i prema insotranim programima, uključujući programe EU. Ova
sredstva su namijenjena za razvoj, iako mogu jednim dijelom da pokriju i operativne troškove
klastera.
Sufinansiranje javnog sektora u ovom kontekstu se misli na apliciranje na grantove za podršku rada
klastera, ovo su bespovratna sredstva iz javnih budžeta, koja su namijenjena konkretno za rad
ovakvih udruženja. Sredstva mogu biti predmet javnih poziva, ali mogu biti i unaprijed određena u
budžetima lokalne samouprave, kantonalnih, entitetskih i nacionalnih vlasti.
7.4 Uloga javnog sektora za podršku klasterima
Uloga javnog sektora u izgradnji klastera se ogleda u kreiranjanju politka podrške za uspostavljanje,
funkcionisanja i razvoj klastera, direktnu podršku razvojnim aktivnostima i projektima klastera, te
kroz kreiranje menahanizama i kanala za komunikaciju i saradnju sa klasterima i članicama.
Kreiranje podsticajnih politika i to za uspostavljanje klastera - finansijska sredstva i ljudski resursi
za podršku procesu upostavljanju klastera i za funkcionisanje i razvoj klastera – finansijska sredstva
za operativne troškove, prostor, opremu i programi za aktivnosti poput učešća na sajmovima,
studijskim putovanjima, i ulaganju u istraživačke i razvojne centre i slično.
Direktna podrška razvojnim aktivnostima i projektima klastera - priprema projekata i direktno
apliciranje za EU programe ili sufinansiranje ovakvih projekata ako iste radi klaster, podrška za
konkretne aktivnosti člancia poput ulaganja u opremu, kreiranja strukture unutar javnog sekora koje
podržavaju realizaciju za oznaka kvaliteta, sertifikaciju i licencirenje, kategorizaciju i slično,
Kreiranje mehanizama i kanala za komunikciju i saradnju sa klasterima i članicama - osim
direktnog učešća u radu klastera kroz imenovano osoblje, javni sektor treba da kreira sturkture
unutar svog sistema koje će podržavati komunikaciju sa klasterom. Na primjer može da sistematski
poziva predstavnike klastera u odborima za kreiranje strategija i politika, da imenuje lica u relevanim
odjeljenjima koja će biti zadužena za komunikaciju sa klasterom, da kreira tijela i organe poput
savjetodavnih vijeća u koja će da uključuje predstavnike klastera, da kreira one-stop-shop tačke
unutar npr. opštine u kojoj klaster i članice mogu da realizuju sve poslove za koje je nadležna
opština, i slično.

67
Ovo između ostalog podrazumijeva i ulaganje u izgradnju kapaciteta osoblja unutar javnog sektora za
rad sa klasterima, kroz namjensku edukaciju i kontinuirano usavršavanje, i to alokaciju sredstava za
ovu namjenu i kroz organizaciju ovakivh programa i aktivnosti za zaposlene.

68
8 Literatura
1. Ekonomika turizma i seoskog turizma, Z. Njegovan, Poljoprivredni Fakultet Univerziteta u Novom
Sadu, 2016
2. Agritourism, M.Sznajder, L. Przezborska, F.Scrimgeour, CAB International 2009, UK
3. Tourism destination management: Achieving sustainable competitive results, J. Stange, D.
Brown, International Insitute for Tourism Sudies, The George Washington University & USAID,
4. Vodič za destinacijski menadžment, Lipik 2018, projekat „Heritage route – From Trapistis to
Border guards“
5. Analiza učesnika agroturizma u Sbiji/Bosni i Hercegovini, M.Cvetković, M.Đurić, D. Brković, Banja
Luka 2019, LANDS Projekat
6. Mapiranje razvojnih potencijala agroturizma u Srbiji i Bosni i Hercegovini, , M.Cvetković,
M.Đurić, D. Brković, Banja Luka, 2019, LANDS Projekat
7. Osnovne preporuke za unapređenje infrastrukture i poboljšanje nivoa kvaliteta u sektoru
agroturizma u BiH i Srbiji, Banja Luka, 2018, LANDS Projekat
8. Priručnik „Zeleni turizam u funkciji edukacije mladih“, A. Taševski, M.Ljubičić, CESER, 2017
9. Strateško upravljanje marketingom turističke destinacije, Milena Ljubičić, 2008, Ekonomski
Fakultet Banja Luka
10. Razvoj klastera u Bosni i Hercegovini: finansijsko održivi klasteri koji ulažu u razvoj turizma,
REDAH, 2019
11. Marketing u turizmu, O. Bakić, Beograd,2005, Čigoja štampa
12. Menadžment turističkih destinacija, D.Jovičić, 2000, Beograd
13. Strateški menadžment u turizmu, Moutinho L., 2005, Zagreb, Masmedia
14. Glavni plan razvoja turizma Primorsko-goranske županije,2005, Sveučilište u Rijeci i Turistička
zajednica Primorsko-goranske županije.
15. Strategija turizma Republike Srbije - prvi fazni izveštaj, 2005, Ministarstvo trgovine, turizma i
usluga Srbije
16. Strategija turizma Republike Srbije, 2006, Ministarstvo trgovine, turizma i usluga Srbije
17. Strategija turizma Republike Srbije- Strateški marketing plan (drugi izveštaj), (2006), Ministarstvo
trgovine, turizma i usluga, Horwat consulting Zagreb i Ekonomski fakultet Beograd.
18. Master plan održivog razvoja ruralnog turizma u Srbiji, 2011, UNWTO
19. A Multilevel Universal Model of the Rural Tourism Cluster: Implementation at the local Level; Y.
Zinko, M. Malska, I.Kriba; Studia Periegetica, 2018,
20. Operativni priručnik za primjenu modela destinacijske menadžment organizacija, Horwat
Consulting, 2013, Zgreb
21. Smjernice za oblikovanje i marketing zajedničkih turističkih proizvoda ruralnih područja –
Sveučilište u Rijeci, Fakultet za menadžment u turizmu i ugostiteljstvu, Opatija; Univerza na
Primorskem, Fakulteta za turističke študije – Turistica, Portorož, Aleksandra Brezovec, Portorož,
2015
22. Modaliteti finansiranja ruralnog turizma u Republici Srbiji ( Doktorska disertacija), G. Radović,
Poljoprivredni Fakulter, Novi Sad, 2015

69